(búgin Hasan Oraltaıdyń ómirden qaıtqan kúni)

Qalıbek Raıymbekuly, Ospan batyr Silámuly esimderine bala kúnimizden qanyq edik. Es bilgen shaqta elmen birge (árıne, urlap) «Azattyq» radıosyn tyńdaı bastadyq. Azattyq úshin Alash rýhyn asqaqtatar qońyr ún sol kúnderden bastap «qulaqtan kirip, boıdy aldy».

Bárimizdiń tórkinimiz ańyzǵa toly Altaı óńiri bolǵandyqtan, Hasan Oraltaı esimin esh jatyrqamaı jyly qabyldadyq. Túp-tórkini týraly emes, túbinen qotara aıtatyn Alashshyldyǵy barsha qazaqty baýraǵan edi. «Shirkin, sol erkindikke, jıi aıtyla bastaǵan qazaq dalasyna jeter kún bolar ma eken!». Bul bizdiń «Azattyq» únimen oıanǵan asaý júregimizdiń atameken topyraǵyn ańsaǵan alǵashqy armany bolatyn. Aqyry táýelsizdiktiń aq tańy atqanyn da sol «Azattyqtan» estidik. Hasan aǵamyzdyń úni jaqsylyq perishtesiniń kúbirindeı tipti te ystyq estildi. Kózimizge jas aldyq.

«Hasan Oraltaı! Alla sol aıaýly jandy kórer kúndi jazar ma eken, shirkin!» – bul ekinshi arman bolatyn. Aq tilektiń Alla qabyldamaıtyny bolmaıtyn shyǵar. Qazaqstanǵa kelgennen keıin teledıdardan kórý múmkindigine ıe bolyp júrgen sol aǵamyzǵa 2007 jyly 14 sáýirde ǵana ázer qol jetti.

Aǵamyz osy saparynda Almaty qalasyna arnaıy shaqyrylyp, 11 sáýirde Qazaqstan Jýrnalısıka akademıasynyń BAQ salasyndaǵy eń mártebeli jalpy ulttyq syılyqtaryn tabys etý jınalysyna qatysyp, akademıa prezıdenti Saǵymbaı Qozybaev myrzanyń qolynan «Altyn samuryq» erekshe syılyǵyn alǵan eken.

14 sáýir kúni ol kisini Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetinde stýdenttermen kezdesý ótkizip jatqan jerinen izdep taptym.

Aǵamyzdyń meni syrttaı biletindigine qýanyp qaldym. Kezdesýden shyqqannan keıin Dosan Baımoldauly ekeýmiz ol kisimen arnaıy suhbat qurdyq. Sýretke tústik. Bir kórýge yntyq bolǵan aǵamyzben ejelden tanys jandardaı shúıirkelesip kettim. Dese de, keıde: «Qytaılar maǵan ádeıi jibergen joq pa» dep ázildep te otyrdy. Onysy bir jaǵy qaljyń bolǵanmen, bir jaǵy shyn. Taǵdyr taýqymetine meılinshe ushyrap, jat jurtta kóp júrgen adamnyń aınalasyna kúdikpen, saqtyqpen qaraıtyn ádeti Hasan aǵamyzda da bar edi. Biraq onysyn zilsiz ázilmen bildire salǵandy jaqsy kóredi eken. Alǵashqy kezdesýde áńgimemiz jarasyp, osydan keıin ol kisimen únemi ınternet arqyly hat alysyp turdym.

2008 jyly maýsymda sapar sáti túsip, Túrkıanyń Stambýl, Ankara, Izmır qalalarynda bolyp qaıtqan edim. Osy oraıda 8 maýsym kúni Izmırdiń Ózdere degen jerinde jazdyq demalysta jatqan Hasan Oraltaı aǵamyzǵa arnaıy sálemdese bardym. Jergilikti salt boıynsha Egeı teńizine shomylýǵa usynys etken aǵamyz áńgime-dúkenin qyzdyryp, kóp syrlarǵa qandyrdy. Meniń bir ǵana kún bolyp attanatynymdy bilgende aǵamyz edáýir kóńilsizdenip qaldy: «Mundaı az ýaqytqa kelgenshe kelmeı-aq qoıǵanyń jón edi ǵoı» degen ókpe-nazyn da jasyrmady. Ýaqytymyz az bolǵanmen, aýzymyz áńgimeden bosamady. Sonaý Altaıdan Anodolyǵa, odan Qazaqstanǵa deıin bir sharlap qaıttyq-aý deımin.

Endi oılasam, sonyń bári tús sıaqty. Bizdiń sońǵy ret kósile áńgimeleskenimizdi esime alsam, aǵamyzdyń «kóp kún nege bolmadyń?» deıtin renishi beker aıtylmaǵan eken. Dıdaryn bir kórýge zar bolǵan Hasandaı iri tulǵamen onan keıin uzaq syrlasýdyń reti bolmady. Sońǵy ret Qalıbek Hakimniń 100 jyldyǵyna oraı Almatyda bolǵan sátterinde qalyń qarbalastyqtyń arasynda qysqasha áńgimeden asa almadyq. Sońǵy kórýim de sol boldy. Áńgimesine qumarym qanbaı, «átteń, taǵy bir syrlassam-aý» dep júrgende taǵdyrdyń ornalastyrýy basqasha boldy.

Átteń, ýaqyt qaıyrylmaıdy. Aǵamyzdyń qońyr úni, Alash úshin aqtarylatyn áńgimesin endi tek qana jazbalardan izdeımiz. Qazaq rýhanıatyndaǵy  «Hasan álippesin» aqtaramyz.

Qazaq dıasporasy atalatyn álem týraly aıtqanda sonyń aspanyndaǵy jaryq juldyzdardyń biri Hasan Oraltaı edi. Artyna jolaqty izin qaldyryp, aǵyp tústi. Shette jatqan bes mıllıon qazaq qana emes, kúlli Alash jurty qara jamyldy. Shyǵys Túrkistanda týyp, Taklamakandy kesip, Gımalaıdy asqan, Úndistan-Pákistandy basyp, Túrkıaǵa turaqtaǵan aıaýly jannyń sońǵy demi Germanıanyń Múnhen qalasynda úzildi.

Hasan aǵanyń qazasy haqyndaǵy sýyq habardy maǵan qaryndasy Márıam Hakim jetkizip edi. Sonda oıyma «Sen maǵan qaralysyń, qaıran sáýir» degen óleń joldary oralǵan:

Sen maǵan qaralysyń qaıran sáýir

Sanamda saǵynysh kún

Saıran dáýir,

Basyma qaıdaǵy oılar aılandy aýyr.

Talaı-talaı bozdaǵym bozdap ótken,

Sen maǵan qaralysyń qaıran sáýir.

Bastalǵan «31»-diń sáýirinde,

Seskene qarady elim daýyl – únge.

Qazaqtyń súıeginen saraı salǵan,

Stalın-Goloshekın dáýirinde.

Atalǵan «sary ózek shaq» juty bar myń,

Sonan beri sáýirdiń bulty qalyń.

talaıdy opat qylyp,

Bozdaǵy ólip, borany qutyrar kún.

Bermekke Gıtlerdeı sotqarǵa aıyp,

Ajalyn jatqan shaqta oqtar jaıyp.

Sýaryp sáýir gúlin qazaq qany,

Berlınge tý qadaǵan Qoshqarbaev.

Urany – «jaýdan qaıtpa, tastan taıma!»

Qol sozǵan azattyq dep aspanda aıǵa.

Sáýirdiń kók myryshy túırep ótken,

Alashtyń aldaspany Ospan qaıda?!

Sezingen týǵan jerdiń ultanyn baq,

 asqar taýym, nur tańym aq.

Sáýirde qalǵyp ketti máńgilikke,

Altaıdyń topyraǵyn qymtanyp ap.

Tumanmen tumshalanyp qashanda aıym,

Sáýirde nege, nege basar ýaıym.

«Azatttyqta» « Alash» dep urandaǵan,

Kóz jumdy qaıran aǵam Hasandaıyn.

Túsirip shymyldyǵyn qaraly kún,

Áıteýir sáýir saıyn jaralymyn!

Kóktemde ólse kókpen bir kókteı me dep,

Kútemin –

Qyzǵaldaǵyn aralymnyń,

Jabatyn jerdiń betin dala gúlin!

  16.04.2010   Almaty

(Eskertý: 4-sáýir ákem Sháken Muqaıuly qaıtys bolsa,

16 sáýir ájem Jámıla Násiqyzy, nemere aǵam Baqytbek Qyzyruly qaıtqan kún. Olardyń rýhyna Alladan shapaǵat tileımin!).

Mine, sodan beri de jer betinde attaı jelip 6 jyl óte shyǵypty. Qazaqtyń Hasanynsyz ótken 6 jyl. Osy alty jylda ár ýaq Hasan aǵa eske túsken saıyn, kóz aldymda ol kisiniń tulǵasy bıikteı beredi. Bıikteı beredi de sonshama qaqtyǵys-qaıshylyqtyń ortasynda, shet jurtta júrse de túsirmegen ór rýhyna, qaıtpas, qajymas jigerine, ulttyq ar-namysyna qaıtadan tańdanamyn. Tańdanamyn da rýhyna, órligine bas ıemin!

 «Qazaqtyń arda uli Siz ólmeısiz, ólgen joqsyz!» dep kúbirleımin ishimnen.

Jádı Shákenuly,