Úsh tildi oqytý júıesin qoldaǵan kásipkerler qazaqstandyqtarǵa, balalarynyń bolashaǵyna alańdap otyrǵan ata-analar qaýymyna úndeý joldapty. Aıdyn Raqymbaev, Aıgúl Jaılaýbekova, Andreı Lavrentev, Anatolıı Pobıaho, Armanjan Baıtasov, Baýyrjan Jamalov, Berik Qanıev, Ǵalymjan Esenov, Gaýhar Qaparova, Dáýren Jaqsybek, Eldar Ábdirazaqov, Erlan Qojasbaı, Islambek Saljanov, Keńes Raqyshev, Mehmet Kemal Chetınellı, Mahmýd Shadıev, Marat Shotbaev, Sıdık Han, Talǵat Ahsambıev, Tursen Alagózov esimdi birneshe bıznesmen Bilim jáne ǵylym mınıstrligi usynyp otyrǵan úsh tilde oqytý júıesin qyzý qoldaıtyndaryn aıtyp otyr.

Kásipkerlerdiń ózderiniń tikeleı jumystaryna qatysy joq, bıznes ókilderiniń barlyǵy birdeı pikir bildire almaıtyn qoǵamdyq máselelerge qatysty úndeý jasaýy bir bul emes. Esterińizde bolsa, 1994 jyly da ózderin elıta sanaıtyn bir top kásipker «Qazaqstandyq ult» ıdeıasyn engizýdi usynyp, osyndaı úndeý tastaǵan bolatyn. Ol bastamaǵa da bılik qarsy bolmaǵanymen, qalyń buqara narazylyq tanytyp, qoǵamda qyzý talqylanǵan edi.

Basym bólligi úsh til túgili bir tilde, onyń ózinde orys tilinde áreń sóılep júrgen bizdiń kásipkerlerdiń bul jolǵy lepirýlerine ne sebep bolǵanyn anyqtaý úshin olar jasaǵan úndeýge nazar salaıyq.

«Biz qazaqstandyq jaýapty bıznes retinde mektepterde úsh tilde oqytýdy qoldaıtynymyzdy málimdeımiz. Búginde Qazaqstanda 1 mıllıonnan astam oqýshy úsh tilde bilim alýda, olar keler jyly 4-synypqa barady. Osy balalardyń tabystaryn biz kórip otyrmyz, barlyǵy keremet» dep bastalady kásipkerlerdiń úndeý haty.

Bul bastama (úsh tilde oqytý – red.) memleketke qajet jańa adam kapıtalyn qalyptastyratynyna qatty senetinderin aıtqan bıznes ókilderi birneshe tildi qatar meńgerý aýyldyń da, qalanyń da balalary úshin mol múmkindik ashatynyn aıtypty.

«Qysqasha aıtqanda, baǵdarlamanyń bolashaǵy zor jáne ol bizdiń balalarymyzdyń bolashaǵy úshin jasalǵan. Tilderdi sapaly meńgerý – ol barlyq qazaqstandyq jastardyń keńeıgen tanymy. Biz tek úsh tilde bilim berýdiń osyndaı úlgisi arqyly ǵana ózimizdiń qazaqstandyq qoǵamdy qura alatynymyzǵa, álemdik órkenıettiń, ǵylym men tehnıkanyń jańalyqtaryn qazirgi zaman talap etip otyrǵandaı bilip, ıgerip, paıdalanatynymyzǵa múmkindik týatynyna senimdimiz», - delingen úndeýde.

Kásipkerler buǵan deıin de san márte aıtylǵan bul jattandy tezıstermen shektelmeı, qazaq tilinde bilim beretin mektepterdiń múmkindikterin kemsitip ketýdi de umytpapty.

«Qazaq mektepterinde, ásirese, aýyldarda bilim alyp jatqan jastardyń odan ári sapaly joǵary bilim alýǵa múmkindikteri shekteýli. Olar bizdiń kóshbasshy ýnıversıtetterimiz: Nazarbaev Ýnıversıteti, QMEBI (KIMEP), QBTÝ, İT-ýnıversıtetke, ıaǵnı, negizgi oqytý tili aǵylshyn tili bolyp sanalatyn oqý oryndaryna túskende qıyndyqqa tap bolady. Al, orys tilinde oqytatyn mektep oqýshylary qazaq tilin nashar meńgeredi. Sondyqtan, munda jańa jol kerek», - deıdi kásipkerler.

Bıznesmenderdiń oıynsha, úsh tilde oqytý júıesine qarsy azamattar zamanǵa saı ınovasıalarǵa da qarsy sekildi. Bul bastamaǵa narazy nemese kúmánmen qaraıtyn adamdarǵa da aqyl úıretipti bıznes ókilderi.

«Biz halyqtyń kúmándanyp otyrǵan bóligin bizdi tyńdaýǵa shaqyramyz. Qazaqstandyqtardyń bolashaq urpaqtaryna jańa álemde jańa bilim kerek ekenine senińizder. Til – mádenıettiń, ulttyq birliktiń basty kórinisi, ulttyń jeke áleýmettik qurylyp retinde qalyptasýynyń quraly», - degen olar el azamattarynyń búginde eki tilde sóıleıtinin maqtan etipti.

Sondaı-aq, olar Qazaqstannyń damyǵan 30 eldiń qataryna kirýi úshin elge myqty fızıkter, hımıkter men matematıkter, bıologtar men tehnologtar qajettigin aıtyp, olardy oqytý úshin aǵylshyn tili qajet degen uıǵarymdaryn usynyp otyr. Óz aıtqandaryna kópti sendirýge yqpaly bolar dedi me eken, úndeýlerinde Elbasynyń Joldaýlarynyń birinde aıtqan «Halyq urpaq tárbıesimen, onyń densaýlyǵy, bilimi men dúnıetanymyna qamqorlyǵymen dana. Azamattar qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderin qatar meńgerý kerek. Sonda ǵana ár adam óz eliniń patrıoty, álemge tanymal jáne qurmetti azamat bolady» degen sózin paıdalanypty.

Alaıda, qoǵamnyń belsendi bóligi jer reformasy men bilim berý salasyndaǵy bastamalarǵa birdeı narazylyq tanytyp jatqanda, «jańalyq» ashqan kásipkerlerdiń bul dáıekteri úsh tilde oqytýǵa qarsylyq bildirýshilerdiń ýájderin, olardyń qarsy bolýǵa sebep retinde kórsetken argýmentterin sanamalap turyp joqqa shyǵara almaǵan sıaqty. Qysqasha aıtqanda, kásipkerler qaýymy onsyz da halyqtyń qysymyna ushyrap otyrǵan bılikke az-maz qoldaý jasasaq degen nıetin osyndaı úndeýmen bildirgen sıaqty. Bul da – demokratıalyq qoǵam qaǵıdalaryna saı úrdis. Kásipkerler tóńkeris jasaýǵa árekettenip otyrǵan joq. Bar bolǵany pikirlerin bildirdi. Muny zań talaby nemese kúmán keltirýge bolmaıtyn resmı qujat dep qabyldaýǵa áste bolmaıdy. Árkimniń pikir bildirý quqyǵy, oı erkindigi bar. Olaı bolsa, osy máselede kerisinshe, úsh tilde oqytýǵa narazylyq tanytyp otyrǵan azamattardyń da pikirlerine kóz júgirtsek.

Ómir Shynybekuly, joǵary sanatty ustaz (Shymkent qalasy):

Qazir bilim berý salasy erinbegen adam pikir bildiretin, túrli eksperımentter synalatyn alań bolyp barady. Bul salaǵa bóten emespin, ustaz retinde mynany aıtqym keledi:

1. Ia, neshe til bilseń de artyq emes. Biraq, zańmen bekitilgen Memlekettik tildi shyn mánindegi memlekettik ete almaı turǵan bizdiń jaǵdaıymyzda ony abaılap iske asyrý kerek. A) Bastaýysh synyptarda balany ana tilinde oqytqan jón. Osy synyptarda balanyń aqyl-oıy men dúnıetanymynyń negizi qalanady. Á) Úshtildilik engen jaǵdaıda ana tili buryn ekinshi planda bolsa, endi úshinshi planǵa syrǵıdy. Ata-ana aldymen shet tiline kóbirek nazar aýdaratyn bolady. B) Balalaryn qazaq mektebine berý arqyly ózderi de qazaq tilin úırene bastaǵan orystildi qazaqtar til úırenýden bas tartýǵa májbúr bolady. Endi olar balasy úshin aǵylshyn tilin basty nazarda ustaıtyn bolady. Qazaq tilimen tereńirek aınalysýǵa ýaqyty bola bermeýi múmkin. Eń bastysy endi olarda qazaq tilin úırenge degen motıvasıa qalmaıdy.

2. Mamandar máselesi. Aǵylshyn tilin úırete alatyn dárejede biletin maman 50-60 myń teńge jalaqysy bar mektepke barady ma? Aýyl mektebiniń jaıy qalaı bolady? Ol aýdarmashylyqty tańdaıdy nemese aǵylshyn tilin oqytatyn aqyly kýrstarǵa jumysqa ornalasýǵa tyrysady. Nátıjesinde, mektepke JOO-n súıretilip ázer bitirgen maman barady. Úshtildilikti qoldap otyrǵan bıznesmender aýyldarda sońǵy ret qashan bolypty? Bolsa bolǵan shyǵar, biraq mektepke bas suqpaǵandary sózderinen baıqalyp tur.

Muhtar Taıjan, saıasatker:

Bıznesmenderdiń Qazaqstanda negizgi pánderdiń qazaq tilinde oqytylýyn toqtatý týraly bulaı hat jazýyna moraldyq quqyqtary joq. Sizder mundaı málimdeme jasaıtyndaı sarapshy, ǵalym nemese pedagog emessizder. Sizder til taqyrybyndaǵy oılaryńyzdy ortaǵa salatyndaı barlyǵyńyz qazaq tilin meńgergensizder me? Sizderdiń qaısylaryńyz balamyzdy qazaq tilinde, qazaq mektebinde oqyttyq dep maqtana alasyzdar? Qazaqstanda aqsha taba otyryp, sizder qazaq tiliniń negizgi qoldaný salasy – mektepte shektelýin qoldap otyrsyzdar. Búgingi jaǵdaıda bızneste jetistikke jetkenderińiz sizderge barlyq saladaǵy, onyń ishinde mektep máselesinde sarapshy bolýǵa quqyq bermeıdi. Qazaq tiline qurmetsizdik – qazaq halqyna qurmetsizdik. Sońǵy ýaqytta bıliktiń ózi halyqpen sanasa bastaǵanyna nazar aýdaryńyzdar. Bılik bul jerde durys qadamǵa baryp otyr.

Talǵat Qalıev, saıasattanýshy:

Mundaǵy eń qorqynyshtysy – balalardy shet tilderin jyldam úırenýge májbúr bolǵan muǵalimder oqytady. Balalarǵa fızıka, matematıka, hımıa, basqa da naqty ǵylymdardan aǵylshyn tilinde sabaq berý úshin ol bilimderdi muǵalimniń ózi de sol tilde alýy kerek. Muǵalim sabaqta óz oıyn aıta ma, pándi túsindire me? Endi muǵalimder pánniń ózektiligine úńilmeı, qatelikterge boı aldyryp, sabaqtardy atústi ótetin, daıyn quraldardy nemquraıly paıdalanatyn bolady. Al, balalardyń shet tilinde sabaq ótip turǵan muǵalimdi túsinýi bólek áńgime.

Ǵazız Tortbaev, Turan Investment kompanıasynyń dırektory:

Bilim men ǵylym eksperımentti kótermeıtin sala. Bizge barlyq oqýshynyń mektep pánderin úsh tilde oqyp, polıglot nemese aýdarmashy bolǵanynyń keregi joq. Eger olar bastaýysh synyptan bastap úsh tilde oqıtyn bolsa, onda olar bir tildi de durys meńgere almaıtyn bolady. Tek bir tilde ǵana jaqsy maman bolyp shyǵýǵa bolady. Ol – tilge emes, bilimniń sapasyna baılanysty másele. Mysaly, Japonıada, AQSH-ta jaqsy mamandar tek bir tilde daıyndalady, óıtkeni, sapaly maman daıyndaý tilge emes, bilim sapasyna baılanysty. Keshe, búgin elimizde eki tilde (qazaq, orys tilderinde) bilim berilip kelse, endi úsh tilde (aǵylshyn tilin qosý) oqytý qarastyrylýda. Keleshekte bireýler qytaı tilinde oqytýdy qalap, tórt tilde bilim berýdi usynar. Tipti, bireýler, arab, túrik, fransýz tilinde oqyǵysy keler. Sóıtip, ol tilderdiń álemdegi yqpalyna qaraı qosa beremiz be? Birinshiden, munyń barlyǵy jaqsy árıne. Biraq, ol memlekettik tilge – qazaq tiline nuqsan keltirmeıtindeı bolýy kerek.

Ekinshiden, memleket óz azamattaryna álemniń barlyq tilinde bilim berýge mindetti emes. Qalaǵan adam ony óz erkimen, aqshasyn tólep oqyp alady. Álemniń barlyq damyǵan elderinde bilim tek memlekettik tilde beriledi. Eshkim memlekettik deńgeıde, 1-synyptan bastap mundaı eksperımentter jasap otyrǵan joq. Bireýge jaǵý úshin bilim berý salasyn quldyratýdyń, keler urpaqtyń taǵdyrymen oınaýdyń qajeti joq.

Gúljaýhar Nurtaeva, Almaty qalasyndaǵy №172 mektep-gımnazıasynyń bastaýysh synyp muǵalimi:

Bastaýysh synyptan bastap úsh tilde oqytý balanyń psıhologıasyna ǵana emes, bilimine de keri áser etedi. Balalar bastaýyshta jalpy negizgi bilimniń negizin qalaıdy. Sol sebepti bastaýyshty úsh tilde oqytý óte kúrdeli nárse. Qazaqsha oqytyp jatqannyń ózinde keı balalardyń qabyldaýy óte baıaý júredi. Olarmen arnaıy pedagogıkaly-psıhologıalyq daıyndyqtar jasap júrip, qataryna ilestiremiz. Sondaı qabyldaýy baıaý bolatyn balalardy úsh tilde oqytyp, olardyń bilim alýǵa degen yntasynan tipti aıyrylyp qalýymyz múmkin.

Birneshe tilde oqytýdy jalpy bilim beretin orta mekteptiń toǵyzynshy synybynan bastaýǵa bolady dep oılaımyn. Ondaı jaǵdaıdyń ózinde, toǵyzynshy synyptan soń oqýshy ózi baǵyt tańdaý kerek shyǵar. Mysaly, myna baǵytta mynadaı tilderde oqımyn dep, bolashaq mamandyǵyna qaraı beıimdelýine yńǵaıly. Iaǵnı toǵyzynshy synyptan bastaǵannyń ózinde birneshe tilde oqý-oqymaýdy oqýshynyń ózi tańdaýy kerek.

Fızıka-matematıka sıaqty salalyq pánderdi aǵylshyn tilinde oqytýdy jalpy bilim beretin mekteptiń bárine jappaı engizýdi de onsha qoldamaımyn. Joǵary synyptarda bala solaı oqyǵysy kelse, qazir Nazarbaev mektebi, qazaq-túrik lıseıi sıaty bilim oshaqtary bar. Bala sonda aýysyp, aǵylshy ilinde oqı alady. Al termınge toly sabaqtardy jalpy bilim beretin mektepterde aǵylshyn tilinde oqytý degen oqýshynyń úlgerimine keri áser eteri sózsiz. Menińshe, jalpy bilim beretin mektepterde aǵylshyn tili páninen basqasy memlekettik tilde oqytylǵany jón.

Jalpy, bul úsh tildilik arqyly bilim sapasyn arttyramyz degenimizben, oqýshylardyń bilimge degen yntasyn joǵaltyp alý qaýipi basyrymaq.

Daıyndaǵan: Darhan Muqantegi