Sovet-Han Ǵabbasov – jazýshy‑dáriger, fantas,  medısına jáne pedagogıka ǵylymdarynyń  doktory,KSRO densaýlyq saqtaý isiniń úzdigi, profesor, Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri, SHQO-sy,Zaısan aýdanynyń qurmetti azamaty,  Mahambet atyndaǵy syılyqtyń laýreaty, Halyqaralyq Nostradamýs atyndaǵy akademıanyń   tolyq múshesi – Akademık.  

 «Adamǵa tárbıe bermeı turyp, Bilim men Ǵylymǵa úıretseń,

                                                     ol júrgen ortasyna – apat ákeledi.»

                                                                                                             Ál‑Farabı

         Álemdik ınovasıadaǵy – Qazaq Rýhynyń jańa jobasy degenimiz ne?. ‑ Iá‑á, bul saýaldy tereń túsinýdiń mańyzy men máni, ulttyq órkennıetimizdiń keleshektegi parasaty bolmaq ?! Endeshe, oraıyna laıyq oı bólisip, pikirlerimizdi sabaqtastyryp kórelik…

         Eń áýeli, ǵylym ashqan búkil Kosmos álemindegi zańdylyqtardy aıtpaı‑aq, Adamzat mekendep otyrǵan Jer‑anamyzdyń tabıǵatyndaǵy turaqty j ú ı e l i l i k t e r d i  e s k e r s e k, usynylǵaly otyrǵan jobanyń eń basty ıdeıasy men baǵyttary ashylmaq. Sonda, ol ne ?..

Ony barynsha qysqartyp aıtsaq, Ol – bizdi qorshaǵan Jaratylys pen Adam tabıǵatyndaǵy jymdasa baılanysyp jatqan – kúlli júıe ataýlynyń turaqty syıpattaryn – túsingen saıyn, tańdaı qaǵa tańyrqaıtynymyz shyndyq. Mine budan, tek  Júıeniń  qudiretimen ǵana, kúlli Tirshiliktiń ómir súre‑alatyn zańdylyǵyn uǵynamyz. Máselen bul kórinis, Ósimdikter álemin de – tamyry, dińi, butaǵy, japyraǵy – bolyp júıelense,  Janýarlar  álemin de – Táni men Jany – delinse, al  Adam álemin de – Táni men Jany jáne Rýhy – dep  júıelenetini belgili. Al, osynaý kúrdeli qubylysty, osylaı deı tursaq ta.., joǵaryda aıtylǵan tirshilik áleminde kezdesetin,  bir túrdiń – birneshe nusqasy bolatyny da anyq. Mysaly, Roza gúliniń – ondaǵan túrleri, Terektiń – san‑alýan bolýy, tipti janýarlardaǵy Mysyq pen It tektesterdiń – úlkendi‑kishili ár‑alýandyqtary da tolyp jatyr. Osynaý, jaratylystaǵy tylsymy mol turaqty zańdylyqtarǵa tushynsaq, onda Adamzattyń san ultty jáne ár‑tústi bolýynyń mańyzy da zor bolsa kerek...

         Búkil tirshilik álemindegi osynshama qubylystardyń kilti, tek jaratylystyń genefony men teginde jatqandyǵy belgili. Bul ǵylymda jan‑jaqty zerttelip anyqtalǵan qubylys?!.. Olaı bolsa, tirshiliktiń túrlerine jatatyn – ósimdikter, janýarlar, adamzat – álemderindegi Tektik  negizderi  esh ózgeriske túspeı saqtalýy basty shart eken. Endeshe, ǵalamdanýdyń qyspaǵynan – halqymyzdyń Qazaqy rýhyn – saqtap qalýdyń mańyzyn túsinetin ýaqyt keldi. Bul máseleni sheshý úshin, olardy taqyryp‑taqyryptarǵa jiktep taldaǵanymyz jón syıaaqty...

                    İ. Halyqtyq bolymys pen Tekti saqtaý ;

   ‑ Kestelep aıtsaq, qazirgi tańda «Jer – túımedeı, Álem keńistigi – qalpaqtaı» bolyp qalǵandyqtan, adamzattyń aralas‑quralastary erekshe jıilep ketkeni anyq. Sondyqtan, olardyń bir‑birine degen áserleri, buryn‑sońdy bolyp kórmegen syıpattarǵa aýysýy asqynyp barady. Kúshtisi, álsizdeýin ózine sińirip alýǵa tyrysýshylyq mol. Mine, dál osydan saqtanýdyń joly bar ma ? Árıne, bar !.. Ol – halyqtyq bolymysyńdy (mentalıtetińdi) saqtaıtyn ‑ ulttyq Dástúr‑saltyń men  Ana tiliń ‑  ekeni belgili. Bul ekeýi tereńde jatqan Tegińdi de saqtaıdy. JaHandanýdyń qyspaǵyna shydaıtyn – jarylmaıtyn Jańǵaq – tek osy ekeýi ekenin urpaǵymyzdyń bilgeni jón. Osy kezeńdegi basty jaýymyz – Elikteýshilik – ekenin esten shyǵarýǵa bolmaıdy...

                İİ. Ulttyq Tárbıe men Bilim júıesi;

‑Qazaq Rýhynyń  ınovasıasy men tehnologıasyn jasaıtyn da, ony aıqyndaıtyn da, osy eki júıe bolyp tabylady. Tipti, qaı halyqtyń bolmasyn, jalpy adamzattyń keleshegi men órkenıeti osy eki júıeniń durys sheshilýi men jetilýine baılanysty. Adamnyń tabıǵatpen úndesken durys Tárbıesi – tirshiliktiń irgetasy bolǵan da, onyń sapaly Bilimi – ómiriniń mazmunyn anyqtaıtyn aınasy ekeni anyq. Endeshe, Qazaq halqy óziniń Táýelsizdigin tereń sezingisi kelse, búgingi urpaq Tárbıesi men Bilim  júıelerine syndarly qaraýy kerek. Sonaý zmanǵy bodandyqtan kele jatqan «Evropasentrızm metodologıasynyń» zardaptaryn tanyp bilýmen qosa, onan qutylýdyń jańa ilimin jasaýy qajet. Jańa ilimniń negizi ‑ ulttyq bolymys (mentalıtet) pen dástúr‑salttyń – ozyq úlgilerine súıený arqyly, Qazaq rýhynyń  parasatty  men  kisiliginiń kelbetin anyqtamaq. Sonda ǵana – Elikteýshiliktiń erbeńinen – qutylyp, óziniń ulttyq beınesin qalyptastyrǵan, adamzatqa eleýli El bolarymyzǵa senemin. Munyń joly asa bir qyıyn da emes! Óıtkeni, bizge Allanyń rahymymen berilgen ‑ «Urpaq tárbıesiniń jańa ilimi» ‑ Táýelsizdigimizben birge kelip, halqymyzdyń arasynda júrip jatqanyn aıtsaq ta bolady. Alǵash ret 1991 jyly shyqqan «İzgilik álippesi», «Halyq pedagogıkasynyń negizderi»(1995), «Halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń negizderi»(2005), «Pedagogıka men psıhologıa negizderi»(2008), «Urpaq tárbıesiniń jańa ilimi»(2012)... atty monografıalar men oqýlyqtarda, adam tárbıesiniń múldem jańa – eki satyly Metodologıasy men Júıeleri (Júrek tárbıesi men Aqyl tárbıesi) jáne Negizderi – egjeı‑tegjeı jazylǵan edi. Muny halqymyz jyly qabyldap qoldanyp ta, júrgizip te jatyr. Onyń jemisteri Respýblıka kóleminde kórine de bastady. Tek, bul jańalyqty, memleket basyndaǵy basshylarymyz ǵana elemeı júr...

               İİİ. Adamzat tarıhyndaǵy «Ult  rýhyna» negizdegen derek ;

-                     Álemde, osy máseleni sheshken El bar ma? Saýal oryndy?! Endeshe, az‑kem osy jaıynda sóz qozǵaǵanymyz jón. Mysaldy, «Álemdik pedagogıkalyq oı‑sana» (2011,7t.)  atty  kitaptan keltirip kórelik...

         «... Damyǵan memleketter arasynda Japonıanyń bilim berý júıesi erekshe. Japondyqtar eń aldymen ózderiniń ulttyq qundylyqtaryn joǵary baǵalaıdy. Olardyń bilim men tárbıe júıesinde, balabaqsha men mektep qabyrǵasynan – ádeptilik, ulttyq sıpattaǵy qundylyqtar men adamgershilik jáne  ımandylyq pen ónegelilikti – eń negizgi maqsat etip qoıaady. Japondyqtar basty úsh qasıetti qadyr tutady. Birinshi ‑ ult múddesin‑ jeke bastyń múddesinen joǵary qoıý, Ekinshi ‑ bilimge qushtarlyq, Úshinshi – eńbeksúıgishtikti – bala jasynan qasterleýge tárbıeleıdi. Burynǵy, «Qytaı ǵylymy – Japonıa rýhy» (nansaı‑vakon) degen urandy «Japon rýhy‑ Shyǵys tehnıkasy» (vakon‑esaı) atty uranmen almastyrdy. «Vakon‑esaı» degen – «sheteldikter tapqan bilimdi alý, biraq olarǵa Japon rýhy men oılaý obrazynan aýytqýyna múmkindik bermeý» ‑ degendi bildiredi. Japonıa bilim berýde eń aldymen tárbıege erekshe mán beretin memleket...» bolyp tabylady. Tárbıe men Bilim berýdiń osyndaı júıesin usynǵan Nıtobe Inadzony Japon halqy Uly pedagog retinde dáripteıdi.Áıtsede Ol – jazýshy, pýblısıs, qoǵam qaıratkeri, pedagog jáne fılosof retinde álemge tanylǵanyn eskergen jón...

         Minekı, «Evropasentrızmge»  tabynbaıtyn Eldiń biri Japonıa bolsa, al Jer betinde biz bilmeıtin memleketter qanshama deseńiz shi ?!.. Sondyqtan, biz kóterip otyrǵan «ınovasıadaǵy – Qazaq rýhynyń jobasy» eshbir aǵattyqqa jol berip otyrǵan joq. Muny memleket deńgeıinde damytýdy usynamyn jáne túsinistikpen qabyldanatynyna senemin...

             İÝ.  Mádenıet pen ekonomıkanyń damýyna Rýhtyń áseri ;

-                     Kezkelgen halyqtyń ózine tán Mádenıetin – Dástúri men Saltynyń úzdik úlgileri jáne baı ertegi‑ańyz, epostary – syıpattaıtyn bolsa, kóne zamandardaǵy jetken Jetistikterin – Arhıologıalyq zertteýlerdiń nátıjeleri – dúnıege pash etip dáleldeıtini belgili. Bunyń deregi etip, sońǵy jyldardaǵy Qazaq dalasynyń tórt qubylasynan tabylǵan «Altyn adamdardyń» beınelerin aıtsada jetip jatyr. Osynaý, eki túrli nusqada kórsetilgen tujyrymdardan, Qazaq rýhynyń kórinisteri aıqyn da anyq baıqalady. Munyń naqty mysaly retinde, rýhanı qazynamyzdaǵy –myńnan astam Batyrlar jyry men Lıro‑epostarǵa qosa, sonshama baı ańyz‑ertegilerdiń san‑sala túrlerin  – dálel retinde keltirýge bolady...

Adamzat qoǵamynyń qaıyrymdylyǵy men parasaty –sapaly Tárbıe men Bilim júıeleriniń jetilýine – tikeleı baılanysty ekeni, aıdan anyq belgili bolyp otyr. Endeshe, jer betindegi búginge deıingi bir jaqty júrgizilip kelgen ‑ Tán tárbıesiniń kemshilikteri ‑  ary qaraı jalǵastyrýdyń aldy apat ekeni anyqtala bastaldy. Óıtkeni, Adamnyń máni – Jany men Rýhynda – ekendigin kvanttyq energıa túsinikteriniń tylsymdary aıshyqtap berdi. Olaı bolsa, adamdaǵy úsh júıeniń – Tán – Jan – Rýhtyń – tárbıe úndestikterin tappaı, Abaı‑ǵulama armandaǵan «tolyq adam – nurly aqyldyń» bolýy da múmkin emes ekeni ras. Sondyqtan da, Táýelsizdigimizben dań‑qurdas biz usynyp júrgen – «Adam tárbıesiniń jańa ilimi» ‑ Allanyń bergen aıanyndaı qasıetti is. Endigi jerde ýaqytty ozdyra bermeı – ult basshysy atanǵan, prezıdentimiz Nursultannan bastap ‑ búkil halqymyz bolyp talqylap, jetildire paıdalanýǵa kirisken jón. Men osynaý jazylyp jatqan ǵylymı eńbektiń ekinshi taqyrybynda ‑  İİ. Ulttyq Tárbıe men Bilim júıesi;‑ taraýynda kórsetilgen monografıalarda tolyq aıtylatyndyqtan, jańa ilimniń búge‑shigesine deıin sol eńbekterden tanysýdy usynamyn. Tek, qysqa bolsada eskertetin jaǵdaı, jańa ilimniń bizder usynatyn – eki satyly Metodologıasy – onyń İ‑shi bıologıalyq ındıvıd satysynan shyǵatyn ‑ Júrek tárbıesi júıesi, İİ‑shi sanany jetildirý satysynan shyǵatyn – Aqyl tárbıesi júıesi – osy eki  Júıeden bastaý alatyn –  Jeti túrli Negizderi – túgelimen derlik, halyqtyq dástúr‑saltymyzben úndesip jatqanyn aıtqan jón. Bul usynylǵan «Adam tárbıesiniń jańa iliminiń – Metodologıasy men Júıeleri jáne Negizderi – buryn‑sońdy Álemdik pedagogıkada aıtylmaǵan. Jurtymyzda ‑ Júrek  tirbıesimen týǵan tulǵalardyń sany – asa mol. Buǵan sonaý kóne zamandardan bastap kóptegen mysaldar keltirýge bolady. Bizdiń eramyzdan buryn ótken – Alyp Er Tuńǵa, Uly Móde han, Aıaz bı, Alasha t.b. – eramyzdyń bastapqy kezinde Túrki qaǵanatyn qurǵandar – Tonykók, Býmyn, Estemis, Qapaǵan, Kúlteginder..‑ orta ǵasyrdyń uly tulǵalary – Shyńǵys han, Kúshilik han, Joshy, Batý, Qobylandy, Alpamys, Beıbarys t. b. – keshegi Qazaq handyǵyn qurǵandar – Áz‑Jánibek, Kereı, Qasym, Haqnazar, Áz‑Táýke, Jırenshe, Qarashash, Óteıboıdaq, Asan‑qaıǵy, Móńke bı – keshe ǵana ótken tárizdi ‑ halqymyzdyń uly qolbasshysy Qabanbaı‑batyr, serikteri Bógenbaı, Naýryzbaı, Raıymbekter men Buhar‑jyraý, Abylaı, Áıteke,Tóle, Qazybek, Quttybaılar – akademıa bitirmegender ekeni belgili. Mine, bulardyń barlyǵy da – Júrek tárbıesi júıesiniń – qudúretimen dúnıege kelgen jandar ?!.. Olaı bolsa, burynǵy parasatty analarymyz – qursaǵynda Jannyń on eki arnalaryn asha bilgendikten – sábıleriniń Júrek tárbıeleri oıanyp týǵan. Endeshe, biz usynyp júrgen «Urpaq tárbıesiniń jańa ilimi»  kókten túsken joq. Halqymyzdyń Tektik qasıeti men dástúr‑saltynda bolǵandyǵymen qundy. Endi mynaý, ǵylymy men bilimi damyp, jaratylystyń ne bir tylsymdaryn ashyp jatqan zamanǵa keregi, adamdaǵy – Tán –Jan – Rýh – tárbıeleriniń úndestikteri qajet bolyp tur. Sonda adamzat qaýymy, óziniń Tárbıesin osynaý úsh taǵannyń qudúretimen sheshse, yqylym zamandardan ańsap kele jatqan qaıyrymdy qoǵamyn ornatyp, ekonomıkasy shalqyp izgilikke toly ádiletpen ómir súredi...

                                          T Ú I İ N 

-                     Iá‑á, sonda ǵana ál‑Farabı aıtqan Tárbıesizdikpen keletin apattardan arylyp, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn qoǵam ornaıdy. Adamzat óz boıyndaǵy ózimshildik pen qumarlyqtan bezinip, Besinshi rassadaǵy Tán qumarlyǵynan arylyp, Altynshy rassadaǵy Jan qumarlyǵyna aýysady. Mine bul syıpat, Maıa kalendaryndaǵy jyırma alty myń jylǵa sozylǵan dáýirdiń aıaqtalýymen, endi múldem jańa sanaǵa aýysqan adamzattyń epohasy bastalady…

-                     Ómir men turmystaǵy tirshilik Tárbıe men Bilim berýdi belgileıdi. Bul ekeýi adam ómiriniń máni men sapasyn ózgertýmen qosa, Memleketti baıytady. Sondyqtan Qoǵam men Mektep tyǵyz baılanysta bolýy kerek. Oqytýdyń temirqazyǵy Tárbıe men Bilim, jan‑jaqty ári júıeli bolýy  shart. Osynyń bári izgilik pen rahym úshin ekeni, esten shyǵarylmaǵany jón. Ulttyq memlekettiń taǵdyry, balabaqshasy men bastaýysh mektepterdiń sapasyna tikeleı baılanysty.Onyń kilti ulaǵatty ustazdardyń qolynda ekeni erekshe eskerilýge tıis.Olaı bolsa, ustazdardyń eńbekteri barynsha baǵalanǵany durys. Ulttyq memleket Ustazdaryna jaǵdaı jasamasa, El de kórkeımeıdi jáne Álemde tynyshtyq pen beıbit ómir de bolmaıdy. Ustaz nadandyq pen jaýyzdyqty aýyzdyqtaıtyn qudiret ıesi desek  artyq emes. Sondyqtan da, ustaz bolýdyń jaýapkershiligi men mindeti asa aýyr ekenin uqqanda ǵana jaqsylyq kelmek. Osynyń ishinde erekshe ataýǵa turatyn – ásirese Tárbıe mádenıeti – adamnyń parasatyn da, memlekettiń mártebesin de jasaıdy. Álemdik ınovasıadaǵy – Qazaq rýhynyń jańa jobasyn jasaýǵa umtylǵandaǵy ‑ tabylǵan tolǵanystar men oılardyń jyıyntyǵy osyndaı uǵymdardy beredi. Pikir qosyńyzdar...

Paıdalanǵan ádebıetter:

İ. Álemdik pedagogıkalyq oı‑sana, A. 2011. 10‑tom.

2. Ádebı jádigerler, A. 2011. 15-tom.

3.Sovet-Han Ǵabbasov. İzgilik álippesi, A.1991. İ‑shi jáne İİ‑shi kitap.

4. Sovet‑Han Ǵabbasov. Halyq pedagogıkasynyń negizderi, A. 1995.

5. Sovet‑Han Ǵabbasov. Halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń

                                               negizderi, A. 2005.

6. Sovet-Han Ǵabbasov.Pedagogıka men psıhologıa negizderi,(oqýlyq)  A. 2008.

7. Sovet-Han Ǵabbasov. Urpaq tárbıesiniń jańa ilimi, A. 2012. 1-2 kitap.

8. Psıhologıa (Adamzat aqyl‑oıynyń qazynasy), A. 2006. 10-tom.