Ǵasyrlar boıy qazaq halqynyń muńy men zary, qýanyshy men kúıinishi, qaıǵysy men qasireti, ańsaǵan armany, ıakı izdegen muraty sol kıeli dombyra men qobyz shanaǵynan kúı bolyp tógilip jatty. Qońyr sazymen tutastaı ultty áldılegen, ýaqyt tarazysynan súrinbeı bizge jetken mýzykalyq aspaptarymyzdy «uly ózgerister» kútip tur dep kim oılapty? Búginde egiz dombyraǵa úırenise bastaǵan kózimiz qos moıyndy qobyzdy kórip, shorshyp tústik. Osy biz artyq qylamyn dep tyrtyq qylyp, jetildiremin dep búldirip júrgen joqpyz ba?

Túıtkildi saýaldarǵa jaýap izdep, qos dombyralar men egiz qobyzdar jasaýshy usta Altynbek Qumarovtyń sheberhanasyna arnaıy at basyn burǵan edik. Tórde qos moıyndy qobyz tuǵyrǵa bekitilipti. Sheber qapshyq  ishindegi qos sazdyń betin ashty. Úsh ishekti sherter men alty ishekti dombyra bekitilgen eken. Onyń dombyra degen aty ǵana bolmasa, gıtaranyń temir strýnalary taǵylǵan aspaptan qońyr úndi dámetýdiń ózi ersi ekeni daýsyz. Ustadan álgindeı erek pishimdegi aspaptardy qandaı negizge súıene otyryp jasaǵanyn suraǵanymyzda: «Bir qoldyń birneshe saýsaqtary bolady, ózen de sala-sala bolyp bólinip jatady, aǵashtyń butaqtary ósip shyǵady. Sol sıaqty qos dombyra men egiz qobyzdyń moıyndarynyń qosarlanýyn zańdylyq dep esepteımin. Qazaq eshnárse oılap tappaǵan, bárin tabıǵattyń ózinen alǵan. Qossaz aspaby ózbek, tájik, uıǵyr tárizdi túrki tildes halyqtarda kezdesedi. Endi nege ol qazaqqa jat bolýy kerek? Kezinde áıgili kompozıtor, kúıshi Nurǵısa Tilendıev oń buraýdaǵy, sol buraýdaǵy eki dombyrany sahnaǵa qatar alyp shyǵyp, kezek-kezek oınaǵan ǵoı» dedi ol. Mýzykalyq aspaptyń qaıdan shyqqanyn aıqyndaıtyn naqty dáıek-derekti ustaı almaı dal boldyq. Odan ármen usta Altynbek búı deıdi: «Biz 1980 jyldardan beri qossaz aspabyn qazaqqa moıyndata almaı kelemiz. Áýeli Baltabaı Qabylanov degen azamat sahnaǵa oınap shyqty. Keıin «Qońyr» etno toby estrada arqyly búkil elge tanymal etti. Endi Dastan esimdi jas ónerpaz qos sazdy meńgere bastady». «Ne de bolsa, Aıdy aspanǵa bir-aq shyǵarǵan» (Qojanasyrdyń sózinen) Altynbek Qumarovtyń aıtýynsha, buryn dombyra moıynyna qýys jasalyp, odan shanaq pen moıyndy boılaı ishek taǵylǵan. Syrtqy ishekterdiń terbelisi ishki ishekterge berilip, dybys qýaty kúsheıedi-mys. «Qossaz dep otyrǵan mýzykalyq aspaptyń bolǵandyǵyn dáleldeıtin ǵylymı turǵydaǵy derek kózi bolsa, ol aspap sóz joq qaıtadan jasalyp, jańǵyrýǵa   tıisti. Máselen, qazaq mýzyka aspaptaryn zertteý ǵylymynyń atasy Bolat Sarybaev ótken ǵasyrda  úsh birdeı kitap jazdy. Ol qazaq mýzyka óneriniń tarıhynda tuńǵysh ret úrlep oınalatyn,  uryp oınalatyn, ishekti, sym tilsheli, ysqyshty, silkip oınalatyn aspaptarǵa bólip, qazaqtyń mýzykalyq aspaptaryn jiktedi. Bul halyq arasyna «Sarybaev kestesi» degen ataýmen taralyp, mýzyka mádenıetimizdiń tarıhynan oryn aldy. Al biraq «Sarybaev kestesinde «qossaz» aspaby kezdespeıdi» deıdi ónertanýshy Jarqyn Shákárim. HİH ǵasyrda qazaqtyń kóne mýzykalyq aspaptary týraly maǵlumat qaldyrǵan Pallas, Lepıhın, Potanın tárizdi orys jáne Eýropa saıahatshylary eńbekterinde, ál-Farabı, A.Zataevıch, B,Erzakovıch, A.Bımbos, Á.Marǵulan, Ahmet Jubanov, Qaırolla Júzbasov, Ýálı Bekenov, Bolat Qaraqulov tárizdi ǵalymdardyń jazǵandarynda da qossaz aspaby jaıly bir aýyz sóz kezikpeıdi. Qossaz degen aspap qazaq epostarynda, batyrlar jyrynda da atalynbaıdy. Sonda buryn-sońdy atalynbaǵan bul aspap qaıdan kele qaldy degen zańdy suraq týady. Jaqynda semeılik Arǵynbek Ahmetjanov esimdi azamat «álfara» degen dombyra tektes aspap oılap taýyp, jurt nazaryn ózine aýdardy. Jańǵaq aǵashynan jasalǵan álfara qalypty dombyradan úsh tesigi men úsh ishegi bolýymen erekshelenedi eken. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, ǵylymı negizsiz aspaptar eldiń ulttyq ónerine degen teris kózqaras qalyptastyryp qana qoımaıdy, «búırekten sıraq shyǵarýshylardyń» da qataryn arttyrady. Jekelegen sheberlerdiń izdenisteri jan-jaqty zerdelenbeı turyp, úlken sahnaǵa shyǵýyna shekteý qoıylýy qajet.

Jarqyn SHÁKÁRİM, ónertanýshy:

–        Jetigen men sherter mýzykalyq aspaptary ótken HH ǵasyrdyń 60-shy jyldaryna deıin eshbir baspasózde jazylmaǵan, bolmaǵan. Sandaǵan ǵasyrlar boıy joǵalyp ketken osy eki aspapty shetel zertteýshileriniń eńbekterine súıenip, alǵash taýyp, jazyp, HH ǵasyrdyń qazaǵyna syılaǵan Bolat Sarybaev sensasıalyq jańalyq ashty. Bárimiz de sondaılyq jańalyq ashý nıetimen, tipti ary barmaı aq ,Qazaq handyǵy qurylǵan 1456 jyldan bergi ýaqyttan HHİ ǵasyrǵa deıingi aralyqtaǵy tarıhı jazbalarda, qossaz aspaby jaıly jazba derek tabylsa   shyn máninde qýanǵan bolar edik. Zábıra Jákisheva degen qaryndasymyz ózi shyǵarǵan kitabynda «qossaz» aspabynyń qaı ǵasyrda, qaı jyldary  kimder oınaǵanyn, qalaısha jetkenin, qaı ǵalym zerttegenin aıtpaı-aq,  birden sheber jasaǵan qossaz aspabyn  Nurǵısa Tilendıev, Qarshyǵa Ahmedıarov, Baltabaı Qabylanov sekildi mamandardyń synaǵynan ótkenin jazady. Áıtse de, Zábıraǵa aıtarym, aqyry kitap jazǵan ekensiń, qossaz aspaby qaı ǵasyrda paıdalanylǵan eken, kimder oınaǵan eken, bul aspapta oryndalatyn kúıler bar ma eken, qaı ǵasyrdyń kúıleri oryndalady eken, qaı ǵalym zerttep júr,  áýeli osy baǵytta eńbektengen jón der edim. Eger qossaz jaıly maǵlumattar tabylsa, zerdelese, zerttese, ony jasap shyǵarý, synnan ótkizý eshbir qıyndyq týǵyzbas edi. Áli kúnge deıin qossaz mýzykalyq aspaby jaıly ǵylymı eńbek jazbaı júrgen zertteýshilerimizge ókpemiz bar ekenin jasyrmaımyz. Sondyqtan qossazdy ǵylymı mýzykalyq turǵyda túrki dúnıesinen jetken aspap pa, álde qypshaq zamanynyn jetti me eken, nemese qazaqtyń handyq zamanynan jetti me, bizdiń ata-babamyz qaı ǵasyrda paıdalandy eken? Áýeli osyny zerttep, anyqtap alaıyq.

Jumageldi NÁJİMEDENOV, ónertanýshy:                              

–         Jaqynda qos moıyndy dombyra men qylqobyz aspaptaryn kórip, qatty qapa boldym. Myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan dástúrli qasıetti ónerimizdi ǵylymı negizsiz jasap, oıyna kelgenin istep júrgen sheberlerge toqtaý salýymyz kerek. Sebebi buryn dombyra qos moıyndy: biri úsh ishekti, ekinshisi eki ishekti qylyp sahnada oınap júrgenderge «qandaı tarıhı derekterge súıenip oınap júrsiń» dep kezinde eskertkenbiz. Al mynaý keıingi jasalǵandary odan da soraqy bolyp shyqty. Dombyranyń bir moıynynda alty ishekti, ekinshi moıynynda úsh ishekti. Qylqobyz da eki moıyndy. Sonda dombyrany gıtar qylǵanymyz ba? Men klasıkalyq mýzykalardy dombyranyń eki ishegine syıǵyzyp oınap júrmin. Mundaı bassyzdyqqa kim jol berip otyr. Bolashaqta eger bireý jeti basty aıdahardaı qylyp dombyrany jasap ákelse, oǵan da tańǵalmaıtyn zaman bolar. Dombyra – qazaq halqynyń “jany”, odan aıyrylsaq, qazaq halqy jer betinen birge joıylýy múmkin degen qaýpimiz bar. Tarıhqa súıenip aıtsaq, 6000 jyldyq dombyra Y.Dúkenuly atyndaǵy murajaıda; 1986 jyly J.Babalyquly Almaty oblysy, Jambyl aýdany Maıtóbe degen jerden taýyp, arheolog K.Aqyshev onyń neolıt dáýirindegi tasqa qashalyp salynǵan dombyra ekenin aıtqan  bolatyn. Sol sýrette dombyra eki ishekti, eki qulaǵy, basynda úkisi bar. Bizge jetken tarıhtaǵy dástúrli jádigerimizdi burmalamaı,  altyn qazynamyzǵa jınaýǵa tıispiz.