Serbıa Respýblıkasynyń Prezıdenti Tomıslav NIKOLICHPEN suhbat

– Qurmetti Prezıdent, ótken jyly Siz resmı saparmen Qa­zaq­standa boldyńyz. Sizdiń res­mı saparyńyz kezinde qol jet­ki­zilgen ýaǵdalastyqtar qalaı júzege asýda? Qazirgi sátte qan­daı da bir naqty nátıjeler bar dep aıtýǵa bola ma?

– Dostas el Qazaqstanǵa sapar ár­kez meniń esimde qalatyn sa­par­lardyń biri bolyp tab­y­lady. Qazaqstan halqynyń qonaq­jaı­­lylyǵy men Prezıdent Nazarbaev kórsetken shynaıy dos­tyq iltıpat meniń júre­gimde jáne Serbıanyń búkil azamat­tary­nyń júreginde aıryqsha oryn ala­tyn naǵyz qundylyq bolyp sana­lady. Biz Prezıdent Nazar­baev­pen barlyq saladaǵy yqpal­dastyq­tyń belsendiligin arttyrý úshin qajetti jaǵdaılar men sharttardy bel­giledik. Ekijaqty qarym-qatynastardy jappaı damytýǵa qosqan jeke óziniń zor úlesi jáne kúshti saıası qoldaýy úshin men 2013 jyly Prezıdent Nur­sultan Nazarbaevty Serbıa Respýb­lıkasynyń lentadaǵy Ordenimen marapattadym.

Men óz tarapymnan eki­jaqty ynty­maqtastyqty, ásire­se, eko­no­mıkalyq qarym-qaty­­nas­­tar bóligindegi yntymaqtas­tyqty damytý jolyn berik usta­namyn. Prezıdent Nazarbaev­tyń saparynyń jalpy yntymaq­tas­tyqtyń belsendiligin arttyrýǵa qýatty serpin beretinine meniń seni­mim mol. Ókinishke qaraı, bizdiń eki eldiń ekonomıkalary ortaq taýar aınalymy kórsetip otyrǵan­da­ǵyǵa qaraǵanda, áldeqaıda zor múm­kindikterge ıe. Men uzaq merzimdi, joǵary jáne óndiristik for­madaǵy yntymaqtastyqty negiz­ge ala otyryp ózara taýar aına­lymyna jatatyn taýarlar qury­lymyn keńeıtýdiń mańyzy zor dep esepteımin. Odan arǵy jer­de qarjy jáne bankaralyq ynty­maqtastyqty damytý jáne eki elde de ókildik jelilerin ashý qajettigi seziledi. Bıznes-forým eki eldiń kásipkerleri arasyndaǵy osyndaı ýaǵdalastyqtardy naqtylaý úshin múmkindik týǵyzbaq. Biz buryn­ǵysynsha Qazaqstannan tartyla­tyn ınvestısıalarǵa, atap aıtqanda, Serbıa kompanıalaryn jekeshelendirýge qatysýǵa, stra­tegıalyq áriptestikke nemese munaı-hımıa, aýyl sharýashylyǵy, farmasevtıka, týrızm sıaqty salalardaǵy yntymaqtastyqtyń ózge de kez kelgen formalaryna múd­delimiz. Bizde qazirdiń ózinde ynty­maq­tas­tyq­tyń osyndaı formalarynyń belsendiligin odan ári arttyrý úshin jaqsy negiz bolyp ta­bylatyn tuqym men sebý materıaldaryn, ásirese, júgeri býdandaryn jet­kizip be­rýge qatysty jaqsy tájirıbe qalyp­tasty.

– Qazaqstan men Serbıa ara­syndaǵy taýar aınalymy 2015 jyly 55 mıl­lıonnan astam dollardy qurady. Taýar aınalymy kólemin ulǵaıtý úshin qandaı perspektıvalar bar?

– Bizdegi málimetter boıynsha, 2016 jyl­dyń qańtar-naýryzy ke­zeńinde taýar aınalymy 14 mıllıon dollardy qurady, al 2015 jyly bul soma 166 mıllıon dol­larǵa jetken bolatyn. Bul eki eldiń ekonomıkalyq áleýetimen salys­tyrǵanda áldeqaıda tómen, sondyq­tan da biz Prezıdent Nazarbaev­pen aradaǵy áńgimeniń aıtarlyq­taı bóligin bizdiń yntymaqtas­tyǵy­myzdyń osy segmentin qalaısha je­tildirip, belsendirek júrgizý qajet degen máselege arnaıtyn bolamyz.

Qazaqstanda birqatar ser­bıalyq kompanıalar jumys isteı­di jáne Astanada Serbıanyń Óner­kásip palatasynyń ókildigin ashý qajettiligi kózge kórinip tur. Pre­zıdent Nazarbaevtyń saparynan keıin Serbıanyń ınvestısıa salý úshin salystyrmaly túrdegi artyqshylyqtaryn qazaqstandyq kompanıalardyń sezinetinine meniń senimim mol.

Serbıa tamasha geografıalyq jaǵ­daıǵa ıe, erkin saýda týraly kóptegen kelisimder, qolaıly klımattyq jaǵdaı­lar, aıtarlyqtaı mıneraldy resýrs­tar men týrızm salasynda zor áleýet bar. Serbıa ónerkásiptiń munaı-gaz sala­syndaǵy yntymaqtastyqty damytý jónindegi qyzmetti bastaýǵa meılinshe múddeli, onyń barysynda múmkindikter men yntymaqtastyqty júzege asyrý modelderin anyqtaýǵa bolar edi.

– Uzaq ýaqyttarǵa deıin Qa­zaq­stan DSU-ǵa múshe bola almaı keldi. Serbıanyń áli de DSU-ǵa múshe emes ekenin nazarǵa alǵanda, Siz­diń pi­kirińizshe, Qazaqstan DSU-ǵa múshe bolý arqyly qandaı artyqshylyqtarǵa qol jetkizdi?

– Dúnıejúzilik saýda uıymy múshe-memleketterdiń úkimetterinen ǵana emes, sonymen birge, Eýropalyq odaq sıaqty kedendik aýmaqtardan da turady. Bul uıymnyń mańyzdylyǵy múshe-memleketter úshin EO tarapynan belgilengen, óz kezeginde kepil bolyp tabylatyn saýda sheńberlerine negizdeledi, ıaǵnı saýdaǵa qatysty sheshimder konsensýsqa negizdelmek. Eń aldymen, DSU kópjaqty saýda kelissózderi úshin forým bolyp tabylady, bul uıym memleketter arasyndaǵy saýda daýlaryn sheshedi, kelisimder arqyly negizgi saýda erejelerin belgileıdi jáne «saýda saıasatyn baǵalaý mehanızmi» arqyly búkil múshe-memleketterdiń saýda saıasatyna muqıat qadaǵalaý júrgizedi.

Serbıa DSU-ǵa óz ótinimin 2004 jyly berdi, sodan beri osy uıymnyń tolyqqandy múshesi mártebesin alýǵa qajetti krıterıılerge sáıkes kelý úshin quqyqtyq jáne qurylymdyq reformalardan ótti. EO DSU-ǵa ótý jónindegi kelissózderde Serbıaǵa óte úlken qoldaý kórsetti. Men jekelegen zańdarǵa ózgerister engizgennen keıin Serbıa taıaý ýaqytta DSU-ǵa ótedi dep esepteımin. Men Prezıdent Nazarbaev­ty tarıhı tabysymen: 20 jylǵa jýyq kelissózderden keıin DSU-ǵa ótýi­men quttyqtaımyn. Álemdik uıymǵa qosylý arqyly Qazaqstan taıaý ýaqyt­tarda ekonomıkalyq turǵyda da jáne azamattardyń turmys deńgeıin arttyrý turǵysynda da tıimdilikti sezinetin bolady. DSU-ǵa ótý jańa jumys oryndaryn ashýdy, eńbekaqyny jáne bútindeı alǵanda turmys deńgeıin arttyrýdy bildiredi. Qazaqstannyń DSU-ǵa ótýi arqyly bul uıymnyń Ortalyq Azıaǵa jaqyndaı túsýiniń ózi mańyzdy fakt bolyp tabylady, búginde Qazaqstan ja­handyq rynoktarǵa qol jetkizý múm­kindigine ıe.

– Serbıanyń EO-ǵa ótkisi keletini jaqsy málim. EO-daǵy taıaýda bol­ǵan oqıǵalar Serbıanyń EO-ǵa qosy­lýyna áser ete me?

– Serbıa otyz bes taraýdyń úsheýin ashty, kelissózder uzaqtyǵyn boljaý qıyn, óıtkeni, ol eldiń óziniń daıyn­dyǵyna, EO-men úılesimdilikke, taraý­lardy ashý nemese jabý úshin beril­gen jaǵdaılardyń oryndalý jyl­damdyǵyna, sondaı-aq, árbir jańa qadam týraly sheshimdi búkil músheler qabyldaıtyndyqtan, kelissózder barysyna tosqaýyl qoıýy múmkin EO múshesimen yqtımal degen ekijaqty daýlarǵa baılanysty bolmaq. Ótpeli krıterıılerdiń bolýy, ıaǵnı sheshýshi 23 jáne 24 taraý sıaqty anaǵurlym kúrdeli taraýlar úshin kelissózder barysyndaǵy jaǵdaılar da úderiske tejeý salýy múmkin. Degenmen, Serbıa qosymsha erekshelikke ıe, atap aıtqanda, «Basqa máseleler» dep atalatyn 35-taraýǵa qatysty, Belgrad úshin ol Prıshtınamen qarym-qatynastardy qalypqa keltirý, ıaǵnı kelisimderdiń oryndalýyn qadaǵalaıtyn taraý bolyp tabylady. Bizdiń ol taraýda Kosovo men Metohıany moıyndaý jónindegi formaldy talaptyń bar-joǵyn osy kúnge deıin bilmeýimizge baılanysty bul taraý Serbıa úshin aıryqsha mańyzǵa ıe. Eger ol solaı bolsa, onda biz bul shartty oryndaı almaımyz.

Sizdiń saýalyńyzǵa keler bolsaq, ol oqıǵalardyń is júzinde taraýlardy ashý dınamıkasyna áser etetinine men onsha senimdi emespin, óıtkeni, Eýropalyq odaq Serbıaǵa tolyq quqyly múshe mártebesin berýge óziniń daıyn ekendigin aıqyn kórsetti. Men 35-taraý mazmunyndaǵy belgisizdik anaǵurlym eleýli problema bolyp tabylady dep esepteımin. Eger ol yntymaqtastyq jolymen, Kosovo men Metohıanyń búkil azamattarynyń ómirlerin jaqsartý, demokratıalyq qaǵıdattar men adam quqyqtaryn barlyq azamattarǵa birdeı qoldaný arqyly Bel­gradtyń Prıshtınamen qalypty qarym-qatynastar qurýyn bildirse, Serbıa tolyq quqyly múshe bolýǵa daıyn.

– Bosqyn máselesine qatysty piki­riń­izdi bilsek. Osynaý úderisti toq­ta­tý­dyń qandaı joldaryn usynar edińiz?

– Eýropa mıgranttar máselesin tıisti deńgeıde sheshe almaǵan sıaqty. Onyń aýmaǵynda bolyp jatqan terrorlyq aktiler osy tujyrymnyń dáleli bolyp sanalady. Men túpki tamyry Taıaý Shyǵys pen Afrıka resýrstaryn paıdalanýdan bastalatyn daǵdarys sebepteri týraly aıtyp óttim. Bul óńirlerdiń halqy is júzinde ózderinen alyp ketken nesibesiniń sońynan kelip jatyr. Ókinishke qaraı, soǵys zobalańynan qashqan, jaqsy ómir izdegenderdiń arasynda terrorıster, IM músheleri de bar. Olardyń mindetteri óte dál ári tyńǵylyqty aıqyndalǵan. Eýropany turaqsyzdandyrý úshin qarapaıym azamattardyń opat bolýyna ákeletin jankeshtilerdiń terrorlyq aktilerin paıdalaný maqsatymen kúni buryn josparlanǵan. Eń úlken prob­lema sol – Eýropa azamattary endi árbir bosqynnan terrorısti kóretindigi. Eýropalyq egoızm bul joly basymdyq almaýy tıis, odan góri eýropalyq izgilik mańyzdyraq. Eýropa izgi bet-beınesin, áli de bolsa saqtalyp otyrǵan eń izgi bet-beınesin kórsetýi tıis.

Degenmen, jergilikti jerlerdegi jaǵdaı basqasha. Óıtkeni, EO kórshiles memleketterdiń úkimetteri arqyly jaǵ­daıdy baqylaýǵa shamasy jetpeı jatqan tustarda bosqyndardan oqshaýlanýǵa, dýal-qorshaýlar turǵyzýǵa tyrysýda. Eýroodaqta usynylyp jatqan sheshimder týraly tym uzaq aıtylady, biraq ony júzege asyrý isi bastala qoımaıdy. Eýroodaq budan áldeqaıda tıimdi bolýy kerek. Bul jerde memleketterdiń arasyndaǵy yntymaq máselesi de týyndaıdy. Eger EO-ǵa múshe memleketter shekaralaryn jaýyp, bosqyndarǵa Grekıa, Makedonıa, Serbıa baǵytynda jol ashatyn bolsa, bul osy elderden eýropalyq getto jasaý maqsatyn baıqatpaı ma? Menińshe, jaqsy ómir súrýi múmkin elderge jetý jolyndaǵy bosqyndardyń talpynysyn eshqandaı dýal-qorshaý toqtata almaıdy, mundaı senarı túbinde Eýropany Taıaý Shyǵys jasar edi. Muny budan ári eshkim baqylaı almas edi.

– Serbıada pravoslavıelik senim­degiler men ıslam dinin ustanatyn­dardyń qarym-qatynasyn jaqsartý isi, olardyń qoǵamdyq ıntegrasıasy sátti júrip jatyr deýge bola ma?

– Sizdi Serbıadaǵy musylman seni­mindegi halyqtyń jaǵdaıymen jaqy­nyraq tanystyrý úshin musylman jamaǵaty qalaı damyǵanyn qysqasha aıtyp bereıin. Musylmandyqty ustanatyn halyq ózge nanym-senimdegi halyqtarmen barlyq jaǵynan teńestirilgen.

Máselen, Serbıadaǵy ıslam dinı jamaǵaty 1863 jylǵy «Vakýf elderi týraly» zańǵa súıenedi. Serbıa Knázdigindegi ıslam dinin ustaný bostandyǵy 1868 jyly knáz Mıhaıl Obrenovıchtiń jarlyǵymen bekitilgen. Sol kezde Belgradtaǵy dinı mýnısıpalıtetke – jematqa (jamaǵat) áli kúnge deıin birden-bir minájat orny retinde qyzmet etetin Baırakly meshiti paıdalanýǵa berildi. Serbterdiń, horvattardyń jáne slovendikterdiń koróldigi qurylǵan sátten bastap ıslamdyq eki dinı jamaǵat qatar ómir súre bastady. Belgrad mýftıi basshylyq etetin bireýi Serbıa, Makedonıa jáne Chernogorıa úshin, ekinshisi – Saraevodaǵy reıs’ýl ýlema basqaratyn Bosnıa jáne Gersegovına, Horvatıa, Slavonıa, Slovenıa jáne Dalmasıa úshin. Iýgoslavıa Koróldigindegi ıslam dinı jamaǵatynyń birligi 1930 jylǵy «Islam dinı jamaǵaty týraly» zańǵa negizdeldi.

Zańnyń negiz qalaýshy baby bylaı deıdi: «Iýgoslavıa Koróldigindegi barlyq musylman joǵarǵy dinı basshy retindegi reıs’ýl ýlemanyń basshylyǵyndaǵy derbes Islam dinı jamaǵaty bolyp sanalady». Reıs’ýl ýlemanyń turǵylyqty orny astanaǵa – Belgradqa aýystyryldy. IýFHR 1946 jylǵy Konstıtýsıasy jáne 1953 jylǵy «Dinı qaýymdardyń quqyqtyq mártebesi týraly» zań arqyly memleket óziniń dinı qaýymdarmen qarym-qatynasynyń negizgi qaǵıdattaryn aıqyndady, sonyń ishinde negizgileri shirkeýdi memleketten bólý, ar-ujdan jáne dinı senim bostandyǵy, sondaı-aq dinı jamaǵattar qurý, sosyn dinı qaýymdardyń teńdigi men shirkeýdi mektepten bólý, shirkeýler men hramdarda erkin dinı bilim berýdi uıymdastyrý boldy. Barlyq konfesıanyń teń­digin jarıalaý jáne sekýlárızasıa ıýgos­la­vıalyq musylmandardy teń jaǵdaıǵa jetkizdi. Serbıada 280 myńǵa jýyq musylman turady, bul – halyqtyń 3,6%-y. Musylmandar Rashka jáne Ońtús­tik Serbıa sıaqty oblystarda basym kópshilik bolsa, Novı-Pazar qala­synda – 90%, Senısada – 80%, Býıano­vasta shamamen – 60%, Týtınde – 95% jáne Preshevoda shamamen 90% halyq musylmandar. Serbıada 190-nan as­tam meshit bar, sonyń 120-sy Sand­jakta, 60-y ońtústik Serbıada bolsa, Bel­gradta, Nıshe, Sýbotıse jáne Malı-Zvornıkte bir-birden bar. Eń áıgili meshitter Novı-Pazar qalasyndaǵy Altyn Álem, Senısedegi Sultan Valıde jáne Baırakly bolyp sanalady.

 – Bıyl Qazaqstan Táýelsizdiktiń 25 jyldyq belesine shyǵyp otyr. Osy oraıdaǵy tilegińizdi jáne Astana qalasy týraly pikirińizdi bilsek.

– Bizdiń halyqtarymyzǵa ortaq nárse – azattyq pen táýelsizdikke degen súıispenshilik. Bizder beıbitshilik pen bostandyqta ómir súrý úshin babalarymyz qan tókti. Biraq bul bizdiń qazirgi kezde eshqandaı qaýip-qaterge ushyrap otyrmaǵanymyzdy bildirmeıdi. Serbıa óziniń terıtorıalyq tutastyǵyn, halqyn jáne Kosovo men Metohıadaǵy mádenı muralaryn saqtaý úshin qazir de kúresip keledi. Biz Serbıanyń aýmaq­tyq tutastyǵyn saqtaý turǵysynan Qazaq­stannyń kórsetip otyrǵan qoldaýyn joǵary baǵalaımyz.

Qazaqstan táýelsizdigin saqtaýdan da zor tabysqa jetti. Sizdiń halyq jarqyn bolashaqqa kóz tigip otyr. Astana ǵajaıyp sulýlyq qalasy, onyń keremet alańdary, eskertkishteri, ǵımarattary, saıabaqtary men kósheleri álemniń barsha qurylysshylaryna shabyt beredi. Qazaq mádenıeti qalanyń arhıtektýrasymen órilgen. Sizder úshin osynyń bárin EKSPO-2017 kórmesin ótkizý barysynda kórsetýge zor múmkindik bar. Buǵan qosa, BUU Qaýipsizdik Keńesiniń 2017-2018 jyldardaǵy turaqty emes múshesi bolý bastamasy osy halyqaralyq uıymǵa oń yqpalyn tıgizip, Qazaqstannyń qarqyndy ári senimdi seriktes ekendigin tanyta túsedi. 130 etnostyq toptyń tatýlyq pen kelisimde ómir súrip jatqany tamsandyrady jáne ózgeler úshin beıbitshilik pen yntymaqta qalaı ómir súrýge bolatynyna mysal bola alady. Bizdiń ortaq uqsastyqtarymyz kóp, sondyqtan men bir-birimizge qoldaý kórsetip, dostyǵymyz ben ekonomıkalyq baılanystarymyzdy nyǵaıtýdy, tájirıbelerimizben kóbirek almasýdy tileımin. Osy múmkindikti paıdalana otyryp, Prezıdent Nazarbaevqa jáne Qazaqstan halqyna 2014 jylǵy sý tasqyny kezinde kórsetken qoldaýy úshin taǵy da alǵys aıtqym keledi. Biz muny eshqashan umytpaımyz.

– Astanaǵa kelgen saparyńyzda Qa­zaqstan fýtbol klýbtarynyń jetistigi týraly da aıtqanyńyz esimizde. Jalpy, fýtbolǵa qyzyǵýshylyǵyńyz qalaı? Jankúıersiz be?

– Qazaqstan fýtbolynyń deńgeıi kó­terilip keledi. Sporttyń osy túrine kóp kóńil bólinip jatqany kórinip tur. Byltyr shamamen osy kezde «Srvena juldyzy» fýtbolshylary Eýropa lıgasynyń irikteý kezeńiniń ashylýyndaǵy machta «Qaırattan» 2:0 (1:0) esebimen jeńilip qaldy. Almatylyq qonaqtardy jeńiske shabýylshylar Isael men Goý bastady, al Mıodrag Bojovıchtiń komandasy alǵa umtylǵan ári óte jaqsy daıyndalǵan qarsylastaryna tótep bere almady. Qonaqtar jas quramalardyń álem chempıonatynda úzdik qaqpashy atanǵan jáne bizdiń komandany birneshe ret qutqaryp qalǵan Predrag Raıkovıchtiń qaqpasy aldynda týǵan bir-eki sátti múlt jibergen joq. Jurt bul machty áli kúnge aıtyp júr. Úzdik komandanyń jeńisin moıyndap, quttyqtaý kerek. Bizdiń komandaǵa kelesi joly jaqsylap daıyndalý qajet.

P.S. «Egemen Qazaqstan» gazetiniń redaksıasy osy suhbatty uıym­das­tyrýǵa kómek kórsetken Qazaqstannyń Majarstandaǵy Tótenshe jáne óki­letti elshisi, Serbıada, Makedonıada elshilik qyzmetti qosa atqarýshy Nur­bah Rústem myrzaǵa alǵys bildiredi.

"Egemen Qazaqstan"