Kópshiligimiz úırenip qalǵan daǵdy boıynsha, mýzyka páni sýret jáne dene shynyqtyrý pánderi tárizdi negizgi pánderge qosymsha ispetti qaralyp júrgeni jasyryn emes. Sodan kelip týyndaıtyn másele, bul pánder boıyn­sha qoıylǵan baǵada sharttylyq basym. Eger de algebra, geometrıa, t.b. pánder boıynsha oqýshyǵa shynaıy bilimi, naqty bilim kórsetkishi boıynsha baǵa qoıylatyn bolsa, mýzyka páninde oqýshyǵa qandaı bilim kórsetkishteri úshin baǵa qoıylýy kerek? Osy másele aıqyndalmaı keledi. 

Árıne, jalpy bilim beretin orta mektepterde mýzyka páni mýzykalyq bilim berý mektepterindegideı oqytylmaıtyny túsinikti. Biraq mekteptegi pánniń ózimen kóptegen máseleni sheship tastaýǵa bolady. Eń aldymen mýzyka pániniń mazmuny oqýshylardyń qabyldaýyna yńǵaıly bolýy kerek. Bilim kórsetkishi boıynsha oqýshy jalpy mýzyka degen ne, onyń qandaı baǵyttary bolady, mýzyka teorıasynyń negizgi qaǵıdalary qandaı, mýzykanyń tárbıe quraly retindegi róli, qazaq mýzykasy jáne álem halyqtarynyń mýzykasy týraly túsinigi, t.b. máselelerdi bilip shyǵýy qajet. Qarapaıym mysalmen aıtqanda, mekteptegi mýzyka páni balaǵa tek án jattatýmen shektelmeýi tıis. Biz mýzyka páninen ne kútemiz? Osy máseleniń basyn ashyp alýymyz kerek sıaqty. Eń negizgi másele muǵalimge de baılanysty. Búgingi tańda mýzyka biliminiń damý baǵyttary ózgerip jatyr. Bul – bir. Ekinshiden, qazaq mýzykasynyń aldynda da zaman aǵymyna baılanysty óte ózekti máseleler týyndaýda. Onyń eń bastysy – ulttyq mýzykamyzdy saqtap qalý, ulttyq án-kúılerimizdiń tinin buzbaı, ata-babamyzdan kele jatqan saf kúıinde kelesi urpaqtarǵa jetkizý. Al osy turǵydan alǵanda mekteptegi mýzyka pániniń róli de aıtarlyqtaı joǵary bolýy mindetti. Jalpy bul pán shyǵarmashylyq negizde jasalady. Demek, pánge qatyp qalǵan uǵym-túsinikter turǵysynan emes, shyǵarmashylyq turǵydan qaraýymyz kerek. Muǵalim mektep baǵdarlamasy men oqýlyǵyn negizge ala otyryp, ózi de osy shyǵarmashylyq aıada qyzmet ete bilgeni durys. Ol balalarǵa úlgi bolýy úshin ádemi daýys ıesi bolsa, belgili bir aspapty sheber meńgergen bolsa, oqýshylardyń sanasyn mýzyka pánine jaqyndata alsa, búgingi aqparattyq-tehnologıalyq resýrstar arqyly tolassyz kelip jatqan mýzykalyq lekterdiń qaısysy zıan, qaısysy paıdaly degen máseleni ajyrata bilýdi úıretse nur ústine nur. Aınalyp kelgende, másele taǵy da muǵalimniń biliktiligine kelip tireledi. Demek, mýzyka mamandaryn daıarlaý máselesi de jeke kóńil aýdarýdy qajet etedi. Joǵary oqý oryndarynda mýzyka mamany bolýǵa daıarlanyp júrgen kadrlerdi oqý ornyna túser kezde talapqa saı iriktep alý máselesi tıisti sheshimin tabýy kerek. Mýzyka pániniń pán retinde orny, pán retinde róli asa kúshti bolýy tıis. Sabaqta otyrǵan 30 oqýshyǵa 45 mınýttyń ishinde mýzykalyq bilim berip, bir nárse úıretip shyǵarýdyń ózi kóp jaǵdaıda múmkin bolmaıtynyn eskerte ketken jón. Demek, mýzyka pánin oqytýdyń pedagogıkalyq negizderi sapaly oqytý jaǵyna qaraı burylýy tıis. Al sapaly oqytý degen búgingi zamanda az ýaqyt ishinde tıimdi bilim bere bilýmen tikeleı baılanysty. Olaı bolsa, «mýzyka pániniń qurylymy, jalpy baǵdarlamasy, budan kelip týyndaıtyn maqsaty men mindeti oryndalyp jatyr ma? Mýzyka muǵalimi osyǵan qol jetkize alyp otyr ma?» degen másele áli de oılanýdy qajet etedi. Qazaqtyń birtýar perzenti M.Áýezov «Qalyń qazaq eli tartqan sybyzǵydaǵy salqyn saz, qobyzdaǵy qońyr kúı, domby­ranyń da eki ishekti ǵana emes, ádeıi kúıge arnalǵan úsh ishekti tiline oralǵan kóp kúılerdiń eski-jańasy tegis — tarıh úshin eleýli buıym» dese, ataqty E.Výlfson «Ánniń qazaq ómirinde alatyn zor mańyzyn basqa halyqtan kezdestirý ekitalaı. Qazaqtar tipti jaı sabaqty da balalarǵa án kómegimen oqytady» deýi beker aıtylmaǵan. Bizge ultjandylyq, ultjandylyq rýh jetpeı jatatyny jasyryn emes. Osy ultjandylyqtyń uryǵyn, dánin sebý úshin qandaı qadamdar jasap jatyrmyz. Búgingi jastarymyzdyń alpys eki tamyryn ıdiretin mýzykanyń qudiretin sezintip, «Men – qa­zaqpyn!» dep basyn tik ustap, keýdesin ke­re maqtanyshpen aıta alatyndaı urpaq tár­bıelep jatyrmyz ba?! Bir-aq mysal keltireıik. Almas Ahmet­bek­­ulynyń sózine jazylǵan Ermurat Zeıip­hattyń «Kók týdyń jelbiregeni» áninde osyndaı rýh jatyr. Ánniń baǵyn ashatyn ánshi dep jatamyz. Sheber oryndaýshy retinde osy ándi Ibragım Eskendir halyqtyń júregine jetkize bildi. «Kók týdyń jelbiregeni – Qazaqtyń asqaq bedeli… Kók týdyń jelbiregeni – Janyma qýat beredi». Sózi men áni úndesken, júrekti terbeter mundaı patrıottyq ánder neken-saıaq. Osy ánniń qataryna «Sálem saǵan, týǵan el», «Álıa», «Qyzyl suńqarlar», «Dombyra týraly ballada», «Otyrardaǵy toı», «Atameken», t.b. jatqyzýǵa bolady. Bulardyń qaısysyn alsańyz da patrıottyq ánder. Qazaqtyń júreginen oryn alǵan, tolǵandyratyn, oılandyratyn, ómirge qushtarlyq syılaıtyn týyndylar. Osyndaı ánderimiz nege joǵalyp ketti, onyń esesine jastardy ómirge jeteleıtin emes, ómirden túńildiretin jylańqy ánder paıda boldy. Teledıdar qarap otyryp, oıǵa qaldym. Búginde ne bolsa soǵan beınebaıan túsirtip, órenderimizdi tanymaldylyqqa ıtermeleıtin ana-ananyń da kóbeıip bara jatqany qyn­jyltty. Senbeseńiz, myna bir «ándi» tyńdap kórińizshi: «Kózimdi ashamyn, ınstagram basamyn, Mahabbatymdy álemge shashamyn…». Ne túsindińiz? Men óz basym eshteńe tú­sinbedim. Esesine mekteptegi án-kúı sabaǵy, patrıottyq, dostyq, yntymaq, birlik, týǵan jer, odan qalsa ata-áje, ákeshim, anashym, tipti mop-momaqan qoshaqan, tastan-tasqa sekirip oınaıtyn laq týraly ánder jattap óskenimiz esimde. Osydan baryp «Qazir mektepte ne úıre­tedi, mýzyka sabaǵy qalaı ótedi eken?» degen oı týady. Sol oıdyń jetegimen ata-ana­lardyń, oqýshylardyń pikirin bilmekke júgindik. Úlkender jaǵy «Án-kúı negizgi sabaq emes qoı», «Oǵan bas qatyrýdyń qajeti joq» dep nemquraıdylyq tanytsa, kishileri mýzyka sabaǵynyń keıde bolatynyn, keıde bolmaıtynyn, muǵalim kóńildi bolsa kó­ńildi án aıtatyndaryn, asyǵys bolsa úıge qaıtatyndaryn, kóp jaǵdaıda bos otyryp, áńgime aıtatyndaryn jaıyp saldy. Joǵarydaǵy pikirler bir emes, birneshe mekteptiń tabaldyryǵyn attaýyma túrtki boldy. Tosynnan kelgendikten jatyrqaı qaraǵandar da, «sabaqqa qatyspaı-aq qoıy­ńyzshy», «bári jaqsy dep jaza salyńyzshy», «siz meni jep otyrǵan nanymnan aıyrasyz» dep azar da bezer bolǵandar da kezdesti. Bizdiń maqsatymyz – bireýdi nápaqasynan aıyrý nemese jala jabý emes, kózben kórip, kóńilge túıgenderdi sol qalpynda berý. Eldiń tutqasyn ustar jastarymyzdyń, ultjandy azamattarymyzdyń qatary kóbirek bolsa degen nıetpen aqty aq, qarany qara dep kórsete otyryp, shama-sharqymyz kelgeninshe urpaq tárbıesine úles qosý. Eń aldymen, qala irgesindegi Qarasaı aýdanyna qarasty Qarǵaly eldi mekenindegi Ǵabıden Mustafın atyndaǵy jalpy bilim beretin orta mektepke bas suqtyq. Aralas mektep sanatyna jatatyn bul mektepte mýzyka pánine arnalǵan kabınet joq eken. Muǵalim mýzyka aspabyn arqalap synypty aralap júredi. Biz kelgende 5-synypta mýzyka sabaǵy bastaldy. Oqýshylar belsendi. Ótken taqyrypty jańǵaqsha shaqty. Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbettiń baǵdarlamadan tys kúılerin aıtyp, keńinen áńgimeledi. Kezek jańa sabaqqa keldi. Jańa taqyryp: «Abyl. Dybystyq erek­shelikter». Oqýlyqtan Abyl Taraquly jónindegi maǵlumattar aıtyldy. Dybystyq erekshelikter jaıyna qaldy. Daıyndyqsyz kelgen muǵalim ýaqytty qalaı ótkizerin bilmeı ábden abdyrady. «Ulytaý» tobynyń oryndaýynda kúı tyńdatyp, Qydyráli Bolmanov týraly áńgimeledi. Munyń sabaqqa qandaı qatysy bar ekenin bilmedik. Osy jerde Abyldyń bir kúıin tyńdatqanda utpasa utylmaıtyn edi. Baıqaǵanymyz, muǵalim tarapynan basy artyq bos sóz, bos áńgime kóbirek oryn aldy. Taǵy bir mekteptegi jaǵdaıǵa toqtala keteıik. Qaladaǵy Túrksib aýdanyna qaras­ty №32 jalpy bilim beretin orta mektep. Ústimizdegi jyly qonys toıyn toılaǵan sándi ǵımarat. Bul mektep te aralas mektepter sanatynda. Biz kelgende aınala – óli tynyshtyq. Shybynnyń yzyńy da estilmeıdi. Kireberiste muntazdaı aq kóılek, qara ıýbka kıgen kezekshi qyzdan bilgenimiz, shetelden qonaqtar kelgen. Mektep basshylyǵy taı-tuıaǵy qalmaı solardyń janynda júrgen kórinedi. Bilim ordasynyń aldyna qyzyl kilem tósep, orkestrmen qarsy alǵanda amerıkalyqtar tańǵalypty. Qazaqtyń ulttyq kıimin kıgen oqýshylardy sýretke túsiripti-mys. Ýaqytty bosqa ótkizbeıik degen nıetpen mýzyka pániniń muǵalimin izdedik. Esiginde mýzyka kabıneti degen jazýy bar synyp bólmesi jabyq tur. Qazaq synyptarynyń muǵalimi Aıgúl Bınazarova ózin-ózi taný kabınetinde 3-synyp oqýshylaryna sabaq ótkizip jatyr eken. Ruqsat alyp, kiltteýli turǵan kabınetke kirdik. Quddy kórme dersiń. Kózdiń jaýyn alady. Mýzykaǵa qajetti dúnıelerdiń barlyǵy bar. Qural-jabdyqtar da dál búgin satyp alynǵandaı jap-jańa kúıinde tur. Osyndaı kórnekiligi bar mýzyka kabıneti bos turǵanda qazaq synyby oqýshylarynyń tar qýysta qysylyp, ózge kabınette otyrýyna jol bolsyn. Kókeıdegi saýalymyzdy bizben birge ere kelgen qyz­metkerge qoıǵanymyzben, ol kisi lám-mım dep jaq ashpady. Óz jumysyna berilgen, jaqsylyqty tek shákirtterinen kútetin Aıgúl Ábdimanapqyzy kezdesken kedergilerge esh moıyǵan emes. «Aq kógershin», «Ánshi balapan», «Qyz syny» sekildi respýblıkalyq, qalalyq baıqaýlarǵa qatysyp, júldeli oryndardan kórinip júrgen shákirtteriniń qýanyshy ol úshin mereı. «Qazaq synyptarynda ónerli bala kóp. Kórip otyryp, boıyndaǵy óneri tunshyǵyp qalmasynshy dep eńbektenesiń, namysqa tyrysasyń» degen muǵalim sabaqqa qajetti qural-jabdyqtardy, kórnekilikterdi óziniń eńbekaqysyna satyp alady eken. Esesine ana-analar razy bolyp, rahmet aıtqanda tóbem kókke bir eli jetpeı qalady deıdi. Mýzyka pánine qatysty oqýlyq jóninde de aıtarymyz kóp. Kitap kóp, birizdilik joq. Sonyń kesirinen kúntizbelik sabaq josparynyń birnesheýin jasaýǵa týra keledi. Bul muǵalimniń júıkesin juqartyp qana qoımaı, oqýshyǵa da áser etetini belgili. Mysaly, 2-synypqa arnalǵan úsh oqýlyq bar eken. «Atamura», «Almatykitap» baspalary jáne A.Raıymbergenovtiń «Murager» baǵdarlamasy (Osy jerde eskerte keteıik, bul baǵdarlamany bir mektep İİ toqsannan bastap oqysa, ekinshi bir mektep ázirge tanysyp jatyr, al úshinshi bir mektepter ondaı baǵdarlamany estimegen, bilmeıdi de. Osynyń bári bir qalanyń ishinde oryn alyp otyrǵan jaǵdaı). Muǵalimderdiń eskertpelerin tyńdasaq, «Atamura» baspasynan basylǵan kitapta jaqsy dúnıeler kóp. Biraq bastaýysh synyp oqýshylarynyń qabyldaýyna qıyndyq týǵyzady. Kameralyq mýzyka, romans, t.b. qysqartyp, olardyń ornyna mýzykaǵa baılanysty oıyndar berilse, bala teorıadan tez jalyǵady, olar únemi qozǵalysta bolýy kerek degen pikirlerin bildirdi. Kúntizbelik jospar boıynsha A.Raıym­ber­genov­tiń baǵdarlamasymen oqytýy kerek muǵalimder, ázirge M.Orazalıevanyń kitabyn paıdalanyp júr. Óıtkeni balalardyń qolynda bary osy kitap. «Olar jańadan shyqqan baǵdarlamany qaıdan tapsyn» deıdi ashynǵan muǵalimder. Al Áýezov aýdanyna qarasty №173 mektep-lıseıdiń muǵalimi Sholpan Balta­baıqyzy jetkinshekterge dombyradan sabaq berip, ata-analardyń alǵysyna bólenip júrgen jan. Bas­taýysh synyptardyń 30 oqýshysynan quralǵan dombyrashylar an­sambli ózderiniń alǵashqy qadamdaryn sátti bastady. Ázirge halyq kúılerin oryndap shyńdalýda. Bolashaqta Qurmanǵazynyń, Táttimbettiń, halyq kompozıtorlarynyń kúılerin oryndasaq degen nıet te bar. Sholpan Baltabaıqyzynyń oqýlyq jó­nindegi pikiri tómendegideı: «Meniń oıymsha, 1-synyp oqýshylaryn M.Orazalıevanyń baǵdarlamasymen oqytqan durys. Balalarǵa naǵyz kerek dúnıeler. Onda kóńildi, muń­dy, jaı, jyldam mýzyka nemese shýly, bıik, tómen dybystar oqytylady. Mysaly, «daladaǵy kólikterdiń dybysy shýly» dep túsindire bastaǵanda-aq, qyzyǵýshylyǵy birden oıanady. Muny men óz tájirıbemnen bilemin. Qazir A.Raıymbergenovtiń «Mura­ger» baǵdarlamasymen tanysyp jatyrmyz. Bul baǵdarlama boıynsha 1-synyptyń İİ toqsany bastala salysymen ańyz kúılerge túsinik beriledi de, kelesi sabaqta «Aqsaq qulan» kúıiniń mazmunymen tanystyrý kerek. Bul 1-synyptyń balasyna aýyr tıedi. Birinshiden, «Aqsaq qulan» kúıin túsindirmes buryn, qalanyń balasy qulannyń ne ekenin bilmeıdi. Ekinshiden, İİ toqsanda Táýelsizdik, Jańa jyl, Álippemen qoshtasý sekildi merekeler kóp. Sondyqtan İ toqsandy kóńildi, İİ toqsanda merekelik, «Án – kóńildiń ajary», «Bı bılep», «Án salyp», «Álippemen qoshtasaıyq», t.b. taqyryptardaǵy mýzykalardy úıretsek. Sodan keıin ǵana İİİ-İV toqsannan bastap derlik ańyz kúılerdi, qazaqtyń ulttyq aspaptaryn engizgen jón. Jalpy, qazaqtyń dástúrli mýzykasyn úıretken durys. Tek balanyń qabyldaýyn eskerip, tájirıbe júzinde kórip, sosyn baryp mundaı baǵdarlamany qabyldaý qajet». Qaı mektepke barsańyz da, tozyǵy jet­ken kúısandyq. «Bir emes, birneshe ret jóndeýden ótti, shamaly qulaq kúıi ketip tur» dep aqtalǵan muǵalim. Birdi-ekili ishegi eskirgen, perneleri qozǵalǵan, jarylǵan, synǵan dombyralar. Mine, búgingi mekteptegi mýzyka pániniń jaǵdaıy osyndaı.

Baǵdagúl Balaýbaeva

"Ana tili" gazeti