Qazirgi sanaly ómirin táýelsizdik kezeńinde ótkizgen jastardyń otandy súıýi, ulttyń ustanymyna berik bolýy men ana tilin qurmetteýi qandaı deńgeıde? Biz olardy osy baǵytta tárbıeleýde memleket bolyp, qoǵam bolyp  ne istep jatyrmyz? Adam janynyń ınjenerleri sanalatyn jazýshylarymyz, kınogerlerimiz, artıserimiz, ǵalymdarymyz, t.b. shyǵarmashylyq ókilderi táýelsizdik alǵaly beri 22 jyl boıy qandaı kitaptar jazdy, qandaı kınolar túsirdi, qandaı shyǵarmalardy dúnıege ákeldi? Qazirgi zamannyń úlgi eterlik keıipkerlerin somdap shyǵarsa, olar kimder? Táýelsiz elimizdiń tuǵyryn kimder qalap jatyr? Ekonomıkalyq kórsetkishterimizben álemniń 50 eliniń qataryna endik, biraq bul halqymyzdyń rýhanıaty sol deńgeıge kóterilgenin bildire me?

Táýelsiz el eń birinshi ana tilimen kórinedi. Qazir barlyq jerlerde qazaq balabaqshalary, qazaq mektepteri, joǵary oqý oryndarynda qazaq toptarynyń sany kóbeıgeni ras. Biraq orystildi mektepterde 300 myńnan astam qazaq balalarynyń oqyp júrgeni, al qazaq mektepterinde 3 myńǵa jýyq ózge ult ókilderiniń oqyp júrgeni kóńildi kónshite me? Memleket qazaqstandyq balalardyń qazaq tilinde tárbıe men bilim alýyn qamtamasyz etetin batyl qadamdar men keshendi baǵdarlamalardy jedel qolǵa almasa kósh túzelmeıtini aıdan anyq bolyp tur. Kóshede, qoǵamdyq kólikte, túrli is-sharalarda, ıaǵnı kúndelikti ómirde jas­tarmen kezdespeı turmaımyz. Sonda olardyń bir-birine qarym-qatynasy, sóılegen sózi aǵa urpaq ókilderin qatty qynjyltady. Árıne, men bárin jamandaýdan, kópke topyraq shashýdan aýlaqpyn, degenmen, jaman ádettiń juqqysh keletinin, «bir qumalaqtyń bir qaryn maıdy shiritetinin» umytpaıyq. Aǵylshyn tilinde «sleng», «jar­gon» degen sózder bar, onyń ma­ǵynasy frazeologızmge uqsas, ıaǵnı fonetıkalyq, gramatıkalyq júıege baǵynbaıdy. Osyndaı sóz tirkesterine jastar tym qumar bolyp barady. Ony sánge aınaldyryp alǵan, maqtanysh kóredi: «syndyrdy», «bazar joq», «lapsha ildi», «qulaqtan tepti», «qýady ekensiń», «laqtyryp ketti», «qoraǵa kirdi» degen sózderdi jıi estımiz. Sheshimin taba almasa, «tormozy ustap qaldy», «zavısat etip qaldy», kópshilikpen kelýdi «tolpa», menmensýdi «tıpaj bolý», aqsha talap etýdi «schechık qoıý», qońyraý shalýdy «maıak tastaý» dep jatady. Bul jargon sózderde orys sózderiniń komponentteri bar. Biraq bul Týrgenevtiń, Tolstoıdyń, Chehovtyń tili emes, demek bul oraıda jaqsy nárseni, ozyq oıdy alyp otyrǵan joq. Bul kósheniń sózi. Bundaı sózder bizdiń kezimizde de bolǵan. Biraq ony kópshilik orynda emes, óz ortalarynda qoldanatyn. Shekaradan shyǵyp bara jatsa, tyıym salýshylar (ata-ana, mektep, qoǵam bolyp) tosqaýyl qoıa biletin. Keıde sleng bir aımaqta qol­da­nylady da, elge tarap ketedi. «Qý­ǵynbaı» degen sıaqty beıádep sózder qazir Syr boıynda da aıtylyp júr. Bul agenttegi hattar, ǵalamtordaǵy saıttar, teledıdardaǵy túkke turǵysyz baǵdarlamalar, áleýmettik jelidegi jeńil áńgimeler arqyly bozbala men boıjetkenniń sóz saptaýyna aınalyp, tilin shubarlap barady. Qazir telearna kóp. Tek qana «Alma TV» kabeldik televızıasynda 100-den asa arna bar. Osy arnalardaǵy jeńil oıly baǵdarlamalary (árıne, bári emes) tilimizdiń órisin tarylta tústi. Orys tilindegi baǵdarlamanyń kóp ekeni bylaı tursyn, qazaqshasy bizdiń tilimizdi, sol arqyly ulttyq mentalıtetimizdi mazaq etetin sıaqty. Muny biz mádenı ıntervensıa dep bilemiz. Oı-sanańdy osqylap, júıkeńdi juqartatyn, dámi men tatýy, mán-maǵynasy joq, kúldiremin dep kóńil kúıińdi túsiretin osynaý baǵdarlamalardy kóp adamnyń qalaı tamashalaıtynyna men tańǵalamyn. «Soqyr taýyqqa bári bıdaıdyń» kerin keltirýde. Sóıtip, kúnde-kúnde teledıdarlarda da, sahnada da, toılarda da osylaı bolǵasyn búkil qoǵamnyń salt-sanasyna keri áser etýde. Munyń ekinshi jaǵy taǵy bar. Respýblıkalyq keıbir telearnalarymyz ulttyq usta­nym, til tazalyǵynda kúreskerlik úlgi­sin júıeli túrde júrgizbeıdi. Sodan amal joq kórermen álgindeı beıádep sózderdi resmı, zańdastyrylǵan esebinde qabyldaıdy. «Kóńildi tapqyrlar klýbynan» («KVN») arzan ázilkeshter, qý­shy­keshter shyǵyp jatyr. Olar teledıdardan tús­peıdi, qaı kanaldy ashsań da kóresiń, toıǵa barsań asaba da solar. Joǵary oqý oryndaryndaǵy mundaı klýbtar qazirgi aıaq bassań kúl­kige, syqaqqa aınalar faktilerdi tapqyrlyqpen kórermenge jetkizýdiń ornyna yrjaqaılarǵa arnal­ǵan kórinisterge qumar. JOO-daǵy stý­­dentter attaryna saı joǵarǵy deńgeıin kórsetýge tıis. Soǵan um­tylýy kerek emes pe? «Bazar joq» degen de baǵdarlama bar. Osy baǵdar­lamalardaǵy jastardyń aýzynan shyǵatyn «at eken» (keremet, sulý qyz eken), «tartyl» (qatarǵa qosyl), «kartopty jardy» (ázildedi), «bitip qaldym» (ǵashyqpyn), «mat qyldy» (jeńdi) degen túkke turmaıtyn sózderdi estigen jasóspirim sony ári qaraı ózi paıdalanady. Qazir teledıdardaǵy kóp serıaly qazaq fılmderiniń mán-maǵynasynyń azdyǵy bylaı tursyn, tili de shala. Sebebi onyń senarıin jazǵan adam da, rejıseri de, akter­leri de shala qazaqtar. Olardyń osyndaı saýatsyz, dóreki, turpaıy tili qoldanysqa enip kete me dep qorqamyn. Jastar tilindegi osyndaı tirkester baspasóz betterinde de kezdesip qalady. Tildiń buzylýyna áser etetin jaı­dyń biri – áleýmettik jeliler. Ol búgin­gi kúni qatynas quralynyń eń tıim­di túrine aınalyp barady. Jas­tar arasyndaǵy saýatsyzdyqtyń beleń alýyna áleýmettik jelilerdiń mobıldik nusqasynyń kóp áseri bar. Agentti paı­dalaný arqyly jastardyń qazaq tilindegi saýattylyǵynyń tómendeýi bylaı tursyn, tilge de qatty áser ete­di. «Kaydasin», «kawan» degen sıaqty sózderge «q» árpi joq bolǵandyqtan «kaı­dasyn?», «kashan?» bolyp kete beredi. «Jagdaıyn kalaı?», «nestevatyrsyn?». Búgin qalaı jazsa, erteń solaı aıtady. Taǵy bir aıta ketetin jaıt, jastardyń suraqqa sózben jaýap bermeýi. Joq bolsa «ykk» deıdi nemese tańdaıdy taq etkizýmen bitedi. Onyń bir sebebi kitap oqymaıtyndyǵy, al teledıdardyń, kompúter oıyndarynyń joǵaryda aıtqanymdaı, zıandy jaǵy kóp. Bizdiń qatarlastarymyz bala kezi­mizden kitapty kóp oqydyq, orys jazýshylarynan bastap dúnıejúziniń klasıkteriniń shyǵarmalarymen tanys boldyq. Bunyń mádenı, tárbıelik, rýhanı róli zor boldy. Qazir de kóp oqımyz, sebebi tanym degen sheksiz. Bir apta gazet oqymasań qaraıyp qalasyń, aıyna bir kitap oqymasań, kóp nárseni joǵaltasyń. Ras, jastar kóp nárseni ınternetten oqıdy, onyń jaqsy jaǵy mol, jamany da jeterlik. Sózdiń burmalaýyna áser etetin jaıdyń biri – ózge ult ókilderimen qarym-qatynas ta, ekinshisi – dástúrli emes aǵymdardyń kóbeıip ketýi. Álgi «tolpamen kelý», «tıpaj bolý», «maıak tastaý», «schechık qoıýlar», joǵaryda aıtqandaı, orys sózderinen kelse, aǵymdardyń da óz uǵymy, óz tili bar. Bul – ultymyz ben tilimiz úshin qaýipti qubylys. Kóshedegi qoǵamdyq kólikterdiń aıal­dama attary, ony habarlaýynda da tilimizdi aıaqqa basýda. Tipti kóp ataýdyń – «KNS», «Kolsovoı», «Zap­ravka», «Po­vorot», «Bazarchık», «Konechka» degenderdiń qazaqsha ataýlary jeterlik, biraq kóp aıtylǵandyqtan qulaqqa sińip qalady. Basqany qaıdam, dál osyny qoǵamdyq kóliktegi aqsha jınaýshydan talap etýge bolady ǵoı. Biraq qalalyq ákimshilik buǵan mán bermeıdi. Tipti bilmeýi de múmkin, sebebi qala ákimi, onyń orynbasarlary ǵana emes, jaýapty qyzmetkerleri de qoǵamdyq kólikke minbeıdi ǵoı. Adamnyń sóz saptaýynan onyń ult­tyq dúnıetanymy, mádenıeti, parasaty, jalpy mentalıteti tanylady. Biz­de burynnan qalyptasqan turaqty tir­kester bar, olardyń ma­­ǵynasy tutas ta aıqyn. Al búgingi jastarymyzdyń aýzyndaǵy «kryshasy bar», «mıdy shiritý» sıaqty sózder óziniń anaıylyǵymen, til ǵylymyna, sol arqyly ómirge jat ekendigimen aıqyndalyp tur. Bul ulttyq qabyl­daýǵa da, qazaqy dúnıetanymǵa da kelmeıdi, jańa sóz dep taǵy aıta almaısyń. Sebebi sózdiń astarynda esh­qandaı maǵyna joq. Jastar tilindegi taǵy bir óreskeldik – olardyń beıpil sózben sóıleýi, bul jalpy bizdiń ultymyzdyń mádenıetine kelmeıdi, biraq mundaı sózdiń buryn­nan bar ekeni ras. «Ákeńniń …», «she­sheńniń …» dep keletin sózderdi olar­dyń aýzynan jıi estıtin boldyq. Bul olardyń qarapaıym áńgimesi, eki sóziniń biri bolyp ketken. Kúndelikti sóıleý tiline osyndaı sózderdiń aralasyp ketkenine, tipti aralarynda qyz bala otyrǵanyna da qaramaıdy. Eń soraqysy, qazir keıbir qyzdar da beıádep sóıleıtin bolypty. Olar bul sózderdiń maǵynasyn túsine bermeıtin bolýy kerek, kúnde estip júr­gen soń qulaqtaryna sińip ketken. Tóbelesip jatqan qyzdar, mas qyzdar, temeki tartyp otyrǵan qyzdar sıaqty, boqtampaz qyzdar da qoǵamnyń jat kó­rinisi, ata-ana, áýlet qana emes, ulttyq kelbetimizdi, namysymyzdy taptaıdy. Jaz boıy qalanyń ortalyq ala­ńyn­da «Rolık» degen dúńgirshek 90 paıyzy shet­eldik mýzyka qoıyp ro­lık­terin jas­tarǵa taratyp paıda ­taýyp otyrdy. Aqshasyn tólep syrǵanap júrgen jastardyń 99 paıyzy ózimizdiń qara­­kózder. Biraq solardyń birde bireýi qa­zaq­sha mýzyka qoıýyn dúńgirshek ıesinen talap etkenin kórmedim. «Ne­ge ózderińniń Konstıtýsıalyq quqyqtaryńdy talap etpeısińder, qazaq tili Qazaqstanda memlekettik til» desem, «bizdi kim tyń­daıdy» deıdi. Mine, osydan-aq biz jas­tarymyzdy namysty qoldan ber­meıtin el patrıoty etip tárbıeleýdegi kemshiligimizdi kórýge bolady. Jastar – eldiń keleshegi degen túsinik bar. Ata-babadan mura bolyp qalǵan, ony urpaqtyń birneshe býyny sabaqtasa damytqan tilimizdi, ádet-ǵurypty, tarıhty, mádenıetti, óner, bilim men ǵylymdy alǵa aparatyn solar. Sondyqtan da olardyń bilimdi, óner­li, eńbekker bolǵanyn ǵana emes, mádenıetti bolǵanyn, jany da, táni de sulý bolǵanyn, tilimizdiń qadirin tú­sirmeı, abyroıyn asqaqtata túsýin qalaımyz. Olar ozyq tehnologıanyń tilin biledi, endeshe ony da qazaqsha sóı­letse deımiz. Jalpy til damyp, baıyp otyrýy kerek. Basqa tildi aralastyra sóılesse, jargonmen áńgimelesse, olar tildi damytpaq túgili joıyp jiberedi. Bul pikirime kúle ne kúdikpen qaramańyz. Dúnıejúzinde joıylyp ketken tilder az emes, al til joıylsa, ult ta joıylady. Men jastardyń sóıleý tilinen qazaqy bolmysty tula boıynan sezdiretin, sheshen de sulý sózderdi estigim keledi. Jastar tarapynan aıtylǵan beıádep sózderdi estigende eskertý jasaıtyn kisiler óte az. Úlken kisilerdiń ózderi esh­teńe estimegendeı keıip tanytyp, «ash qulaqtan tıysh qulaqty» artyq kóredi. Mine, bul aǵa urpaqtyń, úıde ata-ananyń kemshiligi. Aldymen árkim óz ul-qyzyn tyısa, álgideı kóshede kezdesetin qylyqtarmen kóp bolyp kúressek, jastar tilin, tilin ǵana emes tárbıesin túzep alar edik. «Eshten kesh jaqsy» deıdi halqymyz, endeshe osyǵan nege kirispeske?!

Sádýaqas AŃSAT, «Qazaq tili» qoǵamynyń Qyzylorda oblysy boıynsha tóraǵasy