Qazaqta «kúshiginen talanyp qalǵan» degen sóz bar. Bul jastaıynan ózinen ústem, kúshi basym bireýlerge baǵynyshty bolyp, kúnkóris tirshiligi sol kúshtiniń qas-qabaǵyn qarap ótip kele jatqan beıshara adamǵa qatysty aıtylatyn sóz. Al ómir boıy osylaı bireýge jaltaqtap kún keship kele jatqan adam qolyna azdaǵan bılik tıse, óziniń qolastyndaǵylardy otyrsa-opaq, tursa-sopaq kúıge túsiredi. Búgingi qazaq bıligi Máskeýdegi basshylary aldynda dál álgi «talanyp qalǵannyń» kúıin keshetinin jasyramyn dese de jasyra almaıdy. Eń qasirettisi sol orys patshasy zamanynda da, Keńes zamanynda da Reseı basshylyǵy túshkirse de «járákimalla», úshkirse de «járákimalla» dep ósken qazaq basshylyǵy óziniń sol «talanyp qalǵan» sanasynan aryla almaǵany azdaı endi qalyń qazaqty ashyqtan-ashyq basynýǵa shyqty. Áıtpese, bir sheneýnik qasıetti Túrkistan shaharyna baryp mynanyń bárin qazaqsha jazyp qoıypsyńdar, orysshasy qaıda munyń dep zirkildeýin qazaqty basyný emes deı alasyz ba? Baıaǵyda Almaty qalasynyń ákimi I. Tasmaǵambetov 2006 jyldyń qańtarynan bastap Almatyda búkil is qaǵazdary qazaqshaǵa kóshiriledi degende bul ne masqara dep Aljas-Oljas Súleımenovke qosylyp shabyna shoq túskendeı shyrqyraǵan da sol kisi edi.
Arada on jyldan astam ýaqyt ótip, Qazaq Eli táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyn (shırek ǵasyr) qýana qarsy alǵaly jatqanda hanshaıymnyń myna sózi, Túrkistandaǵy qazaqsha jazýlardy kórip sonsha tuldanǵany órekpigen júregimizge sup-sýyq ıne suqqandaı boldy. Kóńilimizdi sý sepkendeı basty. Hanshaıymǵa qarsy qoldan keler qaıran joq bolǵasyn «kúshiginen talanǵan máńgúrttik, quldyq sana eshqashan jazylmaıtyn bolǵany-aý» dep ózimizdi sabyrǵa shaqyrdyq. Qudaı keshirsin, sirá osy sabyrly bolaıyq, «elimizde tynyshtyq» degen sıaqty ózin-ózi ótirik jubatý búıte berse qazaqty joıyp bitetin shyǵar dep kúıinip turǵanda shendiler taǵy bir báleniń ushyǵyn shyǵardy. Túrkistandaǵy jazbalardy orysshalamasa 145 mln. orystyń tilin azǵantaı ǵana qazaqtyń tili jutyp qoıatyndaı zirkildegender endi qazaq kóbeıip ketip orysty jutyp qoıar dep qoryqty ma qaıdam, ońtústik qazaqtary balany nege kóp týasyńdar (nemese týǵyzasyńdar) dep taǵy dińkildedi. Nesin jasyraıyq, birnárse aıtsaq úrim-butaǵymyzben Zamanbek, Altynbek, Batyrhandardyń kebin kıip ketermiz dep qoryqqannan bir-birimizge qarap mynanyń qazaqty basynýyn-aı, 145 mıllıon orysqa nege bala týa beresińder dep kórsinshi dep bir-birimizge sybyrladyq ta qoıdyq. Sol jerde eń bolmasa qazaq aqsaqaldarynyń biri «Mynany qazaqtyń kóbeıýinen qorqatyn dushpany ǵana aıtar sóz ǵoı» demek túgil yrjyń-yrjyń kúlgenderi de boldy. İshimizden «qazaq qatyn bastaǵan kósh ońbas» dese, oıshyl Spınozanyń «Bılikte áıel júrýi –álemge qaýipti» degeni ras shyǵar» dedik.
Áneýgúni qolyna qylysh turmaq qarys súıem taıaq ustamaı qazaqtyń jerin Reseıge de, Qytaıǵa da satqyzbaımyz dep beıbit mıtıńige shyqqan qazaqtarǵa qarsy bılik qaraqurym polısıany qaptatyp jiberdi. Talaı qyz-jigitterimizdi, tipti, qalt-qult etken keıbir qarıalardy súırelep avtobýsqa tıep alyp ketti. Betin maskamen búrkep, qap-qara kıinip, denesin kisi boıy qalqanmen jaýyp, qoldaryna soıyl ustaǵan esepsiz kóp polısıa men «spesnazdy» kórgende elimizge basqa bir memleket soǵys ashqan eken dep qalýǵa da bolatyn edi. Qazaqstan jerin saýdaǵa salýǵa qarsy shyqqan qalyń eldiń ishinen bir orys kórmegen sol jerde turǵan biraz zıaly azamattar «Apyr-aı, ásheıinde tilegi bir, júregi bir, tatý-tátti turyp jatyrmyz» deıtinderdiń munda bireýi de joq qoı. Qazaqstanǵa, qazaq jerine qazaqtan basqanyń jany ashymaıtyn bolǵany ma?»-desti. Sol mıtıńige shyqqan qolynda qý taıaǵy da joq momyn qazaqty qoısha qýalaǵan polısıa kúni keshe Semeıde, Óskemende, Shemonaıhada kazachestvo ókilderi baıaǵy qazaqtardy jyldar boıy qanǵa bóktirgen kezde kıgen kıimderin kıip, qazaqty shapqanyn shaýyp, shappaǵanyn qoısha maýyzdaǵan qylyshtaryn jalaqtatyp, sol zamandaǵy týlaryn qaıta kóterip taırańdaǵanda qazaq basshylary kózin tars jumyp, qulaǵyn tas qylyp bitep Úkimet úıindegi, Aqordadaǵy kabınetterinde aýyzdaryna qum quıylǵandaı buǵyp otyrdy. Óıtkeni, kezinde «obkom, raıkom KP Kazahstanada, oblıspolkom, raııspolkomda» qyzmet istegen atalary men «papalaryn» Keńestik Reseıdiń aıýlary kishkentaı kezinde talap tastaǵan bolsa, bulardyń ózderiniń sanasy jastaıynan oryssha tárbıeniń talapaıyna túsken. Iaǵnı, «kúshiginen talanǵan».
Al, búgingi úkimet basshysy B.Saǵyntaevtyń kele sala qaramaǵyndaǵy mınıstrlermen jıyndaryn oryssha ótkizýi qazaq halqyn, qazaq elin Reseıge táýeldi etýdiń ashyqtan-ashyq kórinisi desek, Qudaıdan basqa eshkimnen keshirim suraı qoımaıtyn shyǵarmyz. Álde Elbasynyń orysqa qazaqsha jaýap berseńder ońdyrmaımyn degenge saıatyn sózinen Saǵyntaevtyń da sanasy talanyp qaldy ma eken? Biraq adamǵa bekzattyq, namysqoılyq, azamattyq, zıalylyq sıaqty asyl qasıetter onyń ata-teginen, ıaǵnı, qanmen keledi deıtin edi ǵoı, qazekem. Onyń rastyǵy genetıka ǵylymynda da dáleldengen edi-aý, á?! Endeshe, qanmen keletin sol tektilik, sol bekzattyq B. Saǵyntaevtyń jınalysynda at shaptyrym ústeldiń qos qaptalyna jaıǵasqan qazaqtyń qysyqkóz qaradomalaq mınıstrleriniń eshqaısysynda... Sonda olarǵa orys tili de ákeleriniń qanymen kelgeni me? Álde bul 25 jyl boıy júrgizilip kele jatqan qazaqtyń ulttyq sanasyn oıatpaý saıasatynyń ýly jemisi me eken?
Jaqynda «31-arnadan» bir (02.10.2016) qyzyq kórdik. Sonda bir jigit onsha asyl tuqymdy da emes jáı ǵana bir ıtke qazaqsha sóılep, qazaqsha pármen berip, al álgi ıt onyń qazaqsha sózderine kádimgideı túsinip, aıtqanynyń bárin buljytpaı atqaryp turdy. Qaıran qaldyq. Sonda «meniń mıymdy alyp tastap, basqa mı salmasa, men qazaqsha sóıleı almaımyn» deıtin mınıstrden bastap Saǵyntaevtyń aınalasyndaǵy mınıstrlerdiń mıy álgi «31-arnadaǵy» ıttikinen de... Qudaı-aı, keshire gór, ázil ǵoı!
Áneýgúni kók bazarǵa (ony qazaqtar «zelenyı bazar» dep sóıleıdi) baryp et alyp turyp, qasymdaǵy butyna balaǵy short kesilgen shorty kıip, kóıleginiń omyraýynan bir kezdegi qos anaryn búginde ájim basqany kórinip turǵan, basyna taı qazandaı qalpaq kıgen kempirge qarap:
–Myna jylqy, sıyr etin satatyn jerde shoshqanyń etin de satyp turǵany nesi? Tipti, Qytaıda da búıtpeıdi ǵoı dedim. Sóıtsem, álgi qazaq áıeli: Kakaıa vam raznısa? Vy v kakom veke jıvete? Nado je, tak otstavat ot sıvılızasıı. Tem bolee, ý nas 130 s lıshnım nasıonalnosteı» dep shubyrta jónelgende aýzyma ne oryssha, ne qazaqsha sóz túspeı tilim baılandy da qaldy. Bir jaǵynan qatynmen bajyldasýdy ar kórip et satyp turǵan jigitke qarap: Qazaq jerden aırylyp jatyr, tilińniń jaǵdaıy qandaı ekenin jańaǵy orystildi qazaq kempir de kórsetip berdi, al endi dál myna tórt túlik maldyń etiniń janyna ákelip shoshqanyń etin úıip qoıý Qazaqstanda ıslam dinin qorlaýdyń bir túri ǵoı, dep muńymdy shaqtym.
Keıbir sózderin qansha jerden kinálasaq ta Monteske «Bir eldiń Zańdary, Konstıtýsıasy sol eldiń tilin, klımatyn, topyraǵyn eskere otyryp jazylýy kerek» degen eken. Áshıinde, batysshyl, órkenıetshil qazaq basshylary qazaqqa jany ashysa osy sózdi basshylyqqa alýyna bolar edi ǵoı.
Iá, baj etkishter baj ete bersin. Biraq joǵaryda biz keltirgen mysaldyń bári qazaqqa qarsy josparly túrde jasalyp jatqan bir jymysqy saıasattyń bar ekenin aıqyn kórsetip-aq tur. Jaqynda orys patshasy zamanyndaǵy «Sankt-Peterbýrgskıı vestnık» gazetinen úzindi oqydym. Onda «Eger Reseı memleketiniń múddesi úshin qyrǵyzdardy (qazaqtardy.-M.K.) qurban etý kerek bolsa olardy qurban etý kerek» degendi oqydym. Ol saıasatty Keńes úkimeti odan ári jalǵastyrǵanyn álgi qazaq mınıstrler bilmeýi múmkin emes. «Qazaqstan Reseıge bodan bolǵannan bastap qazaqtyń ómir súrýiniń ózi problemaǵa aınaldy» dep Ahań–Ahmet Baıtursynuly da aıtyp ketken. Endeshe, táýelsizdik aldyq degeli 25 jyl ótse de jıyndaryn óz tilinde ótkizýge batyly barmaı otyrǵan adamdardy «kúshiginen talanyp qalǵan ǵoı» demeske laj bar ma?
Syrt kóz synshy ǵoı. Osynyń bárin, ıaǵnı, bılik qıt etse qazaqtyń eńsesin basyp otyrǵanyn, sonyń bári az bolǵandaı terrorıst, ekstremıst degen qap-qara bále-jala ataýlynyń bári qazaqqa jabylyp jatqanyn kórip otyrǵan jáne «shovınızm», «velıkoross» aýrýlarynan aıyqpaq túgil baıaǵyda qazaqty qyryp-joıǵan qandy qylyshyn qaıta jalańdatyp taırańdap júrgen kazaktar qutyrmaǵanda kim qutyrsyn?! Árıne, búgin biz aıtqan bul jaǵdaıattar aıtylyp ta, jazylyp ta kele jatqanyna 25 jyl boldy. Biraq sonyń birde-birinen nátıje joqtyǵyna qaraǵanda Qazaqstanda qazaqtyń aıtqan sózi jelge ushqan zaman ornaǵan ba dep qalasyz. Áıtsede, álgi «31 arnadaǵy» qazaq sózine túsinetin ıt eske túskende, apyr-aý bizdiń bıliktegiler qazaq sózine sol ... qurly túsinbeıtin bolǵany ma degen jaman oıǵa túsip ketkenińdi de baıqamaı qalady ekensiń. Sonda da Qudaıym qazaqty
«Basshysy namyssyz –el jetim,
Qorǵaýshysy joq – jer jetim» kúıden saqtasyn dep tilek tileýden jańylmaımyz.
Myrzan Kenjebaı
aqyn, QR Mádenıet qaıratkeri
