Qazaq tili álemdegi eń baı da ádemi tilderdiń biri. Ony tek qazaq qana emes, tilimizdi zerttegen álem ǵalymdary da moıyndap ketken. Atap aıtar bolsaq nemis jerinde týyp, bar ómirin Reseıde ótkizgen shyǵystanýshy V.Radlov: -Qazaqtardyń tili jatyq ta sheshen, ári ótkir, kóbine ilip-qaǵyp suraqpen jaýap berýge kelgende tań qaldyrarlyqtaı oralymdy. Qazaqtardyń kez kelgeni tipti saýatsyzdarynyń ózi, ana tilinde Eýropada baıqap júrgenimizdeı tek fransýzdar men orystardyń dárejesinde sóıleıdi,-dese, taǵy bir batystyq ǵalym P. Mılıoranskıı: -  Qazaq tilin zertteýshilerdiń barlyǵy da bir aýyzdan eń baı, eń taza túrki tilderdiń biri etip tanıdy,-dep tilimizge degen tańdanysyn jasyrmaǵan. Al, qazir óz aldymyzǵa memleket bop, etek jeńimizdi túzep jatyrǵan zamanda tilimizdi ulyqtap, sózimizdi durys paıdalanyp júrmiz be? Bir kezderi elimizge kelgen zertteýshilerdiń barlyǵyn tań qaldyrǵan sóz saptaýymyz ben sheshendigimiz qaı deńgeıde? Álde 70 jyl boıy orys tiline boı urýymyz tilimizge áserin tıgizdi me? Iá, biraz kirme sóz endi.Ol endi tildiń ózindik zańdylyǵy. Degenmen qazir tilimizge qate aıtylyp júrgen sózder men sóz tirkesteri enip barady. Bir kezderi «parazıt» sózdermen arpalysatyn til janashyrlary sol qate kúıinde enip bara jatyrǵan sózderge nazar aýdaryp júr me? Ol úrdisti qazir toqtatpasaq, tilimizdiń sulýlyǵynan aıyrylyp qalýymyz múmkin.

Endi sol tilimizge enip bara jytyrǵan qateler qandaı? Bir tizip ótsek. Alǵashqysy «Úlken rahmet». Keıde tipti «Zor rahmet» dep te aıtylyp júr. Bu sóz BAQ arqyly da nasıhattalyp ketkeni qynjyltady. Tipti, tikeleı efırden de estidik. Boksshymyz Genadıı Golovkın kezekti jekpe-jeginen soń «Kóp rahmet» dep halqymyzǵa rızashylyǵyn bildirgen. «Orys qoı, áıteýir qazaqsha aıtty» dep Genany jaqtap alýǵa da bolady. Biraq, óz qazaǵymyz da osy «Úlken rahmetti» jıi paıdalanatyn bop júr.  Alyp qarasaq, bul orys tilindegi «Bolshoe spasıbo»- niń tikeleı aýdarmasy. Ony sol kúıinde qoldanýdyń qanshalyqty keregi bar? Rızashylyǵyn qatty bildirgisi kep bara jatsa, «Kóp rahmet» dese de bolady negizi. Degenmen, rahmetiń úlken-kishisi bolmaıdy. Sondyqtan «Rahmet» sózine «Úlken» ıa bolmasa, «Zor» sózin tirkeýdiń qajettiligi joq.

Kelisi sóz qoldanysyndaǵy qatelik kóptik jalǵaýlardy orynsyz paıdalaný. Mundaı ábestik BAQ-ta kóp qoldanylmaıdy. Biraq, keı jıyndarǵa jol túse qalsa amalsyz estımiz. Birde qala mańyndaǵy kentte úlken shara ótken-di. Sol sharaǵa jıylǵan eldi quttyqtaýǵa shyqqan aǵamyz «Qurmetti halyqTAR» dep bir sastyryp edi. Keshe ǵana shyqqan «Qazaq eli» atty tamasha mýltfılmde «ÁskerLER jıylsyn» degendi taǵy  estip, jaǵamyzdy ustadyq. Qarap otyrsaq, halyq ta ásker de kóptik maǵyna berip turǵan sózder oǵan jalǵaý múlde jalǵanbaýy kerek. Ol tilimizdiń zańdylyǵy. «Ásker» sózi óńirimizdiń keı aýdandarynda onsyz da «kóp» degendi bildiredi. Budan bólek toı-tomalaqty basqaryp júrgen asabalardyń aýyzynan «aǵaıynDAR» degen qate sóz túspeıdi. «Aǵaıyn» sózi de kóptik maǵynada paıdalanylady. Eń soraqysy bul sózderge kóptik jalǵaýdy jalǵaı salý ádetke aınaldy.

«Men oılaımyn» taǵy bir tikeleı aýdarma kúıinde paıdalanyp júrgen sóz tirkesi. Bul sózge úırenip ketkenimiz sonshama mán berýdi de qoıdyq. Orys tiliniń  «Ia dýmaıý» -yn tikeleı aýdara salǵan kúıi qoldanysymyzǵa enip ketken bul sóz tirkesiniń durysy «Meniń oıymsha» bolýy kerek.

Kúndelikti qoldanysqa ǵana emes, qujatymyzǵa da enip ketken sóz «ASPAZSHY». Bul sózdi tilshiler de jaı halyq ta qoldanady. Tipti gazetke kelgen jarnamalarda da «osyndaı bir mekemege «ASPAZSHY» qajet» dep jazyp jiberip jatady. Kórgenimizdi túzeımiz. Túzelmeı jatqany áli kóp. Máselen, aýdan ortalyǵyna kire beristegi jarnamaǵa da osy bir qate sózdi badyraıtyp jazyp qoıdyq. Ol qashan túzeledi?  Bul suraqpen sol qate jazýǵa jaýapty Peremetnyıdaǵy kolejge habarlasqanymyzda olar memlekettik standart boıynsha «AspazSHY» sózi durys ekendigin aıtty. Kolej dırektory orynbasarynyń aıtýynsha «AspazSHY» tamaq pisiretin adam da, al «aspaz» múldem basqa mamandyq eken. Túk túsine almadyq.

Shynyn aıtý kerek aspaz sózine - shy jurnaǵyn nesine jalǵanǵanyn eshkim túsinbeıtin sekildi. Taldaý jasap qarasaq, sózdiń túbiri AS oǵan - PAZ jurnaǵyn jalǵap, as pisirýshi degendi  týdyramyz. Onsyz da maǵyna berip turǵan sózge esim týdyrýshy –shy jurnaǵyn jalǵaý kimge kerek? Sonda ASPAZ sózi as pisiretin adamdy bildirse, aspazSHY sol aspazdy pisiretin adam ba? Álde qoıSHY degendegideı aspazdardy baǵatyn adam ba? Eń soraqysy bul sóz bastaýysh synyp kitaptaryna da enip ketti. Qutyla alamyz ba? Álde osy kúıi qala ma? Sózden jańylǵandy ar kóretin qazaq ózin ózi jańyldyryp júrýine jol bolsyn. Qalaı desek te tilimizge enip ketti. Endi qutylýymyz kerek.

Tatar eliniń ǵalymy A. Saadı «Qazirgi eń taza, eń baı, eń tabıǵı jáne buzylmaı, burynǵy qalpynda saqtalyp qalǵan bir til bolsa, ol qazaq tili jáne qazaq ádebıeti, shyn ǵylym úshin biz muny ashyq aıtýymyz kerek» degen eken. Endeshe óz tilimizdi ózimiz nesine buzyp jatyrmyz? Qaı kezde de óziniń tazalyǵy men basqa sózben bylǵanbaıtyn saf altyndaı tilimizdiń erteńgi urpaq osylaı shubarlanǵan kúı qoldanyp ketýine jol bermeıik.

Túgelbaı Bısen

Batys Qazaqstan oblysy Zelenov aýdany