Qytaı QAZAQSTAN ekonomıkasynyń álsiz tustaryn izdestirip, qolaıly tusynan kirýge tyrysýda. QAZAQSTANNYŃ qazirgi ekonomıkalyq jaǵdaıy Qytaıdyń 51 kásipornynyń (zaýyttary) QAZAQ JERİNE jasaǵaly otyrǵan shańdy joryǵy olardyń áý bastan josparlaǵan ekonomıkalyq ekspansıasyna asa qolaıly sharttar týǵyzyp berdi. Sońǵy jyldar ishinde Qytaı QAZAQSTAN ekonomıkasyna birneshe ondaǵan mıllıard dollar aqsha saldy. QAZAQSTANǴA engen qytaılyqtar erte me kesh pe ishki rentabeldi, aıaqtan turyp kele jatqan jergilikti kásiporyndardy básekelestik turǵysynan bankrotqa túsiredi. Bara-bara Qazaqstandyq aksıalardy satyp alý arqyly ekonomıkamyzdyń absolútti bıligine, tetigine qol jetkizedi. Mysalǵa qazirdiń ózinde Grekıa, Portýgalıa, Italıa sekildi t.b. ózge de eýropalyq elderdegi qundy qaǵazdardy jappaı satyp alyp jatqanyn aıtýǵa bolady.

Qytaı shıkizatqa baı elderdiń biri retinde jańa otarshyldyq saıasatyn kúsheıtip qana qoımaı, sonymen birge batystyq ınvestısıa men tehnologıa esebinen óz ónerkásibin tez arada tehnıkalyq turǵydan qaıta jabdyqtaý men kúsheıtý arqyly da ózge elderdi, sonyń ishinde QAZAQSTANDY ekonomıkalyq turǵydan ekspansıalaýǵa myqtap kiristi. Álemge asta-tók baılyǵymen tanylǵan Qazaqstannyń Táýelsiz el atanǵanyna shırek ǵasyr bolyp qaldy. Sodan beri ne ózgerdi, ne uttyq? Sonda ǵana, bizdiń eldegi ádettegideı bıik trıbýnalardan qaqsap aıtylatyn «qulpyryp jatyrmyz», «gúldenip kelemiz» degen jel sózderdiń bári bos urandar ekenin (kerek deseńder, bos sandyraq ekenin) anyq túsinesizder. Sóıtip «qara altynǵa» baı eki eldegi, eki túrli tirlik, bar shyndyqty ajyratyp, aq pen qarany kózge uryp turyp kórsetetini anyq aqıqat. Muny aýyl halqy men qala arasyndaǵy, baı men orta tap (qarapaım halyqty qospaǵanda) arasyndaǵy jer men kókteı turmys, jalaqy aıyrmashylyǵynan kórýge bolady. Qarsy ýáj aıtatyndarǵa men daıynmyn. Sonymen eldi tonap, jer baılyǵynyń nesibesin ózine buıyrtpaý degen qoǵam aldynda, halyqtyń aldynda, kerek deseńder, tarıh aldynda keshirilmeıtin qylmys der edik. Bul saıasat: «Qazaqstan men Qytaı áleýeti ózara birin-biri tolyqtyrýda, strategıalyq seriktestigimiz jarqyn, keleshegi nátıjeli jáne shynaıy dostyq, túsinistik rýhynda damýda» - degen úlken sózdermen búrkemelenip, olar munyń barlyǵyn qazaq ekonomıkasyn kóterý maqsatynda asyryp jatyrǵan ıgi isterindeı kórsetkisi keledi. Qazirgi bılik basyndaǵy sheneýnikterge kóp jaqyn júrseń, kóp uzamaı solardyń sózin sóılep, yqpalynda ketýiń de ábden múmkin ekenin aıtqanym ǵoı.

Búgingi Qytaı saıasaty da taza agresorlyq baǵytta júrýde. Tıbetti, Sınszán-Uıǵyr memleketin, 1944 jyly Álıhan tóreniń basshylyǵyndaǵy qazaqtardyń «Shyǵys Túrkistan» ókimetin soǵyspen alǵanyn umytpaıyq. «Shyǵys Túrkistan» shyn mánisinde ol memleket dárejesindegi, respýblıka deńgeıindegi úlken úkimet bolyp qurylǵan edi. 1951 jylǵy sáýirdiń 29-ynda «Shyǵys Túrkistandaǵy» azattyq kóterilisiniń basshysy Ospan batyr Qytaıdaǵy Úrimji túrmesinde atyldy. İrgeles jatqan ult respýblıkalaryn kúshpen jaýlap alyp, halqyn asımılásıaǵa ushyratýy qytaıdyń ejelgi agresorlyq ustanymy. Agresıa tek soǵyspen ǵana júrmeıdi, keı jaǵdaıda jymysqy beıbit jolmen de júzege asyp jatady.

Men buǵan deıin de áleýmettik jelilerde erte me kesh pe memleket qytaı tilin engizý úshin «tórt til tórt qubylań» saıasatyn bastaıdy dep. Aıtqanym aıdaı keldi. Olar qazirdiń ózinde qazaq eline enbeı jatyp barlyq qytaı kompanıalarynda qytaı tilin úıretýdi, Qazaqstannyń JO "Konfýsıı ilimi" degen jeleýmen qytaı tili fakúltetterin ashyp, stýdentterge (máselen Aqtóbede) qytaı tilin mindettep oqytýdy jappaı qolǵa aldy. Sońǵy kezde orta mektepterde qytaı tilin oqytýdy qolǵa ala bastady (máselen qalalyq №51 qazaq orta mektebi).

Endi mine qazaq jerine qytaılyqtardyń adamı ekspansıasy bastaldy. Bul az bolǵandaı quny 28 mıllıard dollar bolatyn 51 zavody kóshiriletin bolsa, ýaqyty kelgende olar ekonomıkamyzda da absolútti bılikke ıe bolady. Básekeles, jańadan táı-táı basyp kóterile bastaǵan qazaqstandyq óndiristerdi bankrotqa ushyratatynyna da eshkim kepildik bere almaıdy. Sóıtip, bankrotqa ushyraǵan árbir qazaqstandyq kásiporyndar birtindep qytaı menshigine (aksıalaryn satyp alý jolymen) óte bastaıdy. Ekonomıkamyzda ústemdik alsa, erte me kesh pe bılik te sonyń qolyna kóshedi degen sóz. Qazaq: "jaman aıtpaı jaqsy joq" deıdi, sondyqtan qytaı agresor emes dep, óz-ózimizdi jubatyp, qamsyz-muńsyz otyra bergenimiz de durys bolmas degim keledi.

«Qytaıdyń soǵysynan emes, saýdasynan qorqý kerek. Olar saýda jasap júrip-aq qatyn-bala, úmek-shúmegimen sabannyń topanyndaı aǵylyp kelip, seniń jerińe ataqonysyndaı ornyǵyp alady. El alý, jer alý – Qytaıǵa túkirgennen de ońaı. Ol kóptigimen alady. Qaýlaǵan órtteı basyp qalady. Qytaı ózimen qońsylas elderdi soǵysyp joıǵan joq, saýda jasap júrip-aq jutyp qoıdy. Bul sıaqty jer alý, el alý ádisin dúnıe jaralǵaly tarıh júzi kórgen joq shyǵar...», - dep Júsipbek Aımaýytov aıtqandaı endi mine 51 kásipornyn arqalap taǵy ishke suǵyna engeli jatyr. Onyń sońynan myń-myńdap, mıllıondap jumysshylary aǵylady.

Ol az bolǵandaı aldaǵy EKSPO - aıasynda da qytaılyqtardyń adamı ekspansıasy jalǵasady. Qazirgi kezde bizde jemqorlyq pen sybaılastyqtyń, jazylǵan zańdardan, jazylmaǵan zańdardyń ústemi júrip turǵan zamany emespe. Osyny jaqsy bilip alǵan olar EKSPO-ny Qytaı qytaılyqtardy Qazaqstanǵa mıllıondap kirgizýdiń, tramplınine paıdalanýdyń "baqaı esep", basty josparyna engizip qoıypty. Qazaqstanda turaqtap qalatyn árbir qytaı azamatyn qarjylandyrýdyń joldaryn oılastyryp, mıllıardtaǵan ıýanyn da ázirlep qoıǵan. EKSPO dan keıin Qazaqstanda qytaılyqtardyń erkin júrip - turýyna, kirip - shyǵýyna, barlyq bıznesine, Qazaqstanda turaqtap qalýyna da molynan jol ashylady. Babalarymyz: «Qazaqqa zamanaqyr kelse ol qytaı jaǵynan bolady» degeni bolyp tur. Qytaı jaǵynan memlekettigimizdiń, birligimizdiń, jerimizdiń tutastyǵynyń, táýelsizdigimizdiń tigisi sógile bastaı ma degen qaýip bar. OIaN, QAZAQ!

Nurlybaı Qoshamanuly