Danyshpandy jylatqandy kebisin kórsetip on súıgizdim!

Anasyn jylatqandy moıynyna qurym kıgizdim,

Otqa jaqtym, kúlin qarǵanyń uıasyna saldym! (Shyńǵys qaǵan).

Búkil álem tarıhshylary san ǵasyrlardan beri bastaryn qatyryp júrgen Shyńǵys han ımperıasynyń astanasyna keletin bolsaq,  atamyz 1202 jyl men 1219 jyldar aralyǵynda qazirgi Muńalıadan (Mońǵolıa) ejelgi ata qonysy qazaq dalasyna qonys aýdaryp, sol burynǵy Muńal han, Qarahan, Oǵyzhan atalaryndaı Ulytaý men Kishitaýdy jaılap, qysta Qaraqum men Syrdyń jaǵasyn qystady. Álem bıleýshisiniń kóshpeli astanasy osy attary atalǵan jerdiń bárinde ózimen birge kóship júrdi.

         Qarahandar áýleti qazaq halqynyń tól urpaǵy Shyńǵys qaǵannyń tikeleı atalary edi. Demek Qarahandar áýleti patshalyǵy da qazaq qaǵanattyǵy bolatyn. Ol jaıly Ábilǵazy atamyz, «Qara han atasynan keıin (Muńal hannan) búkil elge patsha boldy. Qazirgi Ulytaý jáne Kishitaý degenderdi ol kezde Ertaǵy jáne Kertaǵy dep ataıtyn. Ol taýlardy jaılar edi, qysta Qaraqum men Syrdyń jaǵasyn qystar edi». Atamyz degenine jetti, Ortalyq Azıadaǵy barlyq qazaq balasy parsylyq Horezm patshalyǵynyń bodandyǵynan qutylyp óz baýyrlarymen qaıta tabysty. Altaıdaǵy bútkil qazaq, ózderiniń burynǵy ata jurty,  qazirgi qazaq jerine qonys aýdaryp, Shyńǵystaý – Ulytaýǵa taban tirep, Shyńǵys atamyz kóshpendi qazaq qaǵandyǵyn osy aımaqtan basqardy. «Shyńǵys qaǵan» degen ataq ta atamyzǵa osy aradan buıyrdy.

        Jazǵy astana alǵash ret 1202 jyly arqadaǵy Ulytaý óńirinde, Naıman kúre taýyna ornalasty. Osyǵan sáıkes osy taýdyń aty Shyńǵys taýy bolyp ózgertildi. Osy taýdyń eń bıik shyńyna Shyńǵysqannyń arǵy atasynyń aty Muńal dep at qoıyldy.  Ol kúni búginde de Muńal shyńy dep atalady. Osy taýdaǵy  taǵy bir shyńǵa   «Han bıigi», sol óńirdegi ózen «Han ózeni» ataldy. Sol aımaqta, ıaǵnı Shyńǵystaýǵa qarsy taýda Ordabazar qalasy ornalasty. Joshy han kesenesi osy Ordabazar aımaǵynda ornalasqan. Osy keseneden 25 shaqyrym jerde Alasha han mazary bar. Al, Altynordanyń sońǵy uly bıleýshisi Toqtamys Ulytaýdyń bıik shyńyna jerlengen.

        Al turaqty (qystaý) astanany  Qaraqum men Syr boıynan izdeýimiz kerek ekeni aıtpasa da túsinikti bolsa kerek.

        Tarıhı jazbalar Shyńǵys hannyń Qaraqurym (Qaraqur, Qaraqorym, Qaraqoran) atty astanasy bolǵanyn, qala ornalasqan aımaqtyń topyraǵynyń túsi qara, kúlge uqsas bolǵandyqtan Qaraqorym atalǵanyn, sol aımaqta Qaraqorym atty taý men Qaraqorym atty ózen baryn jáne qala eki taýdyń ańǵarynda ornalasqandyqtan, ol jerden keıde qatty jel soǵatyny aıtylǵan. Qazirgi ǵylymı aınalysta osy astana Mońǵolıa Orhon ózeni aımaǵyndaǵy Hara-Horyn degen ózenniń atyn alǵan, túrikshe Qaraqorym atalǵan dep kórsetedi.

         Meniń paıymdaýymsha, ekeýi de durys. Sebebi, atalarymyz jer, sý, taý, eldi meken ataýlaryn jaz jaılaýynda da, qys qystaýynda da, bir jerden ekinshi jerge qonys aýdarǵanda da ár óńirdiń bir-birine uqsas úılesimdiligine sáıkes bárine birdeı, birin-biri qaıtalaıtyn bir ataý qoıyp otyrǵan. Osylaısha, Muńaldar patshalyǵynyń astanasy Muńalıada da Qaraqorym, Syr boıynda da Qaraqurym atalýy óte zańdy qubylys. Bul jerde eshqandaı jańsaqtyq joq. Túsinbeýshilik qazaqtyń salt-dástúrin bilmegendikten jáne osy Altaı men Túrkistanda otyrǵan halyqtyń bir halyq, bir memleket ekendigin moıyndamaǵandyqtan týyndaǵan. Sondyqtan, joǵaryda kórsetkenimdeı atamyzdyń ejelgi ata-mekeni, qazaq dalasyna qonys aýdarǵannan keıingi turaqty astanasyn Qaraqum men Syr boıynan izdeýimiz kerek. Syr boıynda ondaı jer bar. Ol Qarataýdaǵy eski qıraǵan Qaraqorym degen qalanyń oryny. Osy aımaqta Qaraqorym degen ózen de, Qaraqorym degen taý da bar. Bul eski qalanyń ornalasqan jeri de eki taýdyń ańǵary, ol jerden kúni búginde de keıde qatty jel soǵady. Sol aımaqta han ordasy tigilgen Hantaǵy degen jer de, Ordabasy jáne búkil kishi júz aǵa balasy dep qurmet tutatyn Álimder (alty ata Álim) atymen atalatyn Álimtaý degen taý da, sol Álim taýda tıisti jetim-jesirlerge qazynanyń  esebinen zeınetaqy retinde beriletin maldardy saqtaǵan, ıaǵnı «tegin shúlen taratatyn» tabıǵı tas-qoralar «Bas qora», «Tós qora», «Tas qora» kúni búginde de osylaı atalady. Sol Shyńǵysqan zamanynan beri, tipti odan áride de «Kúltóbeniń basynda kúnde jıyn» ótken Kúltóbe de bar. Eger biz Syr boıyndaǵy osy qalany Qaraqorym deıtin bolsaq, Mańǵystaýlyq adaılardyń HÚİİİ ǵasyrdan beri aýzynan tastamaı, biz Ústirtke «Saýran aınalyp keldik» deıtinderiniń  syry óz-ózinen túsinikti bolady. Al, «Saýranǵa qaıdan kelippiz?» degen suraqtyń jaýabyn Adaı-Tobysh-Oraz-Álmanbet-Zorbaı urpaǵy Báıimbet Teleuly (1876-1931)  «Tarıhı - shejire sóz» atty jyrynda:

             «Tyńdasańyz jigitter,

             Aıtaıyn sózdiń anyǵyn –

             Ázirettiń Alataýynan

             Allam aıdap kelgenmin...».

            Al, Jaqsylyq jyraý Eleýsinuly (1940 j.)

            «Atamyz Adaı bolǵannan

            Qydyr kórgen el edik

            Jetim-jesir ǵaripke,

            Aýyrǵanǵa em edik.

            Kelinberdi, Qudaıke

            Aǵaly – inili qos batyr

            Áýlıe – Ata ar jaǵy

            Ázirettiń Alataýynan

            60 úı halqym bólinip,

            Tý kóterip quraldyq.

            Adaıdyń týyn uran ǵyp,

            Mekende qylǵan el edik...» - dep jyrlapty.

            Kóne kóz qarıalarymyzdyń «biz Saýrandy bir emes úsh ret aınalyppyz» deıtinderi taǵy bar. Eski Saýran qalasy da osy aımaq ta ornalasqan. Qazir ol jerlerdi Shyńǵys hannyń tól jurty adaılar,  naǵashy jurty  qońyrattar  kúni búginde de  kóptep mekendeıdi. Osy eki jurttyń mekenderi Manqystaýda da, Altaıda da (Mońǵolıa) juptary jazylmaı birge júr.

         Shyńǵys qaǵandyǵynyń astanasynyń Qaraqurym (Qaraqorym)  atalý sebebin, bul ataý Shyńǵysqannyń arǵy atasy Qurym atamyzdyń atynan qalǵan. Shejirede Adaı – Kelinberdi – Muńal – Jaýly – Jary – Murat (Keshshe) – Qurym bolyp taratylady. Qurym atamyzdyń molasy Jem saǵasyndaǵy Esekjalǵa jaqyn jerde delinedi. 

         «HİH ǵ. birinshi jartysynda Mańǵystaý qazaqtary ońtústik, ortalyq jáne soltústik bolyp úshke bólinip, bir sheti shyǵysta Qarabuǵazda, ekinshi sheti – Qaraqum, Sam qumdarynda, ońtústigi – Túpqaraǵan shyǵanaǵy men Bozashy túbegine, soltústigi, Taısoıǵan qumy, Or, Jem, Saǵyz, Oıyl ózenderimen shektelip jatqan keń ólkede mal jaıymen kóship júrdi» (Vostrov V.V., Mýqanov M., Joǵ. Kór. shyǵ., 248-254 better).

        «Qara han atasynan keıin búkil elge patsha boldy. Qazirgi Ulytaý jáne Kishitaý degenderdi ol kezde Ertaǵy jáne Kertaǵy dep ataıtyn. Ol taýlardy jaılar edi, qysta Qaraqum men Syrdyń jaǵasyn qystar edi» (Ábilǵazy «Túrik shejiresi» 15 bet).

         Demek, Qaraqum degenimiz Aral men Qas bı aımaǵynyń jalpylyma ataýy (Mańǵystaý men qyr da (Ústirtte, Ústińgi jurtta) osy ólkege kiredi), al Syr óńiri, bul Syrdarıa ózeni alqaby. Nuq paıǵambar kemesi toqtaǵan Qazyǵurt (Qazyq jurt) taýy da, Shyńǵys qaǵan astanasy Qaraqorym da osy óńirde. 

         Bul kórsetilgen jerlerdiń bári ejelden qazaq jeri. Qazirde solaı. Demek Muńal da, Oǵyz da,  Qarahan da, Shyńǵysqan da bári-bári  qazaq qaǵandary.