Batystyq nasıhatqa elikteýdiń shegi bolsaıshy? Búginde jas qyzdardy tárbıeleý degen taqyrypty kóterseń boldy, «artta qalǵandyq» dep qarsy shyǵatyndar kóp. Jáne qyzǵa qyryq úıden tıym degenge qarsy keletinder de áıelder. Ulttyq tárbıe, qazaq taǵylymy degen uǵymnyń ózi ásheıin jaı sóz sıaqty bolyp ketti. Jarnama úshin, aıtý úshin qoldanatyn sıaqtymyz.
Biraq qyzdardy burynǵy zamandaǵydaı qatal ustaý (onyń ózin saqtaý maqsatynda) keıin qalyp, erkindikke barlyq jaǵynan jol ashylǵan zamanda «qoı, bolmaıdy» degen sóz ulǵa da qyzǵa da áser etpeıtindeı. Jurttyń barlyq balasy buzylyp ketti demeımiz, árıne. Biraq respýblıkadaǵy jetkinshekterdiń erte jastan jynystyq qatynasqa túsý faktileriniń kóbeıýi bárimizdi alańdatary sózsiz.
Bir jylda elimizde 100 myńǵa jýyq abort bolady eken. Al júkti áıelderdiń 3 paıyzy 13-15 jastaǵy jasóspirimder. «Pandaland» portalynyń aqparatyna súıensek, 2012 jyly «Respýblıkalyq salaýatty ómir salty ortalyǵynyń» zertteýi nátıjesinde Qazaqstanda balalardyń (mundaılarǵa tipti bala dep aıtýǵa aýzyń barmaıdy) shamamen 14 jasynda jynystyq qatynasqa túsetini anyqtalǵan. Al jasóspirimderdiń 60 paıyzy erte jastan jynystyq qatynasqa túsýdi durys dep esepteıdi eken.
Búginde qaptaǵan jezóksheler uıashyǵyna atpaldaı azamattardy qoıyp, stýdent jigitterge deıin baratyn boldy. Sonyń kesirinen otyz jyl buryn múldem bolmaǵan jynystyq aýrýlar keń taraýda. Boıjetkenderdiń arasynda páktiginen mektepte júrip aırylǵandar da az emes. Bul ult úshin qasiret emeı ne? Biz qaıda baramyz? 10-14 jastaǵy 32 myń jasóspirim qyz bala týǵan Brazılıanyń jolyna túsýge bet aldyq pa? Álde Batystyń alpaýyty Ulybrıtanıanyń sońynan ketip baramyz ba? Ulybrıtanıada jylyna 50 myń náresteni jasóspirimder dúnıege ákeledi eken. Bálkim bizdi eliktirgen AQSH bolar? Ol jaqta bosanǵan áıelderdiń 40 paıyzynyń jasy kámeletke tolmaǵan. Keıde oılaısyń, nekege zańdy túrde turmaı-aq ómir súrý ustanymyn qoldaıtyn Ispanıaǵa elikteı me, bizdiń jas urpaq dep. Ispanıada nekege turýǵa 15 jastan bastap ruqsat etilipti. Reseıde de nekesiz týǵan balalar sany barǵan saıyn kóbeıip barady. Bul elde nekesiz týǵan balalardyń 40 paıyzyn dúnıege 15-ke tolmaǵan jetkinshekter ákelgen.
Jýyrda Reseı depýtattary nekesiz jynystyq qatynasqa túsýge zańmen tıym salýdy usyndy. Durys-aý.
Úlkenderdiń kúshteýimen jynystyq qatynasqa túsý máselesin bylaı qoıyp, jastardyń óz erkimen erli-zaıypty tirshilikti tym erte bastaý máselesin kóterip otyrmyz. Nekesiz bala týý, turmysqa shyqpaı jatyp jynystyq qatynasqa barý áıel zatynyń bolashaǵyna, dálirek aıtsaq, onyń óz densaýlyǵy men keleshekte týylar sábıine úlken áser etedi.
Qazaq «jatyr tazalyǵy» dep bosqa aıtpaǵan. Kavkazdaǵy ulttardyń erkekpen nekesiz jaqyndasqan áıel zatyn qatań jazalaý týraly erejeleri de ultty saqtaý maqsatynda erte zamannan kele jatyr. Jatyry bylǵanǵan áıel taza urpaqty dúnıege ákelmeıtini ǵylymda da dáleldengen.
Máselen, Kalıfornıa ǵalymdary qoldanbaly sıtologıa boıynsha zertteý júrgizip, áıel aǵzasy jaqyndasqan barlyq erkektiń genetıkalyq aqparattaryn boıyna sińirip, saqtaıtynyn anyqtaǵan. Bul genetıkalyq aqparat onyń dúnıege ákeletin balasyna da kóshedi eken. Demek, árkimmen jynystyq qatynasqa túsken áıel dúnıege keler balasyna ózi jaqyndasqan erkekterdiń genetıkalyq aqparattaryn tasymaldaıdy degen sóz.
Áıeldiń ishki aǵzasynda jaqyndasqan erkekterdiń barlyǵynan qalǵan spermatazoıdtar genetıkalyq tizbek quratyn kórinedi. Ǵalymdar osy genetıkalyq tizbek arqyly áıel qansha erkekpen tósektes bolǵanyn bilýge bolady deıdi. Al áıel aǵzasynda saqtalǵan DNK fragmentterin zertteý arqyly erkekterdiń jasy, boıy, salmaǵy, tipti minez-qulqyna deıin anyqtaýǵa bolady. Qazaqtyń «Esik kórgendi alma, besik kórgendi al» degeni bosqa emes.
Bul zańdylyq ań-qusqa da qatysty. Mysaly, kepter asyraýshylar jaı kepter erekshe surypty kepterine «tıip ketse», urǵashysyn birden óltiredi eken. Óıtkeni ol tuqym buzar kepterlerdi týady.
Elıtalyq ıtterdiń klýbynda asyl tuqymdy ıt qańǵyp júrgen ıtten kúshiktese búkil tuqymy qurydy dep biledi eken.
Keńes kezinde mynandaı oqıǵa bolǵan. MGÝ-dyń bıologıa fakúltetiniń aspırantýrasynda oqıtyn zıaly áýlettiń qyzy orystyń sary jigitimen otbasyn qurady. Bir qyzyǵy ekeýi de sary bolǵanmen qara bala týylady. Tóńiregindegiler álgi qyzdy MGÝ-da oqıtyn qara násildi shet eldikterdiń birimen jaqyndasqan shyǵar dep kúdiktenedi. Biraq sábıdiń anasy óziniń kúıeýine adal ekenin aıtyp, aqtalady.
Artynan belgili bolǵandaı, bul qyz stýdent kezinde negr jigitpen júripti. Júrip qana qoımaı, úılener dep oımen áıeli de bolǵan. Negrdiń genetıkalyq aqparaty sary kúıeýden týylǵan balaǵa berilgen eken. Bul týraly "REN tv"-nyń dokýmentaldy fılminde aıtylǵan.
Mamandar turmysqa shyqpaı turyp, erkektermen jynystyq qatynasqa túskender músheqap, t.b. qorǵanyshtyq zattardy qoldansa da jatyry mindetti túrde lastanatynyn dáleldep otyr. Qyz balanyń páktigin saqtaýy, ul balanyń da úılengenge deıin tánin taza saqtaýy erte zamannan barlyq halyqtarda bolǵan. Máselen, slaván, arıılerde bizdiń zamanǵa deıingi myńjyldyqtarda tek pen qan tazalyǵy týraly erejelerdi berik ustanǵan.
Áıel kúıeýge shyqqanǵa deıin jaqyndasqan erkektiń DNK tizbekterin táninde saqtaıtynyn Shvedtiń molekýlárlyq bıologıa ınstıtýtynyń ǵalymdary da dáleldegen. Instıtýt dırektory Artýr Mıngreım áıel týatyn balasyna kúıeýiniń ǵana emes, oǵan deıin tósektes bolǵan erkekterdiń barlyǵynyń genin beretinin aıtady.
Reseı ǵalymdary mynandaı qyzyq oqıǵany baıandaıdy: orystyń bir qyzy ózi unatqan jigitke turmysqa shyǵýǵa bekinedi. Toı kúni belgilenip qoıǵan soń qyz oǵan aldyn ala áıel bolýǵa kelisedi. Biraq toıǵa birneshe kún qalǵanda jigittiń dúken tonap, isti bolady. Jigit qamalyp ketken soń qyz basqa bireýmen tanysyp, shańyraq kóteredi. Bir ǵajaby, odan týǵan balasy mektep jasynan baýkespe ury bop, aınalasyndaǵylardyń zattaryn ǵana emes, mekteptiń qoımasyna deıin tonapty deıdi. Mine, balany adal azamattan týsa da, oǵan deıin tegi ury jigitpen jaqyndasyp qoıǵan soń nátıjesi álgindeı bolǵan.
Búginde álemniń ár túkpirinde qyz balanyń boı tazalyǵyna mán berý kerek dep dabyl qaǵylýda. Óıtkeni qyzdardyń buzylýy jahandyq proseske aınalyp barady. Bul qoǵam bolyp talqylap, tek sóz júzinde kóteretin másele emes, árıne. Árkim óz otbasyn nazardan shyǵarmaı, ul-qyzynyń nemen aınalysyp júrgenin bilýi tıis. Qyzdyń amandyǵyna, buzylmaýyna búkil qoǵam jaýapty desek te, bul is aldymen ata-anaǵa mindetteletinin umytpaǵan jón.
Aıǵanym Birtýar
