Jasyratyny joq, biz aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń bir emes, birneshe tásili bolatynyn naryqtyq ekonomıkaǵa endi-endi qadam basqan toqsanynshy jyldardyń basynda bildik. Ol tásilderdi bir-birimen salystyryp, tıimdisin ǵana tańdap alýǵa sol bir eleń-alań shaqta ýaqyt ta tapshy edi. Jetpis jyl boıy komýnısik ıdeologıanyń qursaýynda bolǵan qoǵamǵa shetel mamandary ózderi jasap bergen daıyn resepti usyna qoıdy da el jappaı jekeshelendirýge kóshti. Ol kezde ekonomıser árbir otbasynyń sharýany dóńgeletip ketýge jeterlik jeri, maly bolsa boldy, ózderi aqyryn sharýasyn damytyp, bir-birimen saýdalasyp, jergilikti ekonomıka kóteriledi dep oılady. Alaıda, bul joba kútkendegideı nátıje bermedi. Barlyǵyn ókimetten ońaı nemese tegin alyp úırengen halyq naryqtyq saıasatqa birden boı úıretip kete almady. Qazir táýelsizdik alǵaly jıyrma bes jyl boldy, ókinishke qaraı, qazaq aýyldary áli boı tiktep kete qoıǵan joq.+

Ońtústik Qazaqstan oblysynda 4 qala, 11 aýdan bar, al, ár aýdanda 15-25 aýyldyq okrýgterden bar. Aýyldardyń barlyǵynyń jaǵdaıy negizinen bir-birimen shamalas desek qatelespeımiz.

Keń baıtaq Qazaqstannyń ár túkpirinen mysal izdep áýre bolýdyń qajeti joq, árkim óz aýylynyń ótkeni men búginine bir sát úńilse, talaı máselege kóz jetkizer edi. Máselen, meniń aýylym – Saıram aýdanyndaǵy Jibek joly aýyly (burynǵy «Sverdlov» ujymshary) zamanynda dańqy alysqa ketken sharýashylyqtardyń biri bolatyn. Senesizder me, búginde talaı aýyl turǵyndarynyń armanyna aınalǵan tabıǵı gaz bizdiń aýylǵa 1971 jyly-aq tartylyp qoıǵan bolatyn. Ol jyldary taza aýyzsý degennen problema bolǵan emes, eń shetki kóshelerdiń ózine asfált jol tóselgen edi. Aýyldaǵy qant zaýyty men kirpish zaýytynda, sıyr, qoı, shoshqa fermalarynda myńdaǵan adam jumys isteıtin. Esterińizde me, keńestik kezeńde ne bolsa sol defısıt bolýshy edi ǵoı.

Kolhoz-sovhozdar taraǵan soń árkim tıesili on gektar jaıylym, bir gektar sýarmaly jerin aldy da Qazaqstanda bir kúnde pálenbaı jer ıelenýshi paıda boldy. Degenmen, sonda da eshkim baıyp ketken joq. Baıyǵanyńyz bylaı tursyn, sol jerden mandytyp ónim de ala alǵan joq. Sebebi, sharýalardyń ne tehnıkasy, ne aqshasy joq edi. Bárinen buryn kópshiliginde qarapaıym nıettiń ózi joq edi. Nege? Negesi sol, komýnızmge qudaıdaı sengen aǵa býyn ol jyldary moraldyq soqqy alǵandaı eseńgirep qaldy. Orta býyn men jas býyn adyra qalǵan aýyldy tárk etip, qalaǵa qashty. Zamanynda tabystyń kózi bolǵan jerler qańyrap bos qalǵan soń onyń ıeleri ne istedi deısizder ǵoı. Ne isteýshi edi, «bir sıyrǵa jetetin saban men eki-úsh qap bıdaıymdy tógip berseń boldy» dep álgi jerlerin tehnıkasy barlarǵa ásheıinnen ásheıin bere saldy. Dál osy qubylys 1993 jyldan bastalyp, 2014 jylǵa deıin sozyldy, biraq, sol aralyqta Qazaqstannyń ekonomıkasy jylyna tórt paıyzben qarqyndy damý ústinde boldy. Óıtkeni, ol jyldary munaıdyń bir barreliniń quny 110 dollardyń shamasynda edi. Ata-babamyzdan qalǵan qasıetti topyraqtyń astyndaǵy «qara altynnyń» qazynaǵa túsken 25%-nyń ózi 17 mln. halyqtyń tamaǵy men kıimine hám jalaqyǵa molynan jetip jatty.

Jyldar jyljyp, 2015 jyldyń ortasynda munaıdyń bir barreliniń baǵasy 110 dollardan 32 dollarǵa burq etip bir-aq qulady. Mundaı ekonomıkalyq katastrofany eshkim kútpegen jáne buǵan eshkim daıyn da emes edi. Jalaqy, azyq-túlik, áleýmettik járdemaqy bolyp aǵyp qazynamyzǵa tógilip jatqan aqsha 70%-ǵa birden kemidi. Ókimet halyqty ash qaldyra almaıdy, sondyqtan osy ýaqytqa deıin altyn qorǵa jınalǵan quny 70 mlrd. dollarǵa teń altyndardy sata bastady. Altyn qoryn 800 mlrd. dollarǵa jetkizgen Arab memleketteri, Norvegıa sekildi basqa da munaıly elder «erteń qorymyzdaǵy altyn bitse ne bolamyz» dep dabyl qaǵyp, álemdik kóshten qalmaý áreketterin jasap, ınovasıalyq tehnologıalarǵa júginip, qýat kózin kúnnen, jelden, sýdan alý joldaryn qarastyra bastady.

Al, biz she? Biz jer kólemi jaǵynan álemdegi 200 memlekettiń ishinde toǵyzynshy oryndamyz. Mynaý Uly Dalaǵa bes Fransıa nemese jarty Evropa syıyp ketedi. Sonymen, bilikti mamandardyń basym kópshiligi jerdi durys ıgerýimiz qajet degen tujyrymǵa toqtady. Elbasy da jan-jaqty saraptalǵan zertteýlerden soń aýyl sharýashylyǵy jerlerin damytyp, óz tamaǵymyz ben kıimimizdi ózimiz óndirýimiz kerek degen sheshim qabyldap, «Agrobıznes–2020», «Bıznestiń jol kartasy–2020» atty baǵdarlamalardyń dúnıege kelýine jol ashty. Jáne ol baǵdarlamalarǵa qazynadan 2 trln. teńge bólindi.

Aýyl sharýashylyǵy salasy boıynsha Ońtústik Qazaqstan oblysynyń áleýetimen respýblıkada birde-bir óńir talasa almaıdy. Qudaıdyń ózi bizdiń týǵan jerimizdiń klımatyn dıqanshylyqqa qolaıly etip qoıǵan. Eń halqy kóp óńir, jumys qoly arzan, ári turǵyndardyń jartysynan kóbi aýyldy jerlerde turyp, baý-baqsha ósirýge mamandanǵan.

Endigi jerde «aýyldy qalaı kóteremiz, qalaı aýyl turǵyndaryn jigerlendirip, bos jatqan jerlerdi zaman talabyna saı ıgeremiz?» degen saýal týady.

Álemdik tarıh birneshe tolqyndar men tolqýlardan ótip, jer betindegi eń qýatty elderge aınalǵan memleketterde eń aldymen ıdeologıa myqty bolǵanyn aıtady. Keshegi Keńes zamanynda da ıdeologıa óte myqty boldy. Ras, ol ıdeologıa qazaq ultynyń tamyryna balta da shapty. Tilimizdi, dilimizdi, tarıhymyzdy umytyp kete jazdadyq. Sonyń ózinde jiger kúshimiz tasyp, besjyldyq josparlar birneshe ese artyǵymen oryndalyp jatty.

Qazaqqa eń kerek ıdeologıa búgin týdy. Ol qandaı ıdeologıa? Ol – Sultanmahmuttyń «Alash týy astynda kún sóngenshe sónbeımin», Álıhannyń «Tiri bolsam qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn», Abaıdyń «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep jáne haq joly osy dep ádiletti», Shákárimniń «Adamdyq boryshyń halqyńa qyzmet qyl, aq joldan aınyma, ar saqta ony bil» degen elshildik, adamgershilik ıdeologıasy! Mine, árbir qazaq azamatynyń júreginde osy urandar ot bop janyp turǵanda ǵana bizdiń boıymyzǵa taýsylmas qaırat qaıta bitedi. Qazaqtyń atam zamannan kele jatqan mádenıeti men dástúrin sanasyna sińirip, darqan dalada demokratıalyq ınstıtýttar júıesin tereń qalyptastyrǵan úlgisin álemge maqtan tutyp kórsetýge ábden bolady. «Máńgilik el» uranyn tumar etken azamat óziniń ata-babasynan mıras bolyp qalǵan qasıetti qara topyraǵyna, týǵan aýylyna kelip jerlesterine úlgi kórsetýi kerek. Osy uranmen men de «Bolashaq» baǵdarlamasymen AQSH-tyń Kalıfornıa shtatynda úsh jyl oqyp, aýylǵa keldim. Kele salyp aýyldaǵy Álıhan Bókeıhan atyndaǵy orta mektepte synyptastarymmen kezdestim. Bárimiz jınalyp ózimiz oqyǵan mektepke Álıhan Bókeıhannyń eskertkishin ornattyq, tuǵyryna «Tiri bolsam qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» dep úlken etip jazyp qoıdyq. Ony oqyǵan aýyldyń árbir jasy rýhtana bastady.

Darhan JIENBAI, Ońtústik Qazaqstan oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń mamany

«Ońtústik Qazaqstan» gazeti