Qarajorǵany 70 jyl bılep, dáriptep júrgen Arystan qajy jáne Qarajorǵa ánin aıtyp júrgen Muratbek Sarbasov
Mereke kúni asyqpaı turyp Facebook degen «ósekshini» aqtaryp otyryp «toıdaǵy myna bı topty jardy» degen vıdeony kórip tamasha kóńil kúıden aıyrylyp qaldym, erkekti tóstep bılegen bir shashty saıtan burań-burań etedi, jaı ǵana bolsa jón der edim... «shirkin, qazaqty azdyrǵan osy bıler týraly jetesine jetkizip otyryp jazǵan bir maqala bolsa ǵoı» - dep qıaldap otyryp kózim Baq.kz portalynda jarıalanǵan Qazaqtyń halyq bıi Qarajorǵa týraly Ámına Qurmanǵalıqyzy deıtin apamnyń «Qarajorǵany qazaqtiki etý – qazaqty jarylqaý emes, qazaqty kemsitý» degen «tamasha» maqalasyna kózim tústi.
Oqyǵanyma ókindim, Qarajorǵany bılegender qazaqty mazaqtap júr depti, qudaı–aý! Qarajorǵadan ne kórdik? sonda qazaqtyń bıi ne? Osyndaı tósin ashyp, qatyny erkegine úıkenip, eki ıyǵyn julyp jegen, jer teýip janyn jegen bı bizdiki me? Qos etek kóılek kıip, etek jeńin qymtap bılegen bı qazaqqa qandaı azǵyndyq ákelipti? Atynyń basy bitip jorǵasy qalǵandaı qara jorǵadan ózge qazaqqa qaıǵy qalmap pa ne? Monǵoldyń bıi depti. Qudaı-aý, Qytaıdaǵy qazaqtar dúnıege «Qazaqtyń qarajorǵasy» dep on myń adam bılegende qaısy monǵol bizdiki dep edi? Qytaıdaǵy Sanjy obylysynyń Qutybı aýdanyndaǵy tasqa salynǵan sýretterdi zertteýshi ǵalym Sý bı Haı neshe myń jyl burynǵy qazaq bıi dep tujyrym jasaǵanda qaısy monǵol talasypty? Múldem bolmysyna kelmese de birneshe jyl buryn Qazaqtyń kókparyna kók esek mingen kókem talasyp edi. Qyrǵyzdar da qarajorǵaǵa qyzyqqannan esh negizsiz ózderine alǵysy kelgen joq pa? Al, biz she? Álem halqy qazaqtyń qara jorǵasy dep moıyndaǵan bıden bas tartyp «Meniki» demegen monǵolǵa ıterip otyrmyz. Keıde Qudaı súıer qylyǵymyz da joq ...
Jazǵysh apam qazir aıtylyp júrgen Qarajorǵanyń teksi týraly da «Taza ǵylymı» pikirler aıtypty, qazaqta «Tunyq ter» degen sóz bolmaıdy depti, qazaqta «Syn aıtsań shyn aıt» degen sóz bar. Qarjorǵanyń qazir aıtylyp júrgen án sózi tarıhtan kelgen nusqasy emes, bul sońǵy jyldary Mereı Turdaqynuly men Erjanat Baıqabaıulynyń zamanaýı úlgide jazǵan mátini. Bul QARAJORǴA... Atbegilikten bóle qaraýǵa bolmaıdy. Báıgege túsetin tulpar men jorǵanyń terin alý degen úlken óner. «Ashshy teri alynbaǵan at sorly» degen burynǵy atbegiler attyń terin on neshe túrge bólgen, olar: Aram ter, ashshy ter, botpaq ter(laı ter), kóbik ter, qara ter, maı ter, monshaq ter, móldir ter, sý ter, súıek ter, tunyq ter t.b . Botpaq ter dep 10-15 shaqyrymdyq qarajarysqa túsken tulpardyń talaı ýaqyttan bergi shań-topyraqtyń termen shaıylyp laı bolyp aǵatyn terdi ataıdy, osy botpaq teri alynǵan jylqy júni tazaryp, jyltyraıdy, sodan baryp atbegiler at taraqpen jal-quıryǵyn súzip tarap qoıady, bul alamanǵa túsetin tulpardy birinshi kezekte sergitip alýǵa kerekti basqysh. Ashshy terin alamyz dep alamanǵa baratyn tulpardy yldıǵa da, órge de salyp, ábden terlegende terin tilimen tatyp kórip ashshy teriniń alynǵan alynbaǵanyn biledi, terdiń dámi qyshqyl keledi. Al, tunyq ter degen buǵan qarama-qarsy, únemi báıgege túsken júırikten tunyq, sý ter shyǵady, buny tunyq ter nemese móldir ter dep ataıdy. «Báıgege qosar atyńnyń, erin alma terin al. Kúreske túser batyrdyń kóńilin jaıla, sherin al» degen qazaq maqaly da bar. Ashshy teri alynbaǵan jylqydan tunyq ter shyqpaıdy. Osydan keıin oılap kórińizshi, «Bıle-bıle jigitter, janyp turǵan úmitter, Shyqqanynsha toqtama mańdaıyńnan tunyq ter» degenniń nesi qate? Qazaq poezıasyna Qarajorǵadan buryn da, keıin de «Tunyq ter» degen tirkes kezdesip keledi, jazýshylar odaǵy degen uly ordanyń qabyrǵasynda júrgen apamnyń osy sózge sonshama tań qalǵanyna áli tań qalyp otyrmyn.
Eseı Jeńisulynyń «umtyldyq jelikpen,
Mańdaıdan shyǵarmaı tunyq ter.
Usaqtap baramyz nelikten?
Usaqtap baramyz, jigitter...» degen bir shýmaq óleńi oıyma oralady. Alty alashtan óz oqyrmanyn tapqan aqyn tekten-tek qoldanǵan emes-aý bul tirkesti.
«Bı qımyldary qazaqqa kelmeıdi. Monǵoldyń, qalmaqtyń ıakýttyń bılerine keledi. Qytaıda áli kúnge deıin solań, daǵur dep atalatyn az sandy ult bar. Arǵy tekteri qalmaq álde monǵol, solardyń “býyn bıi”dep atalatyn bıi bar, qarajorǵa sol bıdiń kóshirmesi» - depti maqalada. Biraq, esh qandaı ǵylymı negiz keltirilmegen. Qytaıdaǵy qazaq mádenıetin tanýshy profesor Sý Bı Haıdyń eńbeginde qazaq dalasy sanalatyn Shaǵantoǵaı aýdanyndaǵy Bardaqul jáne Qutybı aýdanyndaǵy Qyzyl qysań degen jerinen tabylǵan qaýymdyq qoǵamdaǵy adamzattyń qımyly beınelengen eki jartas sýreti el ishinde kóp kezdespeýi bylaı tursyn, tipti álemde sırek kezigedi, ol tótenshe mańyzdy ǵylymı qunǵa ıe degen edi. Árıne, onyń tabylýy tutas qaýymdyq qoǵam tarıhyn zertteýde orasan zor rol atqaratyny anyq!
Qytaıdaǵy Shyńjań ólkesindegi Qutybı aýdanyndaǵy Qyzyl qysań jartas sýretinde kesek deneli áıeldiń bılep turǵan sýreti men qısaıyp jatqan erdiń sýretin kórýge bolady. Osy sýretterden basyna ońǵa jáne solǵa qısaıta taǵylǵan eki tal úkisi bar taqıa kıip turǵan, sopaq betti, qoıý qasty, bota kózdi, qyr muryndy, oımaq aýyzdy, alma moıyndy, keń keýdeli, qynaı beldi, som bilekti, bota tirsekti ekenin baıqaýǵa bolady. Bul – olardyń dene bitimindegi ereksheligi. Demek, sýretten áıel zatynyń sulý symbaty aıqyn bilinip tur. Olardyń aıaqtaryn sál ıip, oń qoldaryn jaıyp, bilekterin joǵary kóterip, saýsaqtaryn jazyp, sol qoldaryn jaıyp, bilekterin tómen túsirip, saýsaqtaryn jazyp, burala bıge basqan kórinisi kórinedi. Mine, bul qazaqtyń Qarajorǵasynyń tarıhı sıpaty. Altaı, Tán-SHan taýynan batysta Kaspıı, Qarateńiz jaǵalaýyna deıingi keń baıtaq qazaq dalasy birneshe myń jyldan beri kóshpendi ulttardyń ósip óngen óńiri sanalady. Osy ulan – qaıyr keń dalada ilgerindi-keıindi, negizinen, qazaqtyń arǵy tegi sanalatyn saqtar, úısinder, qańlylar, ǵundar meken etken. Bul óńirlerdegi tabylǵan jartas sýretteri tek bul ǵana emes, zerttelmeı jatqandary qanshama? Olar bolashaqtyń enshisinde bolar, Alaıda, Qyzyl qysań jartas sýreti arǵy tegimizden beri myń buralǵan ásem bı bar bolǵandyǵynyń anyq dáleli bola alady. [Qazaq mádenıetiniń tarıhy, Sý Bı Haı, Shyńjań halyq baspasy,2005 j]
Shyńjań, Qutybıdaǵy qyzyl qysań jartas sýreti
Ary qaraı baıaǵy shaınap-shaınap dámi ketken qazydaı qylyp oralman máselesi jóninde aıtypsyz, ıá, túsinikti ǵoı... dese de qaısy qazaqtyń bolsa da qasiretin salystyrýǵa kelmeıdi. Shetke ketken Qazaq óz eli pana bolmaı ketkende ózge elden ne tapty deısiz? Aqtabanda orystyń quldyǵyna kónbeımiz dep altyn basyn ımeı ketken qasqalar solar edi ǵoı?! Jón deıin, aýyry bul emes, eń soraqysy mynaý, Qarajorǵa bılegen qazaqtyń báriniń tegin qalmaqqa menshiktep beripsiz. Bul sózden keıin shettegi qansha qazaqtyń júregi qan jutty eken kim bilsin?! Bir aýyz sózińiz úshin bir rýly el oılanyp qalǵan bolar. Bundaı usaq áńgimeni aıtýdaǵy astyrtyn maqsat bireý-aq. Uıasyn qoryǵan qyzǵyshtaı shyjaqtap táýelsiz Qazaqstannyń bolashaǵy úshin tarydaı shashyraǵan qazaqtyń basyn qospaqshy bolǵan elbasynyń salaly saıasatyna, qazaq kóshine oralǵy bolý. Alty alashty úsh júzge, eki tapqa bólý jaqsylyq ákelmeıdi, Dýlat Isabekov atamyzdyń sózimen aıtsaq «Jer betinde Qytaı qazaǵy, Iran qazaǵy, Monǵol qazaǵy degen qazaq joq, álemde tek bir ǵana qazaq bar».
Qysqasy. Qarajorǵa týraly synyqtan syltaý taýyp qaıdaǵy pikir aıtyp júrgenniń bári qazaqı tirliktiń bireýin de kórmegen, qazaqylyqtan aýyly alshaq qonǵan taǵdyry aıanyshty jandar. Áıtpese, aýyzdyqtap asaý minip, saýyrlatyp qamshy basqan, at qulaǵynda oınap, at baýyrynda óner kórsetken qazaqtyń myń buralǵan bıinen myń jyldyq turmysyn kórip alý qıyn da emes edi.
Nurbol Muratbekuly
