Biz ótken sanda jarıalaǵan esteliktiń kezekti sanynda, keıipkerimiz bostandyqqa shyqqan edi. Bul san, Qurmanǵazy Rahmetov bostandyqqa shyǵatyn Qaraǵandy etabyna shyǵar aldyndaǵy, Qusmuryn túrme halynan bir úzik syr shertedi.
«Jeltoqsan 86-7»
Barlyǵyna beriletin úsh aıda bir keletin qysqa ýaqyttaǵy kezdesý men alty aıda bir keletin uzaq merzimdegi kezdesýden (úsh táýlikke deıin beriledi) aırylyp, “bostandyqpen” tek hat arqyly ǵana habarlasyp júrgenime de bir jyldan asyp ketti. Shynymdy aıtsam, týǵan-týystyń jóni bólek eken. Tym bolmasa jarty saǵat kezdesip, júzderin kórý bir arman. Meni qoıshy, kóppen kórgen uly toı demekshi, anashymnyń aýyldaǵy jaǵdaıyn oılap ketsem, júregim birtúrli syzdap qoıa beretindi shyǵardy. Jastyq shaqta densaýlyqtyń qadirin bilmeıdi ekenbiz, júrektiń sol jaqta ornalasqanyn endi ǵana baıqap qalǵandaımyn. Sportpen aınalysqannyń qadirin jaqynda bolǵan bir “qaqtyǵysta” baıqap qaldym. Degenmen, ókpem sál syr bere bastaǵanǵa uqsaıdy, basqasynyń bári de orynda . Uıǵyr “ákám” sózinde turyp, “nólevoı” brıgadasyn alyp bergen. Endi kez kelgen ýaqytta jılzona men promzonany kezip júre beremin. Zonanyń qojaıyny Shlychkovqa oıyp jasaǵan shahmatty sılaǵan kórinedi (ondaı ónerdiń baryn ózim de baıqamaǵan ekenmin). Zona demeseń , syrttan esh aıyrmashylyǵy joq. Júrip turý erkindigi degen qandaı keremet ekendigin endi ǵana uqqandaımyn. Kópten qolym jete almaı júrgen kezdesýdiń de sáti tústi. Aýyldan Qaıyrǵazy aǵam, irgedegi Arqalyqtan Tursyngúl apaıym kelgen eken. Jezdem Ǵabıt pen apaıym Qaraǵandydaǵy med ınstıtýtyn oıdaǵydaı aıaqtap Arqalyq qalasyna qyzmetke ornalasypty. Jas mamandarǵa úsh bólmeli páteri men “podemnyılaryn” da bergenge uqsaıdy. Jalpy jaǵdaılary jaman emes eken. Jezdemdi kirgizbepti de ol syrtta tosyp qalǵan kórinedi. Dırektorlyqtan shyǵaryp tastaǵan úlken aǵam Oralǵazyny da qaıta bir kolhozdyń dırektory orynbasary qyzmetine qoıypty. Baıan apaıym da Semeıdegi med ınstıtýtyn tamamdap, anamnyń janyna Maqanshyǵa dáriger bolyp barypty. Kákeń Qarabuta aýylyndaǵy sovhozǵa bas ınjener bolyp ornalasypty. Taıaqtyń eki ushy baryn burynnan da biletinmin, degenmen, ekinshi ushynyń noqattary sál-pál bolsa da azaıǵanǵa uqsaıdy. Anamnyń tóte jazýmen jazyp jibergen hatyn oqyp, bir máz meıram boldym. Otyryp alyp hatyna jaýabymdy ońynan solyna qaraı ıreleńdete jóneldim. Jazda zonanyń syrtyna kelip “grev” ákelip ketken aýyldaǵy dostarym Qaırat pen marqum Sháriphanǵa soldan ońǵa qaraı “balýanǵa ońmen soldyń bári birdeı”,- dep súıkektete jóneldim. Tursyngúl apaıym qaıta - qaıta neshe túrli tamaqtaryn jasap álek. Mynda ash júrmegenimdi jetkizýdiń ózi qıynǵa soǵyp, kóńili qalmasyn degen oımen shuqyp-shuqyp qoıamyn. Qaıdan bilsin, adamnyń kóńili tolsa, tamaq degeniń de batpaı qalatyn kórinedi. Sóıtken úsh táýligim zyryldap óte shyqty. Anamnyń hatyndaǵy “Átteń, ákeń erterek attanyp ketti, sen erte qoldan shyǵyp kettiń”,- dep jazǵan joldarynyń baıybyna keshkisin oılanyp jatyp áreń jettim. Sóıtsem, 1978 jyly apaılarymnyń úlkeni Qaraǵandyǵa, ekinshisi Semeıge, meniń Almatyǵa oqýǵa túskenimizdi meńzegeni eken ǵoı. Olar ana úmitin aqtap, oqýlaryn oıdaǵydaı aıaqtap, maman atanyp, turmys quryp úlgerdi. Meniń “zek” atanyp , jatqan jerim mynaý.
Pavlodardyń on birinshi zonasynan etappen Hasen degen jerlesim kelgen eken. Aýyldasym, menen bes jas úlkendigi bar. Shaıyn, temekisin aparyp berdim. “Semeınıkterim ” semeılik Asqar men óskemendiń Bolat, jezqazǵandyq Sýıinshibaı árkiminiń óz otrádtarynda prohodtary bar. Kileń bokserler men kúresker sportsmender. Olarǵa erip men de kópten umyt bolyp bara jatqan dene shynyqtyrýymdy qolyma alyp ártúrli jattyǵýlar jasap qoıatyn bolyp aldym. Qanshama jyl at ústinde júrgen Sýıinshibaıdyń jasyna qarap, Jaratýshymyzdyń boıyna sılaǵan erekshe kúshine tańǵalmasyma bolmaıdy. Bilek kúshimen oǵan osy zonada teń keletin eshkim joq. Qol kúrestirýden eshkimdi aldyna salmaıdy. Bostandyqta júrgen kezinde jylqyny úıirimen sonaý Jambyldyń Sarysýynan aıdaǵannan Reseıdiń kórshiles Túmenine qýyp aparady eken. Sol jerden kelisilgen aqshalaryn alyp, aýyldaryna qaıtatyn ákki “konokrad” bolypty. Eki jeti boıy at ústine ózderin tańyp tastap jorta beretin bir joryqtarynda qolǵa túsip, segiz jylyn ótep jatqan jaıy bar. Asqar bolsa bokspen aınalysyp júrip, bir keshte tóbeleske aralasyp qata tımese de, bata tıip bireýlerdi mertiktirip , sportpen qosh aıtysyp, óz ómiri men taǵdyryna baıqamaı balta shaýyp alǵan kórinedi. Bolat tuıyqtaý, syryn aqtaryla aıta bermeıdi. Ebin taýyp bir sóıletip alsań kópke deıin toqtamaı qoıatyny bar. Al balamýttyń jóni bólek. Jastaıynan jetim ósken jigittiń ómirge degen qushtarlyǵyn tilmen jetkizý múmkin emes. Qandaı sátterde bolmasyn ylǵı kóterińki kóńil men jaıdary “kóktemdi” barshamyzǵa syılap júrgeni. Qolynan kelmeıtini joq, zonanyń barlyq jańalyqtaryn jarnamasyz-aq sonyń aýzynan estımiz. Syrtpen baılanysy jaqsy, qyzyl jaǵalylardyń da tilderin tez taýyp ala qoıady.
“Rejımnıkter men operatıvnıkterdiń” maǵan quryp júrgen tuzaqtary da bar sıaqty. Onyń alǵashqysyn promzonada baıqadym. Túski tamaqqa otrádpen kirgeli turǵan kezimizde leıtenent (laqap aty chaban) aldymdy kópe kórineý kes-kestep, jaqynda ǵana aldyrtqan malaqaıymdy basymnan julyp aldy. Ondaıdy múlde kútpegen edim. Malaqaıyma umtyla bergenim sol edi oń qolymen artyna tyǵyp, sol qolymen jaǵama jarmasa ketti. Jaǵamdaǵy qolyna ajyratýǵa umtylǵanymda oń qolyndaǵy malaqaıymdy joǵary kóterip laqtyryp jibergeni. Ózimdi ustaı almaı qaldym ba, álde yńǵaıy kelip qaldy ma, oń qolymdy sál túsirip “bedro” ádisine salyp, perip kelip jibergenim. Eki aıaǵy aspannan kelip, “jalp” ete tústi. Ondaıdy menen de kútpese kerek jalma jan atyp turyp, qulyndaı jan daýysy shyǵyp, birdeńelerin aıtyp jatyr. Oǵan qaraıtyn men de de hal joq edi. Jerde jatqan malaqaıymdy qaǵyp - qaǵyp “chabanǵa” bir qaradym da júre berdim. Toqta, toqta degennen basqa sharasy da qalmaǵan sıaqty. Túski tamaqqa jınalǵandardyń aldyndaǵy bul kórinistiń arty jaqsylyqqa aparmasy barshamyzǵa málim bolatyn. Eki kún jılzonaǵa shyqpaı, promzonadaǵy bendújkalardy panaladym. Úshinshi kúni jılzonaǵa ótip bara jatqanymda toqtatyp, birden “shızoǵa” on bes kúnge kete bardym. Ol on bes kúnimniń ústine on bes kún qosylyp, bir aı zonanyń ishindegi zonany da kórip qaıtý buıyrǵan eken. Asty betonnan jasalǵan kameranyń qabyrǵasynda kúndiz temir shynjyrmen qabyrǵaǵa qabysa jabysatyn kereýetten basqa eshnárse joq. Bir kún “zaletnyı” bir kún “proletnyı”. Bir kún úsh ýaqyt asqazan aldaıtyn tamaǵyn bergenimen, ekinshi kúni sýdan basqa eshteńe nár tatqyzbaıdy. Qysqasy , zonanyń tártibin buzǵandardy táýbásine túsirýge arnalǵan oryn. Oǵan moıymaǵandardy alty aılyq “býr” kútedi. Ony árkimi árqalaı qabyldap, árqalaı týıin jasap jatady. Aıdyń sońǵy kúni ystyǵym kóterilip, birtúrli kúı keshtim. Kameradaǵy jastaý jigitpen tań atqansha kúrestiń kóp tásilderin úıretip, terlep tepship bir “otrabotka” jasap alyp, “bostandyqqa” shyǵyp bara jattym. Semeınıkterim túgeldeı kelip, barlyǵy densaýlyq pen jaǵdaılarymdy surastyryp, birden monshaǵa alyp bardy. Bundaǵy (jazylmaǵan) ishki dástúrge saı qarsy alyp jatyr. Monshadan keıin bárin jańadan kıip, “melústınnen” tigilgen kástóm shalbar men taza bylǵarydan jasatqan tóplıi tup týra ózime shaq bolyp shyqty. Mol dastarhannyń basyndaǵy áńgime-dúkennen keıin, kelip - ketip jatqan jigitterdiń kóńiline masaıraı, shızodaǵy bir aıdyń bir kúndeı bolmaı, “sháı kóterimdeı” ýaqyt bolyp qala beretinine tańqalyp, Eınshteınniń salystyrmaly teorıasy esime túsip, ýaqyt pen keńistikti biraz sharlap qaıtyppyn.
Kúnder de osyndaǵy “keńistikke” sáıkes baıaý ótip jatty. Aqyrǵy kezde keshkisin ystyǵym kóterilip, aıaǵym tobyqtan tómen ózgeniki sıaqty, tabanym túsip qalǵandaı áserde bolyp júrgenin semeınıgim Hasenge aıtsam: “Qoıshy sen, meni qulaqtan teppeı-aq qoı”,- dep kóńiline alar emes. Osy joly da kórshi lokalkadaǵy jigittiń týǵan kúnin toılatyp qaıtaıyq dep qolqa salyp bolmady. Zonada atap ótiletin, toılaıtyn negizi týǵan kún merekesi men bostandyqqa shyǵý “provod” qana. Ol endi eki myńdaı adam otyrǵan jerde jıi kezdesetin dúnıe ekenin ózderińiz de bilip otyrǵan bolarsyzdar. Degenmen, osy joly bas tartýǵa týra kelip, erterek uıyqtap qalǵan edim. Túnde terlep jatqan jerimnen oıandym. Astymdaǵy “matras” sý bolyp ketken. Áıtse de tańdy birdeńe qylyp atyrýǵa týra keldi. Ertesinde tańǵy astan keıin jılzonany aralap shyqtym. Densaýlyǵymda esh kinárat joq sıaqty. Kesh bata taǵy bastaldy. Túnde turyp matrasty aýystyrýǵa týra keldi. Kúndiz esh nárse bolmaǵandaı taǵy taırańdap ketemin. Esh túsinsem bolmasyn. Úshinshi kúni túnde oıanyp ketsem, jan terge túsip jatyr ekenmin. Ústi basym malmandaı sý. Bilegimdi jalańashtap jibersem, jańbyrly kúngi aǵashtyń butaǵynan tamǵan jaýynnyń tamshysyndaı ... Óz kózime ózim senbeı, súlgimmen súrtip qarasam, ıyǵymnan tómen sorǵalaǵan ter shyntaǵymnan tamshylap tur. Tańerteń dárigerge baryp bolǵan jaıdy baıandap bersem, senbeı shyǵaryp saldy. Ertesinde erkek dárigerge barlyq jaıdy jaıyp saldym. Analızimdi erterek ákelip tapsyryp, dárigerlik “praktıkasynda” bundadyń kezdespegenin aıtyp, basyn shaıqap shyǵaryp saldy. Analızdi alyp barsam, keshegideı emes, anany-mynany aıtyp shyǵaryp salmaq oıy bar. Ashýdy at qyp minip, qolymdaǵy qutyny laqtyryp, uzyn korıdordyń ekinshi jaq shetindegi terezeni shaqqanymda ǵana zonanyń medısına basshysy kapıtan keńsesinen atyp shyqty. Onsyz da kinásiz bas bostandyǵymnan aırylǵanymdy, endi densaýlyǵymdy alatyn bolsańdar esh nárseniń meni toqtata almaıtynyn aıtyp baryp toqtadym. Dereý jatqyzyńdar, analızin tolyqtaı alyńdar degen “komandadan” keıin ǵana baryp, ekeýi bir - birine qarap, kabınetterine qaraı bastap bara jatty. Túnine úsh ret matras aýystyrylyp, túrli dári dármekterin iship, ýkoldaryn alsam da “at arysa - týlaq, er arysa - arýaq “ degendeı, qyryq tórt kelige biraq tústim. Zonanyń kıimimen , qolym kisende aýdandyq aýrýhanaǵa - Qusmurynǵa aparyp rentgenge de túsirtip kelgen. “Volámen” ishteı qoshtasyp, janymadaǵy jigitten bir tal temeki surap alyp, qushyrlana shektim. Orys áıelden surasam, aıtarǵa jaýaby joq. “Dıagnozymdy” bir jetideı boldy taba alatyn emes. Kúndiz dalaǵa shyǵyp, lokalkanyń syrtyndaǵy ómirge qyzyǵa bir qarap alyp, ishke ilbip enemin. Birinen keıin biri kelip jatqan jigitterge shyǵýǵa da zaýqym joq. Mynandaı músápir jaıym men jaǵdaıymdy eshkimge kórsetkim de kelmeıdi. İshteı barshasymen qoshtasyp,
- Shirkin, voláǵa bes-on mınýtqa shyǵaryp, qolyma besatar tıse, álgi ákki shalǵa birinshi oq, sońǵysy ózime bolsyn,- dep Jaratqanymyzdan jalbarynyp surap ta qoıamyn. Aýyl aımaq, týǵan-týys, bota - taılaqtyń barlyǵy kóz aldyma bir-birden kelip, kınonyń “lentasyndaı” ótip jatyr, ótip jatyr ...Qaı jerde úziletini tek bir Allaǵa ǵana aıan. Otyz tórtten Qadyr (zonanyń pahany bolǵan) jerlesimizdiń semeınıgi on úsh jyl otyrǵan Tólegen degen jigittiń etappen kelgenin estigen bolatynmyn. Sol kelip tur degen soń eki jigit qoltyǵymnan dalaǵa alyp shyqty. Temir tor lokalkanyń ar jaǵynan kelgen jińishke jigittiń qolyn alyp amandastym. Janyndaǵylar ózimizdiń zonanyń “vesovoı” jigitteri. Qadyrdyń sálemin jetkizip, birden áńgimege kóshti.
- Baýyrym men seniń aýrýyńdy bilemin. Osydan ólesiń nemese jazylyp ketesiń dep janyndaǵy jigittiń qaltasynan shyǵaryp jatqan shólmegin qolyna alyp, asyqpaı aýzyn asha bastady. Baıqaǵanym, kádýelgi “rýsskaıa vodka”. Ekinshi bireýiniń qolynan “hozáıskıı krýjkany “ shyǵaryp lyqyldatyp quıa bastady. Betimen bet qylyp toltyrǵanynda shólmektiń túbinde úshten biri ǵana qaldy. Al baýyrym, sheshim ózińnen bolsyn,- dep ustata berdi. Meniń qolyn qaıtarýǵa amalym da qalmaǵan bolatyn. Bismillámdi aıtyp, tereń bir dem aldym da, jutyp jatyrmyn, jutyp jatyrmyn bitetin túri joq, toqtamastan ne bolsa ol bolsyn,- dep bitirdim-aý , áıteýir. Qaıtaryp bergen krýjkama qalǵanyn quıdy da, seniń densaýlyǵyń úshin ,- dep qotara saldy. Jigitter onsyz da aıaǵymdy áreń alyp júrgen meni qoltyǵymnan demep ákelip, kereýetime jatqyzdy. Bes mınýttaı jatqannan keıin bútkil denem ishime qurt kirip ketkendeı jybyrlaı jóneldi. Barmaqtarymnyń basy men aqyrǵy kezde onsha kóp bar joǵyn baıqamaı júrgen baqaılarymnyń ushy jybyrlap qoıa berdi. Tátti qytyqtyń lázzatyna batyp, uıyqtap ketkenimdi baıqamaı da qalyppyn. Sizderge ótirik, maǵan shyn , táńerteń atyp turyp, taıqulyndaı shapqylap kettim. Keshegiden túk qalmaǵan. Kúzetshi dárigerim de senbeıdi. Jumysqa kele bastaǵan “med.personaldyń” barlyǵy meniń palatam arqyly ótip jatyr. Táńirimniń osyndaı syıy men jeltoqsannyń keremet qasıetin kórgennen keıin, kóp nárseniń maǵan keıde “túkke turǵysyz” bolyp kórinetini ras.
Bir jetiden keıin zonanyń ishindegi “krasnyı kreske” aýystyrdy. Osynda jatyp Seýlde ótken 13 jazǵy Olımpıada oıyndaryn teledıdardan kórý baqyty buıyrdy. Úsiphannan keıin Dáýletov Jeńisti umytpasam jıyrmasynshy jeltoqsanda shyǵaryp salyp, qystyń sońy Jańa jyldyń aldynda jalǵyz ózimdi “sangorodokqa” etapqa shyǵardy. «Obshaktyń grýzyn» tıep alyp, taǵy da týkýtýk-týk, týgýdýk-týktatyp Qaraǵandyǵa jettim. Baıqaǵanym, etapta qyzyl jaǵalylar barlaryn salyp «raskrýtkaǵa» jibermek bolǵan eken. Janymdaǵy jaqsy jigitterdiń arqasynda ol oılary iske aspaı qaldy. Dolınka da alys emes edi.
(Jalǵasy ótken sanda)
