Parlament Májilisi osynyń aldynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev QR Konstıtýsıasynyń 61-babynyń 1-tarmaǵyna sáıkes usynǵan «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 25 jyldyǵyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly» zań jobasyn maquldady. Zań jobasy ary qaraı Senatta qabyldanǵan soń QR Prezıdentiniń qol qoıýyna jiberiledi. Zań kúshine engen boıda 28 myńǵa jýyq adamǵa raqymshylyq jasalady dep kútilýde. Osy oraıda elimizde táýelsizdik jyldarynan beri jasalǵan amnıstıalar tarıhyna kóz júgirtip, jalpy túrme reformasynyń jaı-japsaryna úńilýdi, odan tónýi bek-múmkin qaýip-qaterdi baǵamdaýdy jón kórdik.

QR Bas prokýrorynyń birinshi orynbasary Iogan Merkeldiń aıtýynsha, 28 myńǵa jýyq jazasyn óteýshige raqymshylyq jasalyp, onyń ishinde túzeý kolonıalarynda jazasyn ótep júrgen 1500 adam bostandyqqa shyqpaq. Raqymshylyq sharasyna abaqtyda otyrǵandardan bólek aıyppul sharasyna, shartty jazaǵa kesilgender, kúdiktiler, aıyptalýshylar, qoǵamdyq jumystarǵa jáne basqa da aýyr emes jazaǵa tartylǵandar qamtylady. Raqymshylyq jasóspirimder, júkti jáne kámelettik jasqa tolmaǵan balasy bar áıelder, múgedekter, qart adamdar jáne qoǵamdyq qaýiptiligi joq qylmystarmen boıynsha jazasyn óteýshilerge jasalmaq. Lańkestik, ekstremıstik áreketi úshin sottalǵandar, birneshe ret isti bolǵandar, pedofılızm babymen temir torǵa toǵytylǵandar, sondaı-aq kisini azaptaý, jemqorlyq derekteri, uıymdasqan qylmystyq top qurý sekildi aýyr zań buzýshylyq jasaǵandarǵa amnıstıa qarastyrylmaǵan.

El tarıhynda buǵan deıin raqymshylyq sharasy 8 ret qoldanylǵan bolatyn. Alǵashqy raqymshylyq 1991 jyly «Qazaq KSR memlekettik egemendigi týraly deklarasıanyń qabyldanýyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly» zańy aıasynda júzege asty. Kelesi izgilik sharasy 1994 jyly «Halyqaralyq otbasy jylyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly» zańy boıynsha qoldanyldy. Sol jolǵy amnıstıaǵa maskúnemdik, nashaqorlyq jáne jynystyq qatynastan juǵatyn aýrýlar boıynsha tolyq emdik kýrstan ótpegen jazasyn óteýshiler enbedi. El tarıhyndaǵy úshinshi amnıstıa 1996 jyly «Qazaqstan Respýblıkasy jańa Konstıtýsıasynyń bir jyldyǵyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly» zańy arqyly iske asty. Artynsha 1999 jyly «Urpaqtar birligi men sabaqtastyǵy jylyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly», 2011 jyly «Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń aqshany jarıa etýine baılanysty olarǵa raqymshylyq jasaý týraly», 2002 jyly «Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdiginiń on jyldyǵyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly», 2006 jyly «Zańsyz eńbek mıgranttaryn zańdastyrýǵa baılanysty raqymshylyq jasaý týraly», 2011 jyly «Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik táýelsizdiginiń jıyrma jyldyǵyna baılanysty raqymshylyq jasaý týraly», zań jobalary boıynsha raqymshylyq sharalary júrgizildi.

Shırek ǵasyrdyń ishinde 8 raqymshylyq jasaý sharasyn júrgizýdegi basty maqsat – temir tordaǵy azamattardyń sanyn azaıtý. Óıtkeni Qazaqstan 2002 jylǵa deıin ár júz myń adamǵa shaqqandaǵy sottalǵan adam sany jaǵynan álemde AQSH pen Reseıden keıin úshinshi orynda bolyp keldi. Búginde qylmystyq zań barynsha izgilendirildi, onyń ishinde Qylmystyq kodekstiń birqatar baptary jumsartyldy jáne shartty túrde merzimnen buryn bosatý merzimderiniń bastalý ýaqyty qysqardy. Sonymen qatar bas bostandyǵynan aıyrýǵa baılanysty emes jazanyń balama túrlerin qoldaný aıasy keńeıtildi. Jazany anaǵurlym jumsaq jazaǵa aýystyrý týraly erejelerdi qoldaný erejeleri jeńildetildi. Nátıjesinde elimiz ár júz myń adamǵa shaqqandaǵy sottalǵan adam sany jóninen 61 satyǵa deıin syrǵydy. Qazir túzeý mekemelerindegi azamattardyń sany 39 myńnan sál asady. Bul 18 mln halqy bar Qazaqstan úshin áli de joǵary kórsetkish.

Sońǵy jyldary prokýratýra organy tarapynan penıtensıarlyq júıeni ońtaılandyrýǵa baǵyttalǵan aýqymdy jumystar júrgizilýde. 2013 jyly «Túrme reformasy» aıasynda «Túrme halqyn» azaıtý jónindegi 10 shara» jobasyn júzege asyrýdyń jaıyn talqyǵa salǵan alǵashqy forým ótti. Ekinshi forým kolonıalardaǵy jumysbastylyqty talqyǵa salsa, byltyr ótken úshinshi forýmnyń kún tártibine sottalýshylardyń qaıta áleýmettenýi máselesi qoıyldy. Atqarylǵan jumystardyń alǵashqy oń nátıjeleri de joq emes. Aıtalyq, 3 jyldyń ishinde temir torda otyrǵandar sany 50 myńnan 39 myńǵa deıin qysqardy.

Resmı aqpar boıynsha kolonıalardaǵy jaǵdaı da jaqsaryp keledi. Jańa qylmystyq zańnama qoldanyla bastaǵaly túzeý mekemelerinen jyl saıyn 9 myńnan 11 myńǵa deıin adam bostandyqqa shyǵýǵa múmkindik alǵan. Sońǵy bes jylda jalpy qylmys 45 paıyzǵa, aýyr qylmystar 42 paıyzǵa, óz-ózine qol jumsaý derekteri 25 paıyzǵa tómendep, sottalýshylardyń ákimshilik mekemelerge shaǵymdanýy 7 esege azaıǵan. «Túrme halqy» sanynyń azaıýynan, ondaǵy materıaldyq-turmystyq deńgeıi jaqsarǵan.

QR İİM-de Skype beınebaılanysy arqyly qamaýdaǵylardy jaqyndarymen sóılestirý múmkindigin qarastyrýda. Bul sottalýshylardyń jaqyndarynyń jol shyǵyndaryn qysqartyp, sottalýshyǵa barlyq januıa múshelerimen sóılesýge múmkindik bermek.

Bas bostandyǵynan aıyrý – áli kúnge deıin Qazaqstandaǵy negizgi jaza túri bolyp sanalady. Elde árbir úshinshi sottalýshyǵa osyndaı úkim kesilgen. Qazaqstandaǵy ortasha jaza merzimi 8 jarym jyl. Penal Reform International keltirgen derekke saı, qoǵamdyq ómirlik daǵdylardy umytýǵa 5 jyl temir torda toǵytylýdyń ózi jetip artylady. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı biryńǵaı jazalaý júıesi qylmyskerdi qoǵamnan oqshaýlap, kóbinese ony tártipke salýdyń ornyna, qylmys jasaýǵa beıil etedi. Statısıka derekteri bir ret túzý joldan taıqyǵan adamnyń, qaıta oń jolǵa túsýi qıyn ekendigin kórsetýde. Sottalýshylardyń 49 paıyzy buryn isti bolǵandar. Al 63 paıyzy bas bostandyǵynan aıyrý mekemelerinde jazasyn ótegen. Bir sózben aıtqanda túzeý mekemeleri adamdy túzeıdi deý – ýtopıa.

Túrmelerdi adamdarmen toltyra berý – ekonomıkalyq turǵydan da tıimsiz. Qazaqstanda jazasyn óteýshilerdiń árqaısysynyń kútimine jylyna 776 myń teńge qarajat jumsalady. Bul somaǵa tamaqtaný, túzeý mekemeleri qyzmetkerleriniń jalaqysy, komýnaldyq qyzmetter kiredi. Sońǵy 4 jylda atalǵan salaǵa bólingen qarjy 54 paıyzǵa ósken. Sýdıa taǵaıyndaǵan materıaldyq zıandy óteýden turatyn «túrme ekonomıkasy» shyǵynnyń jartysyna jýyǵyn ǵana jabady. Osy oraıda merzimin ótep júrgenderdi qoǵamdyq jumystarǵa tartý máselesiniń ózektiligi artady. Bul júıe elimizde kenjelep turǵany jasyryn emes. Búginde «túrme reformasy» aıasynda memleket tarapynan sottalýshylardy jumyspen qamtýda kásipkerlerdi tartý qolǵa alynýda. Tájirıbe retinde Aqmola, Jambyl oblystary men Astana qalasy mańyndaǵy kásipkerlerge 92 túzeý mekemesi jalǵa berilip, 32 kolonıa senimdi basqarýǵa tapsyrylǵan. Sol arqyly 2 myńnan astam jazasyn óteýshi jumyspen qamtylmaq. Olar tigin buıymdaryn jasaý, jıhaz ben metal, halyqtyq tutyný taýarlaryn óndirý, makaron ónimderi salasy men qurylys materıaldaryn jasaýǵa jumyldyrylmaq. Kásipkerler olarǵa qarapaıym qyzmetkerlerden eki ese az jalaqy tólese bolǵany. Osy arqyly kásipkerler tómengi mólsherdegi jalaqy men salyqqa az qarajat jumsap, óz kásibin dóńgeletip qana qoımaı, túzeý mekemelerindegi jazasyn óteýshilerdi jumyspen qamtıdy.

Túrme reformasynda kózdelgen «túrme halqynyń» sanyn azaıtý, sol arqyly shyǵyndardy ońtaılandyrýda usynylǵan jańashyldyqtyń biri – elektrondy bilezikterdi engizý. Bul júıe jeńil qylmysy úshin abaqtyǵa toǵytylǵan azamattardy baqylaýda ustap, qoǵamdyq ómirge aralasýǵa múmkindik beredi. Jazasyn óteýshi tórt qabyrǵada qur bos otyrmaı, bostandyqta qoǵamdyq jumyspen aınalysyp, ózi úshin de, memleket damýy úshin de paıdaly is istemek. Merzimin qolaıly sharttar boıynsha óteý – qaı tarap úshin de ıgi is bolmaq. Keıde qoldanystaǵy zańnamanyń qolaısyz tustary kezdesip jatady. Aıtalyq birneshe jyl buryn Soltústik Qazaqstan oblysynda kórshisiniń 10 myń teńge turatyn zatyn urlaǵan áıel 3 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylyp, memleket sol 3 jylda ony asyraýǵa 1 mıllıon 700 myń teńge qarajat jumsaǵan. Bundaı qos tarapqa da yńǵaısyz derekter az emes. Osyndaıda elektrondy bilezikterdi engizý tıimdi. Onyń quny sottalýshyny asyraýǵa ketetin jyldyq shyǵynnan 4 esege arzan, ıaǵnı 200 myń teńge. Jazasyn óteýshini jerseriktik júıe arqyly baqylap otyratyn joba birneshe jyl buryn enýi tıis bolatyn. Alaıda ol tek 2017 jyldan bastap qana jasaqtalmaq. Búginde 60-tan astam el qoldanyp úlgergen júıeni bizde de endirý – ýaqyt talaby.

Deı turǵanmen, túrme reformasynda kózdelgen keıbir jaıttardyń asa náziktigine nazar aýdarǵan jón. Máselen, elektrondy bilezikti aýyr qylmyspen jazasyn óteýshilerdiń para berý arqyly ımeýdenýine tosqaýyl qoıý sharalary qatań júrgizilýi tıis. Sondaı-aq qandyqol qylmyskerlerdiń kezekti ataýly datany kútip, raqymshylyqpen bostandyq alyp, qaıtadan jazyqsyz jandardyń ólimine sebepshi bolýyna áste jol berýge bolmaıdy. Sondyqtan túrme reformasyn júrgizýde qyraǵy kózqaras, jan-jaqty muqıattylyq kerek.

Avtory: Melis Seıdahmetov