- Bizdiń bilýimizshe, Siz shyǵaryp otyrǵan «Qazanat» jýrnalyna Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń ózi aq batasyn berdi. Sol ıgi jumys bul kúnde qalaı jalǵasyn taýyp jatyr?

-2006 jyly Túrkıanyń Stambýl qalasyna Keńes Raqyshev ekeýmiz jazǵan «QAZANAT» kitaby úsh tilde basylyp jaryqqa shyqty. Basylym birden oqyrmandardyń zor qurmetine bólendi. Atbegilerdiń qolynan túspeıtin, izdep oqıtyn shyǵarmasyna aı­naldy. Sol kezde úlken úıdegi tilektes aǵalardan: « Jylqy sharýashylyǵy men at sporty úlken taqyryp. Tek, kitap shyǵarýmen toqtalmaı, osy attas jýrnal shyǵaryńdar»-degen usynys tústi. Aıtyldy, boldy, biz birden «Qazanat» jýrnalyn shyǵarýǵa kiristik. «Bul jáı ǵana qaǵaz emes, mańyzdy qujat, Elbasynyń senderge bergen MANDATY men senimi ári jaýapty tapsyrmasy. Senim bıiginen kórinińder!» – dep aǵalarym mandatty qolyma ustatty. 2007 jyly Elbasy: «Ejelden sáıgúlik baptaǵan eldiń urpaǵymyz. Elimiz egemendik alǵaly tulparlar taǵdyry qazaqy qany bar azamattardyń qolyna kóshti. «Zamana jelimen jarysqan – Qazanat» jýrnaly ulttyq sportty, sonyń ishinde, jylqy sharýashylyǵy men at sportynyń damýyna basa zer salady dep oılaımyn. İske sát jigitter!" dep aq batasyn berdi. Budan shyǵatyn qorytyndy men osy salada QR tuńǵysh Prezıdenti, Elbasy N. Á. Nazarbaevtyń tikeleı tap­syrmasyn oryndap júrgen azamattardyń birimin. Mine, sol "Qazanattyń" jalǵasy "Ulttyq sport" jýrnalyn shyǵarýdy qolǵa aldyq.

-Sáke, «Ulttyq sport» jýrnalyńyz qutty bolsyn.  Jurt Sizdi ulttyq sporttyń uıymdastyrýshysy, nasıhatshysy, belsendi qaıratkeri retinde tanı­dy. Aıtyńyzshy, Siz ulttyq sportpen qashannan beri shuǵyldanyp kelesiz? Qarajaty múldem joq ulttyq sportty uıymdastyrý, basshylyq jasaý ońaı sharýa emes ekeni belgili. Sizdi kim qoldaıdy jáne kúsh-qýatty qaıdan alasyz?

-Jalpy ulttyq qundylyqtarmen shuǵyldanýdy maǵan Alla taǵala mańdaıyma jazǵan dep oılaımyn. Uly Dala oıyndarymen bala jastan aınalysyp kelemin. 7 jasymnan bastap báıgege qatystym, bertin kele at baptaýmen, ulttyq at oıyn­daryn uıymdastyrýmen belsene aınalystym. Sodan beri, jylqy sharýashylyǵy men at sportynyń bel ortasynda júrmin. Kóptegen bedeldi halyqaralyq, respýblıkalyq, aımaqtyq jarystardyń uıymdastyrýshysy boldym. Ákem Túgelge alǵysym sheksiz. Eń alǵash atqa mingizip, keıin taı, qunan jarystarǵa qatystyryp, shyńdaǵan ákem bolatyn.

Marqum erekshe at qumar jan edi. «Qazanat» sózin 1961 jyly alty jasymda ákemnen estidim. Ákem – belgili jylqyshy edi. Óziniń kórgen bilgenin, oıǵa túıgenin qalaǵan kirpishteı etip, júıelep aıtyp oty­ratyn kóregen kisi edi.

Ol kisi aıtyp otyrýshy edi:

– «Qazanatqa qazaqtar qaryz. Óıtkeni, Qazanat – qazaqtyń qazynasy.Osynaý ulanǵaıyr qazaqtyń jerin babalarymyz qalaı qorǵady, qalaı saqtap qaldy? Bul qasıetti jerdi qazaq batyry qur shoqpardy súıretip, jaıaý qorǵaǵan joq qoı. Tulparlardyń, Qazanattardyń ústinde, úlkendigi esik pen tórdeı azynaǵan aıǵyrlardyń jáne qazaq halqynyń qaısarlyǵy men myqtylyǵynyń arqasynda qorǵady. Qazanat – erdiń qanaty. Iaǵnı, azamattyń ary men namysyn qoldan bermeıtin qazaqtyń Qazanattary bolǵan.»

Búgin tarıhqa kóz júgirtsek, ras solaı bolǵan. Sondyqtan da, men qazanattardy izdeýshi, ulttyq qundylyqtardy ulyqtaýshynyń birimin. Men qazaǵymnyń qazanatyn izdep júrgen janmyn! Qazanat halqymyzdyń qanaty, qorǵany, aıbyny bolǵany ras. Qazanaty bolǵanda halyq qor bolmaǵan!

Áıgili fılosof, jazýshy aǵamyz Asqar Súleımenov: «Osy basqa halyq qaıtadan jaralsyn, meıli maımyl­dan bolsyn, shataǵym joq. Dál bizdiń qazaq – jylqydan, tulpardan týǵan!» – dep aıtqan eken. Jazýshy sóziniń jany bar. Qazaq – jylqy minezdi, rýhy bıik, Er halyq! Qazanat – qazaqtyń saharasy. Uly dalasynyń ekinshi esimi. Osynshama keń dalany meńgerý úshin, osynshama keńistikti qaýsyrý úshin tek qazanattyń ǵana jaly men beli, tuıaǵynyń jeli kerek boldy. Bul sózime tarıh – kýá.

Ol jóninde Berel, Botaı qorymdarynan tabylǵan bultartpas álemniń mańdaıaldy ǵalymdary moıyndaǵan dálelderimiz ben faktilerimiz bar. Bala kezimde «Astyńǵy erni jer tirep, ústińgi erni kók tirep…», «kóldeneń jatqan kók tasty tiktep tıgen tuıaǵy saz balshyqtaı ılegen…» tulpar túligin elestetetinmin. Sábı qıalmen Qazanatty taýyp alyp, erttep minsem degen arman paıda boldy. Eseıe kele bul azamattyq pozısıaǵa aýysty. Tipti at sportyn damytý joly­na túbegeıli den qoıý maqsatynda 1994 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysynan Almatyǵa arnaıy kóship keldim.

Al endi suraǵyna kelsek, qazaqtyń Qazanaty qazaq dalasynda bar. Oǵan bizdiń talaı báıge kezinde kózimiz jetti. Ataqty Adaı jylqysyn, Qostanaı jylqylaryn qalaısha Qazanat deı almaımyz. Bile bilseńiz, qazir álemge tanymal aǵylshyn jylqylarynda Qazanattyń qany bar. Aǵylshyndar ertede asyl tuqymdy arǵymaqtardy bizdiń saıyn daladan alyp ketken. Olardyń utqany sol – Qazanattyń urpaǵyn kóbeıtip, asyldan­dyra bildi. Sonyń arqasynda olar álemge tanyldy.

Qazir álemde jylqynyń 200-den astam asyl tuqymy bar. Olar: aǵylshyn, arab, amerıka, gannover, orlov, aqalteke, t.b. dep kete beredi. Bizdiń Qazanatymyz bulardyń bárinen artyq bolmasa, kem emes. Óıtkeni, qazaq Qazanatynyń boıynda tózimdilik, júıriktik jáne mańǵazdyq bar. Bul jaǵynan kelgende Qazanat qazaq halqynyń minezine, bolmysyna uqsaıdy. Ata-ba­balarymyz ózderin «jylqy tektes halyqpyz» dep be­ker aıtpaǵan. «Jigitte de jigit bar, azamaty bir bólek, Jylqyda da jylqy bar, Qazanaty bir bólek» – de­gen atalarymyz.

-Burynǵy zamandarda jylqynyń sany kóp bolǵan ǵoı…

-Iá, kóp bolǵan. Bir-aq, málimet keltireıik. 1916 jylǵy sanaq boıynsha qazaqtarda 5 mıllıon 640 myń bas jylqy bolǵan. Jalpy qazaq dalasynda 1928 jylǵa deıin 60 mıllıonnan astam tórt túlik maldyń túrleri jaıylyp júrgen. Halqymyzdyń sany 6 mıllıonǵa jýyq bolatyn.

-Siz jylqy sharýashylyǵynyń tarıhyn zerttep júrgen azamatsyz… Maldyń sany nege kúrt kemidi?

-Suraq durys. Jylqynyń kúrt azaıýynyń asta­rynda surqıa saıasat jatyr. Bir sózben túıindesem, ádeıi qazaqty jer betinen joǵaltý jáne rýhanı janshý úshin istelingen qoldan jasalǵan qylmys.

Degenmen, arǵy betke ótip, tuqymy saqtalǵan tulparlarymyz da bar.

Búkil Qytaıdy moıyndatqan Beıjińger sol qasıetti qazanattardan qalǵan urpaq. Oǵan da shúkir deımiz.

Biz, qazaqtar – qazanattar desek, Alpamystyń – Baıshubaryn, Qobylandynyń – Taıbýrylyn, Qambardyń – Qaraqasqasyn, Isataıdyń – Aqtabanyn, Abylaıhannyń – Shalquıryǵyn, Qabanbaıdyń – Qubasyn, Aqan seriniń – Qulagerin, Boshaıdyń – Úsh qarasyn aıtamyz.

– Qazanattar týraly jaqsy aıttyńyz. Bul úlken taqyryp qoı. Qalǵanyn kelesi sandarda jalǵastyrarmyz. Endi, ulttyq at sportyna oralsaq durys bolar edi. Sáke, ulttyq sport túrleriniń negizgi oıyny at oıyndary emes pe?

– Shynynda, bizdiń ulttyq sport túrleriniń 90 paı­yzy atqa qatysty oınalady. Bul salanyń qıyndyǵy da, qyzyǵy da osynda. Sportshy qandaı shymyr, myqty bolsa, onyń alaman báıgege nemese kókparǵa qosatyn aty da myqty, jaramdy bolýy shart. Basqa sportta bapker tek sportshyny daıyndasa, ulttyq sportta birneshe bapker, bireýi sportshyny, endi bireýi atty baptaıdy. Men biletin ulttyq at sportynyń 15 túri bar: alaman báıge, toq báıge, qunan báıge, jorǵa jarys, kókpar, aýdaryspaq, teńge alý, qyz qýý, taı ja­rys, dónen jarys, jamby atý, at omyraý­lastyrý, at qulaǵynda oınaıtyn «er jigit oıyndary» degen sıaqty.

– Sáke, osy jerde ulttyq sporttyń tarıhymen tanystyryp ótseńiz. 

– Qazaq ultynyń ulylyǵyn, qazaq halqynyń danalyǵyn, qazaq eliniń eldigin álemge pash etetin mádenıeti men salt-dástúri bolsa, sonyń eń basty­sy ulttyq sport túrleri, ulttyq sport oıyndary bolyp tabylady. Ulttyq sporttyń myń jyldan beri kóp tarıhy bar. Alaman báıge, toq báıge, jorǵa jarys, qunan báıge, kókpar, qyz qýý, at ústindegi saıys (aýdaryspaq oıyny), teńge alý, jam­by atý, qamshygerlik, saıasatkerlik, túıe jarys – jel­maıa, qazaqsha kúres, jekpe-jek, toǵyzqumalaq jáne taǵy basqa sport túrleri sonaý yqylym zamannan beri týǵan halqymyzben birge jasap, uly aqynymyz Juban Moldaǵalıev aıtqandaı «Myń ólip, myń tirilip» keledi.

Túıindep aıtsaq, Ulttyq sport – Uly dala mádenıetiniń temirqazyǵy. Al, mádenıet – ult rýhy, bolmysy!

Ulttyq sportymyz – eki myńjyldyq tarıhynda, meniń zertteýimde 4 kezeńdi bastan keshirip otyr.

1-kezeń: Dáýirimizdiń VI ǵasyrynan – XVIII ǵasyr aralyǵyn qamtıdy. Túrik qaǵanaty, Deshti Qypshaq, Altyn orda, Qazaq handyǵynyń damý tusy 13 ǵasyrǵa sozylǵan kóshpendiler sportynyń qalyptasý kezeńi.

2-kezeń: Reseı ımperıasynyń qaramaǵynda bodan bolǵan tusymyzdaǵy ulttyq sport túrleriniń damýy. Tolyq XVIII – XIX ǵasyrlarmen men XX ǵasyrdyń basyna deıingi – 217 jyl. Baıtal turǵy bas qaıǵy zaman.

3-kezeń: Qazan tóńkerisi bolǵan 1917 jyldan – 1991 jyldar Sovetter odaǵy taraǵanǵa deıin – 74 jyl aralyǵy. Ulttyq sportymyzdyń – kóleńkedegi shóp sıaqty damýy.

4-kezeń: Qazaqtyń táýelsizdik alǵan 1991 jyldyń 16 jeltoqsannan búgingi kúnge deıingi aralyq.

Ulttyq sporttyń aıynyń ońynan týyp, juldyzynyń jarqyraı bastaýy.

– Durys aıtasyz. «At sporty» oıyndarynyń jandanǵan kezi sońǵy jyldary ǵana emes pe? Ulttyq at sporty túrleriniń federasıasy qashan quryldy? Tuńǵysh atbegiler quryltaıy qashan ótkizildi?

– Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı ulttyq at spor­ty El táýelsizdiginiń arqasynda ótken toqsanynshy jyldardyń basynda qolǵa alyna bastaldy. Ony kótergen Aıyp Qusaıynov, Boshaı Kitapbaev, Anatóli Qulnazarov, Saılaý Turyskeldın, Berdibek Saparbaev, Imanǵalı Tasmaǵambetov, Amalbek Tshanov, Serik Úmbetov syn­dy azamattar. Sonyń arqasynda elimizdiń kóptegen ob­lystarynda at sporty oıyndary jıi ótkizile basta­dy. Sol tusta ulttyq ónerge sýsap qalǵan qaýymnyń tamashalaǵany asa bir keremet bolatyn.

Óz basym sondaı iri jarystardyń bel ortasynda júrdim, birtalaıyn uıymdastyrdym. Sol ýaqyttarda belgili adamdardyń me­reıtoılaryn ótkizý dástúrge aınaldy da, at oıyndary jandandy. Qaıta túlep jatqan ulttyq oıyndardyń belgili júıesi, bekitilgen erejesi bolmaǵandyqtan, kóptegen olqylyqtar ketti. Aýdaryspaq, kókpar oı­yndary ótkizýge qarsylar da tabylyp, aıaqtan shalý­shylar kóp boldy. Bulaı júre berse, at sporty ja­stardy qyzyqtyrýdan qala ma dep qoryqtyq.

Belgili bir júıe, erejege baǵynbaǵan istiń keteýi ketetinin túsinip, 1995 jyldyń qańtarynda Jastar isi, týrızm jáne sport Mınıstrine hat jazdym.

Abyroı bolǵanda bul hat mınıstrliktiń sol kezdegi bólim meńgerýshisi Elsıar Qanaǵatovtyń qolyna tıdi. Bizderge sol tusta shyn nıetimen kómek jasaǵan Elsıar baýyrǵa áli kúni alǵysymyz sheksiz. Men jaryqqa shyqqan eki kitabymda ol týraly ja­zyp, rahmetimdi bildirdim. Áli de júrgen jerde, ga­zet, jýrnaldarda, radıo, televıdenıalarda aıtyp kelemin. Óıtkeni, ol umytylmaıtyn jaǵdaı. Al, óz kezeńinde Elsıar baýyrymyz meniń osy usynysqa­tym týraly júrekjardy tilegin elge jetkizýde. Ol úshin de oǵan myń da bir alǵys aıtamyn. Bul degenińiz onyń ádildigin, adaldyǵyn bildiredi. Tilegim, balalary men nemereleriniń qyzyǵyn kórsin.

Sonymen, meniń hatymnyń negizinde Qılan Nurtazınov, Kendebaı Ábishev syndy birqatar jigitter tize qosyp, aqyrynda ulttyq oıyndar Erejeleriniń alǵashqy nusqasyn jazdyq. Sosyn erejeler daıyn bolǵanan keıin 1996 jyldyń 1 naýryzynda Almaty qalasynda tuńǵysh ret qazaq atbegileriniń Quryltaı konferensıasy uıymdastyrdyq. Bul kún – Ulttyq at sporty túrleriniń Federasıasy úshin tarıhı data bo­lyp este qaldy.

– Ulttyq At Sporty federasıasyn Almatydan – Astanaǵa qalaı ákelgenińiz týraly da bilgimiz keledi.

– Eki ǵasyrdyń toǵysynda halqymyzdyń tarı­hynda erekshe oryn alatyn Uly oqıǵa boldy. Ol Elordamyzdyń Almatydan – Astanaǵa kóshýi edi. Men sol uly kóshpen alǵashqylardyń biri bolyp Almaty­dan Astanaǵa qyzmet aýystyrdym. Astana qalasynyń tuńǵysh baspasóz hatshysy bolyp taǵaıyndaldym. Osy kezeńde Federasıamyzdyń jumysy toqyrap, jetimsirep qaldy. Óıtkeni, adamdarsyz jumys júre me? Ne isteý kerek? Oılanyp, aqyldasyp federasıanyń ofısin Almatydan – Astanaǵa ákelý kerek dep sheshim qabyldadym. Bul sátte maǵan aǵalyq kómegin berip, qoldaý kórsetip, qazaqtyń birtýar aza­maty, taý tulǵa Qulnazarov Anatóli Qojykenuly. Ol kisige federasıadaǵy jaǵdaıdy aıtyp, telefon soqtym. Aǵam birden qoldaı ketti. Osy aıtqandarymdy qaǵazǵa túsirip, maǵan jiber, men qoldaımyn dedi. Men A.Q. Qulnazarovtyń atyna orys tilinde joldadym. Anatóli aǵamyz aıtqan sózinde turdy. 1999 jyldyń aqpan aıynyń ol Almatydan Elsıar Qanaǵatov pen Nábıdolla Kıkebaevty jiberdi. Men olardy temirjol vokzalynan tosyp aldym, ornalastyrdym. Sosyn bárimiz birigip, birlesip, tize qosyp, aýyz birlikpen Ulttyq At sporty federasıasynyń sezin 1998 jyldyń 7 sáýiri kúni ótkizip, ádilet mınıstrliginen tirkeýden ótkizdik. Sıez delegattary – Qaırat Nazarbaevty – federa­sıa prezıdenti, meni – bas hatshy, Erlan Atamkulov pen Elsıar Qanaǵatovty – vıse prezıdent, Nábıdolla Kıkebaevty – atqarýshy dırektor, Abaı Júsipovty – qarjylyq  dırektor retinde biraýyzdan saılady. Jumys jandandy. Jer-jerde federasıanyń fılı­aldary ashyldy. Federasıa týraly jaǵymdy pikirler qalyptasty. Barlyq jarystar Federasıanyń aty­men, sonyń erejesimen ótkizildi.

El bizdiń jumysymyzǵa oń baǵa berdi.

Osylaısha, ultqa jany ashıtyn azamattardyń arqasynda biraz sharýalardy atqardyq. Alǵashynda bir ǵana Ulttyq At Sporty federasıasy bolsa, qazir bul úlken Ulttyq sport túrleri Qaýymdastyǵyna aınalyp, ol óz quramyna 27 federasıany biriktirdi. Olardyń ózinde oblystyq, aýdandyq fılıaldary bar. Qurylǵannan beri myńdaǵan halyqaralyq, respýblıkalyq, oblystyq, aýdandyq jarystar ótkizdik. Respýblıka boıynsha 11 ulttyq sport mektebi, 17 at sportynyń klýbtary men ortalyqtary, 27 ıpodrom­dar jumys isteıdi. 22 jyldyń ishinde búkil Qazaqstan boıynsha ulttyq sporttyń barlyq túrlerine 18475 ártúrli jarystar, sharalar, basqosýlar ótkizilgen. Halyqaralyq «Kókbóri» Federasıasyn qurdyq. Ulttyq sportymyzdy álemge pash ettik. Bul – zor jetistik dep oılaımyn. Qaýymdastyqtyń quramynda 1 mıllı­ondaı adamdar bar.

– Sáke, senimdi dostaryńyzben jáne el­men Ulttyq At sporty Federasıasyna qatysty qyrýar sharýalar tyndyrypsyzdar. Kóp rahmet. Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy ǵoı. El sizderdiń osy eren eńbekterińizdi joǵary baǵalaıdy. Federa­sıany, odan keıin Qaýymdastyqty qurýda jáne onyń jumysyn kúndelikti júrgizýde kedergiler men qıynshylyqtar da bolǵan shyǵar. Olaı dep otyrǵanym bıylǵa deıin basqa sport túrlerimen salystyrǵanda, ulttyq sportqa memleket tarapy­nan qarjy bólinbedi emes pe?

– Ia, tek sońǵy bir – eki  jyl kóleminde «Samuryq- Qazyna» tarapynan qarjylaı kómek kórsetile bastal­dy. Ol degenińiz – júzdegen, myńdaǵan bizdi qoldaǵan baýyrlardyń eńbekteriniń aqtalǵany ǵoı dep oı­laımyn. Siz durys aıtasyz biz burynnan qoǵamdyq, patrıottyq, fanattyq negizde jumys istep kelemiz. Bizdi dostarymyz «jalańtóster» dep atap ketken. Ol úlken tarıh. Al, kedergiler men qıynshylyqtar óte kóp boldy. Federasıany da, Qaýymdastyqty da ja­bylýdan, jabýdan alyp qalǵanymyz kópke aıan dúnıe. Oǵan bolashaq baǵasyn beretin bolar.

– Keıbir aǵalarymyz «Ulttyq sport túrlerimen álemdik arenaǵa shyǵa almaımyz» degen de kústanalaýshylyq áńgimelerin aıtyp jatady. Keıde dáıekti dálelder keltirgende, shynymen de osy is-áreketterińiz beker emes pe degen oı keledi…

– «Ulttyq sportpen álemdik arenaǵa shyǵa almaı­myz» degender, ult degen uǵymnan maqurym, ory­stanyp, eýropalanyp ketkenderdiń bos dalbasasy. At sporty arqyly bizdiń qazirdiń ózinde qanshama el tanydy. Olar qazaq degen ulttyń at qulaǵynda oınaǵan halyq ekenin moıyndady. Ulttyq sportty álemge tanytý arqyly biz qazaqtyń mádenıetin, salt- sanasyn, sportyn, etnografıasyn, tarıhyn nasıhat­taımyz. Bizdiń sportshylar shetelge barǵanda jaı ǵana attaryn jetektep bara salmaıdy. Er – turmany, ulttyq kıimi, jasaý-jabdyǵymen barady. Olardy kórgen sheteldikterdiń talaıy esterinen tandy. Bir ǵana qamshynyń ózi málimet beredi. Er-turman men at ábzilderi – naǵyz qazaqtyń tarıhy men ónerin pash etedi. Al kúres pen boksqa qatysatyn sportshydan osynyń qaısysyn kóre alasyz? Sondyqtan, ulttyq sport arqyly biz elimizdiń, ultymyzdyń salt-sanasyn shetelge tanytamyz. Uly dala mádenıetin pash etemiz.

Eýropany máshıne, tehnıka jasaýdan oza alma­ýymyz múmkin, al endi qazaqtyń Qazanaty arqyly ulttyq sporttyn damytsaq, onda kúlli Batysty artta qaldyrar edik.

– Shetelderde ótetin dúbirli dodalarǵa qatysyp júrsizder, nátıje qandaı?

- Eń alǵash ret 1996 jyly Vengrıa Respýblıka­sy uıymdastyrǵan álem shabandozdarynyń birinshi festıvaline qatystyq. Álem shabandozdarynyń tunǵysh festıvaliniń bas júldesinen dámeli 23 mem­leket ishinen qazaqtyń juldyzy ońynan týdy. Kókpar, qyz qýý, aýdaryspaq, teńge alý syndy tól oıyn túrleri boıynsha oq boıy ozyp shyqtyq. Buryn-sońdy mundaıdy kórmegen eýropalyqtar ja­pyrylyp qulady. Aqyrynda festıvál tóreshileri men qazylar alqasy bas júldeni bizdiń jigitterdiń qanjyǵasyna baılady. Bizge deıin majarlyqtar: «Bizdi dúnıede at ústinen aýdaryp túsiretin ul týǵan joq» dep maqtanyp júredi eken. Osy majar jigitterin bizdiń Qahar Qıantaev, Shadıar Shoqanov, Janys Saev sıaqty jigitterimiz qas-qaǵymda at ústinen julyp-julyp alyp, laqtyryp jiberdi. Vengrlik gýsarlardyń salmaqtarynyń ózi 120-130 keli, boı­lary eki metrden asady. Bizdiń jigitter orta boı­ly, álgilerdiń ıyqtaryna da jetpeıdi. Biraq, ádis- aıla men taqym myqty bolǵanda, salmaq pen kúshtiń dármensiz bolatynyn sonda kórdik.

-2001 jyly Halyqaralyq «Kókbóri» Federasıa­sy quryldy, oǵan álemniń 17 eli múshelikke endi. Bul bizdiń kókparymyzdyń álemdik sıpatqa ıe bolýy de­gen sóz. Sol 17 memlekettiń ishinde Japon, Túrkıa, Qytaı, Reseı, Vengrıa syndy iri memleketter de bar. Birneshe jyldyń aldynda Ulybrıtanıaǵa barǵan búrkitshilerimiz zor tabysqa kenelgenin bilemiz. Sol týraly tolyǵyraq aıtyp ótseńiz…

– 2007 jyldyń shilde aıynyń ortasynda Eýropanyń tóri London qalasynda bizdiń búrkitshiler ta­rıhı jeńiske qol jetkizdi. 33 memlekettiń ishinen sý­yrylyp alǵa shyqty. Bul elimiz úshin úlken abyroı. Ulybrıtanıaǵa tuńǵysh ret barlyq jasaýymen, onyń ishinde sandyq, qylysh, naıza, ertoqym, alasha, teke­met, qamshydan tartyp, segiz qanat kıiz úı aparǵan bizdiń jigitter – búkil festıválge qatysýshylardy tań qaldyrdy. Fransıa, Germanıa, Belgıa, Brıta­nıa, Brazılıa, Japonıa, Qytaı sekildi memleketter qatysqan bul festıvalǵa 5000-daı adam qatysty. «Brı­tan qusbegileri» uıymynyń basshysy, halyqaralyq qusbegiler Federasıasynyń prezıdenti Djım Chık­pen kezdesý ótkizdik. Mádenı-sport salasyna qatysty ekijaqty yntymaqtastyq jasaý múmkindikteri talqylandy. Biz aparǵan kıiz úıdi Birikken Arab Ámirlikteriniń Premer-Mınıstriniń orynbasary, BAÁ Qusbegiler klýbynyń tóraǵasy Sheıh Hamdan bın Zaed Ál-Nahánnyń ózi kelip tamashalady. Kıiz úı Brıta­nıa murajaıyna tabys etildi.

– Siz bastaǵan qazaq kókparshylyrynyń Túrkıadan jeńispen oralǵany jóninde aıtyp berseńiz?

-2012 jyldyń 12-14 qazanynda Túrkıanyń De­nızlı qalasynda álem elderiniń ulttyq oıynda­rynan festıvali joǵary deńgeıde ótkizildi. Oǵan dúnıejúziniń 25 memleketteri qatysty. Olar: Amerıka, Japonıa, Majarstan, Slovakıa, Ýkraına, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Monǵolıa, Albanıa, Germa­nıa, Avstrıa, Bolgarıa, Grýzıa, Azerbaıdjan, Lıtva, Aýǵanstan, Latvıa, Estonıa, Chehıa, Fransıa, Italıa, Malaızıa, Indıa jáne Túrkıa. Festıválge 500-den astam ulttyq oıyndardyń sheberleri, sportshyla­ry, shabandozdary, kókparshylary, palýandary, ártúrli aýyr zattardy kóteretin, aýyr avtokólikterdi súıreıtin kúshtileri kúsh synasyp, qatysty. Árbir ulttardyń ulttyq oıyndarynyń 25 túrinen qyzyqty jarystar, áserli kórsetýler boldy. Qazaqstan kókpardan qurama komanda apardy. Elimizge atta­ry málim, Qazaqstannyń birneshe dúrkin chempıonda­ry, kókpardan sport sheberleri: Dáýletbek Ombaev, Temirqan Aıtbaev, Qazbek Amangeldınov, Mustafa Ýataev, Baqtybaı Shyrynkýlov, Erkeǵalı Myrzabaev. Bas bapker ári alańdaǵy oıynshy bolyp Qýan Quramaev bardy. 12 qazan kúni Qyrǵyz Respýblıkasynyń qurama komandasymen oınadyq. Mach óte tartysty ári qyzyqty ótti. Óıtkeni qyrǵyzdar bul jarysqa qatty daıyndalyp, qaıtsek de jeńemiz dep kelgen eken. Ol jóninde maǵan sol aımaqta turatyn qyrǵyz baýyrlar aıtty. Bizdiń jigitter namysty bermedi, she­ber oınady. Nátıjesinde biz 10:5 esebimen jeńiske jettik. Ekinshi oıyn Týrsıanyń kókparshylarymen boldy. Ol da keremet ótti. Esep 7:2 qazaqtar jeńdi. Bul degenińiz qazaq kókparshylarynyń halyqaralyq deńgeıdegi aıtýly jeńisi bolyp tabylady. Festıvál óte joǵary deńgeıde ótkizildi. Úsh kún tolyǵymen 500 myń adamdar turatyn Denızlı qalasy ulttyq rýhta ómir súrdi. Myńdaǵan túrikter oıyndardy tamashala­dy, qol soǵyp qoshamet kórsetti. Qazaqtyń kókparyna degen qurmetteri men qulshynystary erekshe boldy. Túrkıa úkimetine alǵysymnan basqa aıtarym joq. Bizdiń barlyq shyǵyndarymyzdy, barýymyz ben kelýimizdi solar kóterdi. Kókparǵa attar berdi. Eń ba­stysy olar Ulttyq oıyndarǵa arnalǵan «Qyzyl ja­laý» atty saıys arenasyn salyp, iske qosqan. Bizdiń kókpar oıynyna óte yńǵaıly. Bir sózben aıtsam túrik baýyrlar rýhty kóteretin, ulttyq oıynda­ryn memlekettiń tolyq qaraýyna alǵan. Oǵan qarjy aıamaı jumsaýda. Úlken áser alyp qaıttym.

– Siz, Uly Dala tulpary Qulagerge eskertkish salý ıdeıasynyń avtory ári uıymdastyrýshysyz. Ideıa qaıdan, neden týyndady? Bul bastamańyz tek alýdy, jep qalýdy maqsat tutqan zamanda, dúnıe múlkińizdi lombardqa salyp, ultymyzdyń maqtanyshy Qulagerge eskertkish turǵyzýyńyz ǵajap oqıǵa boldy?

– Ashyǵyn aıtaıyn, bul ıdeıa jigittik namystan, azamattyq nartáýekeldiginen shyqty. «Men bastama­sam, men istemesem kim isteıdi?» degen oıdan keldi. Ereımentaý aýdanyndaǵy eskertkishtiń urlanýy meniń namysyma tıdi. Zulymdyqqa toıtarys berý qajet boldy. Kóp sózden, naqty bir is artyq dep, osy sharýaǵa belsene kiristim. Halyq qoldady. Bul kúnde «Astana – Kókshetaý» avtobanyna sán berip turǵan sáýlet. Adam­dar kóp barady. El unatady. Sol maǵan úlken baǵa.

– Aldaǵy josparlaryńyz qandaı?

– Alda úlken asýlar men belester tosyp tur. Olar týraly kelesi kezdeskende aıtyp bereıin. Ultqa qyzmet etýden sharshamaımyn.

– Tartymdy áńgimeńizge kóp rahmet.

Áńgimelesken Farıza Nurjaqypova

Astana qalasy.