Biz ony bilemiz. Biraq sezine bermeımiz. Sezinýimiz múmkin. Alaıda aldanyp qalatynymyz anyq.

Iá, qazir adam sanasyn basqarýdyń nemese adamzatty rýhanı azdyrýdyń túrli tásili tájirıbege endi. Ǵalamtor, áleýmettik jeliler, telefonǵa táýeldilik, taǵysyn taǵylar... «Bul – búgingi zamannyń tehnıkalyq jetistigi. Mólsherimen paıdalana bilse – paıdasy shash etekten», – deıtinderdiń ýáji de oryndy. Ózin basqara alatyn (Alla Taǵala bizge osyndaı minez ben sıpatty násip etkeı) adamnyń áńgimesi basqa.

Alaıda, qaıshynyń mysaly sekildi, biz ony keıde turmystyń ıgiligi úshin emes, bireýdiń úmitin úzip ıakı jan jarasyn «tyrnap», tirshiliktiń tamasha zańdylyǵyna qaıshy (múmkin baıqamaı, múmkin ádeıi...) paıdalanyp jatamyz. Qaıshyny adamgershilik qundylyqtarǵa qaıshy paıdalaný máselesi mazalaıdy. Aıtaıyn degenimiz osy edi. Endeshe, «onlaın ómirdiń» zardaptary týraly oılanyp kóreıik.

1. MEIİRİMSİZDİK. Qazir urys-keristiń HHİ ǵasyrǵa tán «tásili» paıda boldy. «Qarsylastyń» (bolashaqta jaqyn dosyńyzǵa aınalýy múmkin) jaǵasyn jyrtyp, kózin «kógertip» áýre bolmaısyz. Bilektiń kúshinen asyp túsetin «áleýmettik jeli» degen adam janyn aýyr jaralaıtyn «qarýyńyz» bar. Jeliden jeldeı esken negizsiz jalalar men ǵaıbat sózder adamdar arasyndaǵy meıirimdilik, qaıyrymdylyq, baýyrmaldyq, t.b. asyl qundylyqtardyń altyn arqaýyn birtindep úzip túsirýde... Alla saqtasyn!

Jeli paıdalanýshylar taqyrypty talqylaýdy qoıyp, adamnyń jeke tulǵasyn qorlaýdy, kemshiligin synap tastaýdy úlken «olja» kóre bastady. Bitispes daý bitimgershilikke bastasa ıgi edi. Alaıda áleýmettik jeli túrli kózqarastar men ustanymdardyń «soǵys» alańyna aınaldy. Nesine jasyraıyq, oqyrmandar arasyndaǵy núktesi joq pikirtalastar keńshilikke emes, kekshildikke bastap jatqan jaıy bar. Pikirtalasta jeńilmeý, reti kelse sózben túırep tastaý – basty maqsat bolyp qalǵandaı.

2. ÝAQYTTY ÓLTİRÝ. Tańǵy jumystyń «kirispesi» áleýmettik jelini «sharlaýdan» bastalatyn boldy. Oǵan bireý 1 saǵatyn «qurban» etedi. Bireýler úshin 2 saǵat azdyq etedi. Ózgeniń ne iship, ne jep, qandaı kıim kıip, qaıda barǵanyn kórip, bireý úshin yzalanyp, bireý úshin qýanyp emosıaǵa berilip júrgende 2-3 saǵattyń ótip ketkenin baıqamaı qalamyz. Tańerteń ǵalamtordyń tuńǵıyǵyna bir «súńgip» almasaq bir nárse jetispeı turǵan sekildi bolady... Vatsapqa kirip, kim ne jibergenin kórip shyqpasaq, basymyz «aýyryp» qalatyn jaǵdaıǵa jettik. Telefonǵa táýeldilik kún ótken saıyn artyp keledi. Qaltafonmen tań atyryp, kesh batyratyn boldyq. Kitap oqý, otbasyǵa kóńil bólý, sportpen shuǵyldaný sekildi paıdaly ister keıinge ysyryldy.

3. «ÁLEÝMETTİK MÚGEDEK». Shotlandıadaǵy Edınbýrg ýnıversıtetiniń doktory Aıad Rahvan jelige táýeldi bolǵan adamdy «áleýmettik múgedek» dep atapty. Al kerek bolsa... Jeliden «túspeıtinder» arasynda ǵylymı zertteý jasaǵan ǵalym: «Áleýmettik jeli adamnyń oılaý logıkasy men sheshim qabyldaýyna keri áser etetinine kózim jetti. Osy másele boıynsha ǵylymı taldaý jasaý barysynda áleýmettik jeli adamnyń saraptaý, taldaý, este saqtaý qabiletin azaıtady degen qorytyndy shyǵardym», – deıdi. Doktor A.Rahvan jelini belsendi paıdalanýshylar arasynda qarapaıym saýalnama júrgizipti. Qatysýshylardyń 80 paıyzy sanaýly sátte ońaı suraqqa durys jaýap bere almaǵan.

«Áleýmettik jelige táýeldi bolǵan adam ár máselege atústi qaraıtyn dárejege jetedi. Óıtkeni, 1 mınýtta birneshe jańalyqqa lezde sholý jasaý osyǵan ıtermeleıdi. Sóıtip, adam oılaý, taldaý qabiletinen aıyryla bastaıdy», – deıdi Edınbýrg ýnıversıtetiniń doktory Aıad Rahvan. Ǵalymnyń statısıkasy boıynsha, jelidegi belsendilerdiń nebary 20 paıyzy ǵana kólemdi materıaldardy sońyna deıin oqyp, sol másele tóńireginde oı qorytyp, taldaý jasaı alady eken...

4. TUIYQQA TİRELÝ. Vırtýaldy ómir adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasqa, olardyń ózara suhbattasýyna syzat túsirip jatqanyn kórip júrmiz. Buǵan myna ázil jetkilikti: «Dastarqan basynda otyrǵan áke-sheshe, bala-shaǵa bári telefonnan bas kótermeı vatsappen áýre bolyp jatsa kerek. Bir shette sháı quıyp, ony kimge usynaryn bilmeı otyrǵan kelini sol vatsaptaǵy topqa «sháıdan iship otyryńyzdar» dep jazyp jiberipti...» Kúlmekke jaqsy ázil eken. Alaıda aqıqaty osy...

Telefonyn úıde de, túzde de qolynan túsirmeıtin bir jigitke áıeli: «Shirkin, men seniń «telefonyńa» aınalyp ketsem ǵoı...» – depti.  

Ǵalamtor álemine kirip ketken adam shynaıy ómirden alshaqtaıdy. Búkil bolmys, mı, kóńil kúı, nazar áleýmettik jelidegi boıamaly, jasandy ómirge aýǵan kezde aınaladaǵy adammen áńgimelesýge, ata-anamyzdyń kóńilin aýlaýǵa, balamyzdyń tárbıesi men sabaǵyn qadaǵalaýǵa ýaqyt jetpeı qalady. Óıtkeni, biz bos emespiz. Odan da «mańyzdy» sharýamen shuǵyldanyp jatyrmyz ǵoı... Oı men kóńildi, sezim men túısikti ǵalamtordaǵy qaıdaǵy bireýdiń jylt etken jyltyraq sýretteri jaýlap alǵan.

«Onlaın rejımde» ómir súretin adam jumys pen januıadaǵy adamdarmen jóndi til tabysýdan qalady eken. Sóıtip ózi de, ózgeler de tuıyqqa tireledi... Ǵalymdar mundaı kúıge túsken adamdy ózge túgil óziniń ómirine jaýapkershilikpen qaraı almaıtyn, ǵalamtordyń nusqaýymen tirshilik keshetin zombıler men tiri «qultemirler» degen tujyrym aıtypty... Alla saqtasyn!

5. DERT. Moıyndamasqa lajymyz joq, áleýmettik jeli bizdiń syrlasymyz ben muńdasymyzǵa aınaldy. Buryn ishimizdegi sherimizdi jaqyn adamǵa aıtyp, shyǵarýshy edik. Qazir ata-anamyzǵa, dosymyzǵa, janashyr adamǵa aıta almaǵan qaıǵymyz ben qýanyshymyzdy jelide «jelpingen» jandarmen bólisemiz. Sóıtip, otbasynyń syry men qupıasyn jalpaq jurtqa jarıalap jiberýdi aıyp sanamaıtyn kúıge jettik.

«Túrkıaǵa demalýǵa ketip baramyz, mynaý joldasym syılaǵan gúl, búgin kúıeýimmen kelispeı qaldym, qyzymnyń jańa sómkesi, búgin alǵan kóılegim...» Osy saryndaǵy jańalyqtardan kóz súrinedi. Bireýdiń til-kózi bar emes pe?.. Til-kóz tıýden qalaısha qoryqpaı ketkenimizge qaıranbyz.

Ótken joly áleýmettik jelilerden zardap shekkenderge psıhologıalyq kómek kórsetetin ortalyqtar týraly aqparatty oqyǵanda záre-qutymyz qashty. Jelige mınýtyn emes, birneshe saǵatyn arnaıtyndar psıhologıalyq kúızelisti bastan keshedi. Internetke táýeldilik adam júıkesin «juqartyp» tastaıdy eken.  

6. DENSAÝLYQTY QURTÝ. Telefon men kompúterge uzaq telmirgender densaýlyǵyn qurtady. «Beliń aýyrsa, búıregiń syr berse – kompúterde uzaq otyrma. Kóbirek júr, kóbirek qozǵal. Týrnıkke tartyn. Odan basqa em joq», – dep edi bir dáriger...

Tipti, tamaqtanyp otyrǵanda da telefonymyzǵa damyl joq. Tamaqty tábetpen ishý joq. Nazarymyz, emosıamyz – áleýmettik jelide. Birinen soń birin sharlap otyrǵanda ne iship, ne jep qoıǵanyńdy bilmeı qalasyń. Tátti tamaqqa tuzdy nárseni aralastyryp, ystyq shaıdan soń sýyq sý iship degendeı, tamaqtaný tártibiniń «kashasyn» shyǵaramyz. Óıtkeni, tolassyz kelip jatqan jańalyqtardy lezde shemishkedeı shaǵý kerek...

7. ARTYQ AQPARAT – ARTYQ PROBLEMA. Áleýmettik jeli siz týraly (úı men jumystyń meken-jaıy, telefon, elektrondy poshta, t.b.) aqparattyń bárin talap etedi. Jelige otbasyńyzben qaıda, qansha kúnge demalatynyńyzdy jaıyp salǵan sátte, keıbir ákki urylar januıalyq josparyńyzdy utymdy paıdalanýy múmkin. Osylaısha, artyq aqparat artyq problema týǵyzýy ǵajap emes. Jelide «shetelge nemese elge ketip baramyz» dep shýlatqan ózimiz. Muny ańdyp otyrǵan urylarǵa úıdegi baǵaly zattarymyzdy «syıǵa» qaldyryp ketetin ózimiz. Kimge shaǵymdanamyz? Kináli – taǵy ózimiz...

8. ÓZ SÓZİMNİŃ – TUTQYNYMYN... Áleýmettik jeli – ishtegi emosıany shyǵarýdyń alańy. Keıde ishtegi sherdi jutyp jiberýge týra keletin jaǵdaılar bolady. Alaıda jeli degen «syrlas dosymyz» buǵan jol bermeıdi. Monıtordyń arǵy betinen iri sóıle, tilip aıt, «jyrtyp» jaz,  «shymshyp» al, aıamaı «soǵyp» al dep turady. Sóıtip, bizdi aýzy «batyr» adamdardyń qataryna qosady. Óziniń shaǵyn memleketin (otbasyn) basqara almaıtyndardy búkil memleketti «basqarýǵa» «tárbıeleıdi». Saıasatqa aralastyryp, arandatady, bireýlerge erip «úrgizedi». Nátıjesinde adamdy óz sóziniń «tutqynyna» aınaldyrady. Mundaı aılaǵa aldanyp, jumysy men januıasynan bereke ketken talaı jigitti kózimiz kórdi.

9. SHAŃYRAQTYŃ SHAIQALÝY. Jelidegi jylt etken sýretterge qyzyǵyp ta, qyzǵanyp ta qaraıtyn keıbir áıelder: «Anaý joldasyna shýba áperipti, mynaý kólik syılapty, anaý bolsa syrǵa satyp alypty, mynaý Túrkıada demalyp jatyr. Sonda sen meni qashan jarylqaısyń?» – degen shaǵymdar aıtyp, qanaǵatsyzdyq tanytyp qoıatyny jasyryn emes. Osydan keıin: «Bireýdiń Ybyraıy Ybyraı, bizdiń Ybyraı sumyraı», – degen maǵynadaǵy sózder otaǵasyǵa qaraı qarsha boraıdy. Túsinbeýshiliktiń sońy jaqsylyqqa ákelmeıtini beseneden belgili...            

10. KÚNÁ ARQALAÝ. Áleýmettik jelide bireýdi kemsitý, ony ǵaıbattaý, jaǵalaýdaǵy jartylaı jalańash sýretińdi jarıalap, ózgelerdiń ımanyn álsiretý, bolmashy buıymdardy salyp, qanshama shańyraqtyń shaıqalýyna túrtki bolý, densaýlyqty qurtyp, ýaqytty óltirý, tuıyqqa tirelip, óz ómirińe nemketti qaraý, taǵysyn taǵylar adamgershilikke de, sharıǵatqa da saı kelmeıtin áreketter. Bular pendeniń kúná arqalaýyna sebep bolmaıdy dep eshkim kepildik bere almas...

TÚIİN. Bizdiń bul jazbamyz ǵalamtordyń ıgiligi men tıimdiligin joqqa shyǵarý degen sóz emes. Murat Móńkeuly babamyz aıtqandaı, «Men qaýip etkennen aıtamyn...»   

Aǵabek QONARBAIULY,

QMDB Baspasóz bóliminiń meńgerýshisi