HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaqtyń tarıh kóshiniń baǵyt-baǵdaryn belgilep, el men jerdiń bolashaǵyn, tildiń taǵdyryn, sana men dástúrdiń tutastyǵyn saqtaý úshin qalyń eldiń jumysynyń jaýapkershiligin moıynyna júktep, basyn báıgege tikken tarıhı tulǵamyzdyń týǵanyna bıyl 150 jyl ekenin tilge tıek etpesek ózimizge syn bolar. «Jurt úshin tús kórmeı, oıaý júrip izdegen» ǵalymnyń baspa betterimen baılanysy tyǵyz edi. Onyń maqalalarynyń  baspa betterin kórgenderiniń ózi qanshama? Zertteýlerge súıener bolsaq, myńǵa jýyq maqalalary men ocherkterinen basqa ǵylymı pýblısısıkalary qazaq jáne orys baspalarynyń betterinde jarıalanǵan.Ult kósemimiz tóńkeris kezine deıin tórt gazet, onyń úsheýi «Irtysh», «Omıch», jáne de «Golos stepı» orys tilinde jarıalansa, «Qazaq» gazetinde tuńǵysh ret qazaq  tilimizdegi maqala uıymdastyryldy. Al tóńkeristen soń qazaq tilinde «Qazaq» gazetinen soń «Temirqazyq» jáne «Sholpan» jýrnalynyń jaryqqa shyǵýyna muryndyq bolyp, 1925 jyldan bastap shyǵa bastaǵan «Jańa mektep», «Áıel teńdigi», sonymen qatar «Sáýle» jýrnaldarynyń baspa betin kórýine sebepker boldy. Onyń alǵashqy bir top maqalasy «Osoboe prıavlenie» k «Akmolınskım oblastnym vedomostám» jáne  «Dala ýalaıatynyń gazeti» betterinde qos tilde, ıaǵnı, qazaq jáne orys tilderinde jarıalanady. Osy sátte bir qyzyqty jaıtty da da jaza ketkenimiz jón bolar. Jeltoqsan aıynda jaryq kórgen sońǵy eki maqalasyna Omby tehnıkalyq ýchılıshesiniń jas qalamgeri «Qyr balasy» jáne «Syn stepeı» degen laqap at beredi. Kóp uzamaı ǵalymnyń túrli búrkenish esimi kórsetilgen týyndylaryn 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisi men Qazan búligine deıingi bir Ombynyń «Stepnoı kraı», «Omıch», «Golos stepı», Tomskiniń «Sıbırskaıa jızn», Semeıdiń «Semıpalatınskıı lıstok», «Semıpalatınskie oblastny vedomostı», Tashkent qalasynyń «Týrkestanskie vedomostı», Orynbordyń «Step», «Qazaq» gazetteri men tuńǵysh «Aıqap» jýrnalynan S.Peterbordyń «Syn otechestva», «Rech», «Slovo», «Nasha jızn», «Vostochnoe obozrenıe», Reseı musylmandarynyń «V mıre mýsýlmanstva» men «Mýsýlmanskaıa gazeta» jáne «Sıbırskoe voprosy» jýrnalynan jıi ushyratýǵa bolatyn. 1923 jyly «K.Stepnák» degen laqap atpen «Kenesary Qasymovtyń tarıhyna qatysty materıaldar» atty eńbegi jaryqqa shyqqan. Bul eńbekti saıasatker sarapshy-tarıhshy retinde kórinis beredi. Onyń málimeti ótkenniń máselelerin jan-jaqty zerttep, anyq kóz jetkizýdi qajet etedi.

    Otarshyl Reseı ımperıasynyń ákimshiliginiń bizdiń shuraıly jerlerimizdi tárkige salyp, ishki gýbernıalarynan qonystanyp kelgen jersiz sharýalaryna úlestirip bergenin ult kósemi qos tilde de búrkenshik esimmen jazýǵa májbúr boldy. Onyń búrkenshik esimderiniń anyqtalyp, bizge málim bolǵany otyzdan asyp jyǵylady. Kópshiligi orys tilinde qoldanylatynyn da atap kórsete alamyz. Qazaq tilindegi búrkenshik esimderiniń tanymaly V, Á.N., Ǵalı han nemese Álı han, Qyr balasy, Arys uly. Sonymen qatar, onyń orys tilinde de paıdalanǵan búrkenshik esimderi aýyz toltyryp aıtarlyqtaı. Atap aıtsaq, A.N., Syn stepeı, A.B., Omskıı kazak, Ýak, Nablúdatel, Chıtatel, N.Sh. esimderin atap kórsete alamyz.

    Sonymen qatar, kóptegen zertteýshilerdiń pikirinshe, Álıhan Bókeıhanov 1926-1936 jyldar aralyǵynda Qazaqstannyń, Bashqurtstannyń, Ózbekstannyń merzimdi baspasózderinde óziniń eńbekterin «Stepnák», «Qyr balasy», «Qalmaqbaı», «Chıtatel» degen túrlishe laqap atpen jarıalaǵan. Ózimiz biletindeı, Keńes qurylysyn qoldamaı, ol óziniń 1920 jylǵy sheshimine adal bolyp qala berdi jáne Keńes úkimetine qulatýǵa tyrysyp, eki araǵa ot salyp, orynsyz jerge pyshyq suqpaı, halyqty kóteriliske shaqyrmady. Ol barlyǵyn saraptaı kele:»...bizge nıettestik bildirgen jalǵyz ǵana bılik-Keńes úkimeti. Biz uzaq ýaqyt jeke birlik bolyp bólinip shyǵýǵa talpyndyq, sonda Keńes úkimetinen basqa eshkim bizdi qoldamady»,-dep toqtady.

    Qazirgi tańda 1937 jylǵy saıası «tazalaýlar» kezindegi ult kósemine taǵylǵan Qazaqstandaǵy jáne Máskeýdegi pantúrkıstik ortalyqtardyń jetekshilerimen baılanysta bolǵan degen jańsaq aqparattyń teriske aıtylǵany tolyqtaı aına qatesiz anyqtalyp otyr. Jala men joramaldardyń mundaı qorytpasy stalındik termıdordyń qorqynyshty elesi «ejovshına» rýhynyń kórinisi bolyp sanalady.

    Onyń kadetter partıasy OK boıynsha áriptesi V.I.Vernadskıı, menshevıkter OK múshesi I.M.Maıskıı de qýǵyndaýdan saý qaldy. Onyń sebebi, saıasattan tys ketken olar úshin Stalınniń aınalasynan qudiretti qamqorshylar tabylǵan bolatyn. Álıhan Bókeıhanovtyń ondaı qamqorshylary blmaǵan edi, ókinishke oraı. Ol 1920 jyldan beri esh jerde, eshqandaı keńeske qarsylyq degenge qatsyqan emes, shamasy kelgenshe el men qoǵam paıdasyn tıgizýge tyrysty. Shamasy, ol qaısibir burynǵy qarsylasyna nemese «dostaryna» kedergi jasaýy múmkin.

    Mine, osy jaǵdaı 1937 jyly 26 maýsymda NKVD qyzmetkerleriniń zeınetkerdi tutqyndaýyna ákelip soqty. Sońǵy tergeýinde Alash partıasy men keńestik bılikke qarsy áreketterine baılanysty barlyq jaýapkershilikti óz moınyna alyp, aqtyq sózinde:»Keńestik bılikti súıgen emespin, biraq moıyndaýǵa májbúrmin»,-dep málimdedi. Ult zıalysynyń halqynyń múddesi úshin jasaǵan eren eńbekteri men óshpes erlikteri zaman jastary men keler urpaqtyń sanaly sanasynda máńgilik jattalyp qalmaq.