Jaqynda abai.kz portalynda jarıalanǵan Baqtybaı Aınabekovtiń «Dinimizdiń ıslam ekendigi – ata zańymyzda kórsetilýi kerek!» degen maqalasy ekiudaı senimde qaldyrdy. Usynysy «durys pa álde burys pa?» degen saýaldar kópshiliktiń basyn qatyratyny aqıqat. Sebebi Ata zańymyzǵa usynys aıtamyn dep ár nárseniń basyn bir shalǵanǵa uqsaıdy. Máseleniń mánisin túsindirý úshin aldymen atalmysh maqalanyń ózine qysqasha taldaý jasaıyq.

Qurmetti Baqtybaı myrza! Siz áńgimeńizdi «qazir búkil álem elimizdi musylman memleketi sanaıdy. Musylman memleketi retinde eki jyl buryn álemdik Islam konferensıasy uıymyna bir jyl tóraǵalyq ta ettik» dep bastapsyz.

Qazaqstan halqynyń 70 paıyzdan astamy ózin musylman dep tanyǵan. Sonymen birge álemge Qazaqstan – zaıyrly memleket ekenin, elimizde ózge de konfesıalar ókilderi tirshilik etip kele jatqanyn eskergen jón.

Siz «El Konstıtýsıasy – Zań, respýblıkalyq referendýmda qabyldanǵan qasıetti Ata Zań!» dep qasıettiligin moıyndaǵan-aq ekensiz. Sóıte otyryp «Zańdy qabyldaýda kezinde jobany daıyndaýshylar ulttyq ereksheligi bar Qazaq eliniń zańy ekendigine mán bermeı, el taǵdyry men tarıhyna nazar aýdarmaı, onyń dástúri men saltyna kele bermeıtin, - senimi men ulttyq dástúri bólek, sonaý Batys elderi tirshiligin negizge alyp daıyndalǵan bul zań  óz atyna saı jumys jasap turǵan joq jáne jasaı da almaıdy. Nege?» deısiz. Oılap kórińizshi, aldyńǵy sózińizge keıingi sózińiz qarsy shyǵyp turǵan joq pa? Osy jerde Siz Ata Zańymyzdyń qasıettiligine kúmán keltirdińiz. Nege? Dálel-dáıeksiz búırekten sıraq shyǵarǵanyńyzǵa jón bolsyn.

Qabyldanǵan Ata Zań táýelsizdigimizdiń tuǵyrly bolýyna qaltqysyz qyzmet etip keledi. Táýelsizdigimizdiń shırek ǵasyrynda qoǵamnyń barlyq salasynda derlik tereń de kúrdeli ózgerister oryn aldy. Qazaqstan álem tanyǵan elge aınalyp, halyqaralyq deńgeıde óziniń básekeles bolýǵa qabilettiligin kórsetti. Osynyń barlyǵy Ata Zańnan bastaý alǵan baıandy tirshiligimizdiń jemisi dep aıta alamyz.

Sonymen qatar óz maqalańyzda «Biz zaıyrly memleketpiz, zaıyrly memleket dinsiz memleket emes, dindi teriske shyǵarmaıdy, kerisinshe, dinı senim bostandyǵy qamtamasyz etiledi» dep jalpylama aıtylatyn  jalǵan sóz – qabyldanǵan zańdy aqtamaıdy» dep aıdy aspannan bir-aq shyǵarypsyz. Endeshe bul zań eldiń úmitin qalaı aqtaý kerek ekenin jazǵanyńyz jón bolar edi. Biligińiz jetse, árıne... Taratyp, túsindirip bere almas pa ekensiz?!

Al endi ózińizdi birazdan beri ıslamtanýshy retinde tanytýǵa tyrysyp júrgendikten siz «zaıyrly memleket» formasy ıslam sharıǵatyna qaıshy kelmeıtinin biletin bolarsyz dep úmittenemin. Áldeqashan taldap-talqylanyp qoıylǵan bul máselelerdi ejiktep aıtyp, oqyrmannyń ýaqytyn almaı-aq qoıaıyn.

Óz maqalańyzda «...taıaýda qabyldanǵan  «Din isteri jáne azamattyq qoǵam týraly» zań jaıly aıtýǵa bolady» dep qaı zańdy meńzep turǵanyńyzdy túsinbedim. Shamasy meńzegenińiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń Din isteri jáne azamattyq qoǵam mınıstrligin» qurý týraly jarlyǵy bolar? Qyraǵy kóz synshyǵa aı-kúnniń amanynda zań menen jarlyqty shatastyrýǵa bola ma eken?

Al endi Siz mynaǵan kóz júgirtińiz: Qazaqstan Respýblıkasynyń «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter» týraly zańynyń 3-babynyń 5-tarmaǵynda «Azamattardyń dinge kózqarasyna baılanysty olardyń azamattyq quqyqtarynyń buzylýyna, dinı qyzmetine zańsyz kedergi keltirýge nemese olardyń dinı sezimderin qorlaýǵa, qandaı da bir dindi ustanýshylar qadir tutatyn zattardy, qurylystar men oryndardy qorlaýǵa jol berilmeıdi» dep aıqyn atap kórsetilgen. Osy ustanymdaǵy zaıyrlylyqty dinge qaıshy deı alar ma edińiz?

Dinı senim bostandyǵy – adamnyń jeke ózi nemese basqalarmen birge qandaı da bir dindi ustanýǵa nemese ustanbaýǵa, erkin tańdaýǵa, dinı senimde bolýǵa jáne taratýǵa, soǵan sáıkes áreket etýge quqyqty adamnyń negizgi jeke bostandyqtarynyń biri. Dinı senim bostandyǵy demokratıashyl qoǵamnyń is-áreket etýiniń qajetti ómirlik sharty, adamnyń quqyqtary men bostandyqtary júıesiniń negizgi elementteriniń biri bolyp tabylatynyn eskermegen sekildisiz.

Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary dinge degen kózqarasyna qaramastan ekonomıkalyq, saıası, áleýmettik jáne mádenı ómirdiń barlyq salalarynda ózara teń. Azamattardyń dinge kózqarasyna qaraı olardyń quqyqtaryn tikeleı nemese janamalap shekteý, qandaı da bir artyqshylyqtar belgileý, óshpendilik pen jekkórýshilik týǵyzý, azamattardyń sezimderin jábirleý, sondaı-aq, qaısy bir dindi ustanýshylar qadir tutatyn zattardy, qurylystar men oryndardy qorlaý Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdarynda belgilengen jaýapkershilikke tartylady. Bul erejeler, sizdińshe, senim bostandyǵyn qamtamasyz etýge qaýqarsyz ba?

Sonymen qatar, Qazaqstan Respýblıkasynyń 2011 jylǵy 11 qazandaǵy «Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly» zańynyń kirispesinde «hanafı baǵytyndaǵy ıslamnyń halyqtyń mádenıetiniń damýy men rýhanı ómirindegi tarıhı róli tanylady» dep atap kórsetilgen. Osy oraıda, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy (QMDB) biriktirip otyrǵan musylman azamattar Ábý Hanıfa mázhaby men Matýrıdı dinı senim jolyn ustanyp, soǵan sáıkes amal etýde. Bul, birinshiden, dástúrli emes ıslam aǵymdarynyń enýine jol bermese,  ekinshiden, eldegi musylman jamaǵatynyń birligi men yntymaǵyn saqtaýǵa jáne kúsheıtýge  múmkindik beredi. Bul máselelerdiń barlyǵy sizdiń nazaryńyzdan tys qalǵan tárizdi.

Jaraıdy. Tizbekteı bersem taǵy da birneshe kemshilik shyǵatynyna, onyń barlyǵyn terip otyrǵanymda biraz ýaqytymdy joǵaltyp alatynyma senimdimin. Maqaladaǵy qalǵan kemshiligińizdi ózińiz durystaı jatarsyz.

Al endi usynysyńyzǵa keler bolsam, Ata zańymyzdyń 7-babyna «Memlekettiń dástúrli dini – Islam, al qalǵan álemdik dinder moıyndalady» degen sóz altyn árippen qashalyp jazylyp engizilýi kerek»  depsiz. Onyń qajettiligin qalaı negizder edińiz?

Sizdiń bul pikirińiz zaıyrlylyq prınsıpine qaıshy keledi. Memleketimiz azamattardyń dinı senim bostandyǵyna, zańmen belgilengen oryndarda dinı qyzmetti júzege asyrýǵa kepildik beredi. Biraq bizdiń elimizde memleket isine dinı birlestikterdiń aralasýyna jol berilmeıdi.  

Qazaqstan álemge Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri forýmynyń ortalyǵy retinde tanys. Atalǵan forým aıasynda konfesıaaralyq kelisim men dıalogtyń mańyzdylyǵy atap kórsetilgen. Olar: tózimdilik, ózara qurmetteý men túsinisý, konfesıaaralyq jáne etnosaralyq kelisim bolatyn. Onda osy jolymyzben qaıshylyqtarǵa emes, kerisinshe ortaq qundylyqtardy biriktirýshi el retinde qala bergenimiz jón.

Fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor

Býrbaev Tóleýǵalı Qaıyrjanuly