Ár urpaq ózine artylǵan júkti jeter jerine

 aparyp tastaǵany durys, áıtpegen de, bolashaq

urpaǵymyzǵa asa kóp júk qaldyryp ketemiz...

Álıhan Bókeıhanov

“Pishini shar tárizdi domalaq jer qazaqtyń ata-mekeni”- dep Álıhan Bókeıhanov aıtqandaı domalanǵan doptaı zamana bir kezderi Alash ordany múlde tarıh sahnasynan qurtýdy oılap, onyń atyn aýyzǵa alýǵa tyıym salǵan bolsa, mine, bizdiń zamanymyzda alash arystaryn ardaqtaıtyn boldyq. Domalanǵan doptaı taǵdyr tas baýyryna basyp, kún kózinen tasada ustap kelgen alash rýhy kókjıekten kóterilgen kúndeı birtindep kóterilip, bıiktep keledi, áli kúlli qazaq dalasynyń rýhanı aspanyna da aınalar... 

Qazir Alash týraly jazý men  aıtý bir túrli qoǵamdyq sıpat alǵandaı beleń alyp barady. Árıne bul quptarlyq qubylys. Óshkeniń janyp, ólgeniń tirildi -degen osyndaı-aq bolar. Sebebi, Alash rýhy - ol qazaqtyń sanasy men namysyn, ekonomıkasy men bilimin, tili men dinin, erligi men eldigin eń bıikke kóteretin, eń senimdi ári janyna jaqyn qudiret. Bylaıǵy kóz-qaraqty alash balasyna Alash Ordanyń ómirge kelýi, maqsaty men mindeti, sol joldaǵy tar-jol taıǵaq keshýi, eń sońynda arystardyń aıanyshty, alaıda, ónege, úlgige toly taǵdyrlary belgili.

Alash úkimetiniń alǵa qoıǵan basty ustanymdarynan-aq olardyń uly maqsat-múddesin túsinemiz. Bul ustanymdar mynalar:  Halyqtyń baı, kedeı, ortasha tap bolyp bólinýin qoldamaǵan; Jerdi satýǵa úzildi-kesildi qarsy bolǵan; Jerdiń asty men ústindegi baılyqtardy qazaqtyń tól menshigi dep tanyǵan; Qazaqty ındýstrıaldy el etip, qolyndaǵy baryn óz paıdasyna jaratýyn kórsetken; Qazaq tili memlekettik til -dep bilgen;  Memleket qurýda ulttyq salt-dástúrdi saqtaı otyryp Japonıanyń úlgisindegi el bolýdy kózdegen.

Amal neshik, arada bir ǵasyr, egemendi el bolǵanymyzǵa shırek ǵasyr ótsede, osy máseleler áli de kún tártibinde tur. Bul ne sonda, bir ǵasyrda sheshilmeıtin ne qylǵan kúrmeýi kóp másele edi? Bul másele endi qansha ǵasyrǵa jalǵasar eken? Ony sheshýdiń joly sirá bar ma? Óz dáýiriniń kileń júreginde ımany, sanasynda bilimi, boıynda qaırat, oıynda otanshyldyǵy bar jaqsylary men jaısańdarynyń janyn alǵan másele ekenin eskergende 100 jylǵa júk bolar salmaǵy bek aýyr, jaýapkershiligi myń batpan dúnıe bolyp tur ǵoı.

Alashtyń arystary osy máselelerdi sheshýdiń jolyn qarastyrǵan jáne ıek artýǵa bolatyn jolyn da anyqtaǵan. Ol joldyń biri - birlik pen eldiktiń týyn asqaqtatý. Mundaǵy birlik - tórtkúl dúnıedegi ısi qazaqtyń basynyń qosylýy bolsa, eldik - sol eldiń aýyz birshiligi. Oǵan Alash úkimetiniń tek, Qazaqstandaǵy qazaqtardyń ǵana múddesin ǵana emes, kúlli qazaq eliniń qamyn jegen isteri dálel bolady. Mysaly, 1918 jyly jazda Qytaıǵa quramynda Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov, Sadyq Amanjolov, Raıymjan Mársekovter bar bir top adamnyń saparlap barǵany belgili. Álde qashan sarǵaıyp, sartap bolyp qalǵan 1913-1921 jyldary shyqqan Alash Orda qaıratkerleri bas bolyp shyǵarǵan «Saryarqa», «Aıqap», «Qazaq» gezetterineń Altaı-Tarbaǵataıdyń Kereı-Naımandary jat eldiń qaraýynda otyrsa da Alash úkimetine, onyń qurylýyna tilektes nıetterin bildirip hat jazǵanyn kórýge bolady. Demek, Ahańdar barýdan ilgeri arǵy betpen bergi bet arasynda hat-habar almasyp, gazetter jetkizilip turǵan. Tipti, abaq kereıdiń betke ustar dáýletti adamdary osy ıgi istiń jebeýshisi retinde qarjylaı kómek bergeni de sol gazetter de jazylǵan. Ol bul kúnderi belgili jaǵdaı.  

Sol tustary Alash arystarynyń Qytaı qazaqtarymen aradaǵy baılanysty nyǵaıtýda kózdegeni eki maqsat bolsa kerek, birinshisi irgeles otyrsa da, oty basqa, oshaǵy bólek bolyp júrgen aǵaıyndy uly istiń basyna tartyp, baýyryna alý bolsa, ekinshiden solardan múmkindiginshe túrli kómek alý boldy. Qytaı qarmaǵynda ol kezde qaraǵan qazaq az emes edi ári mal men basy qatar ósip otyrǵan bolatyn. Buǵan Qunanbaı aǵa sultan bolyp turǵan (1849-1852) jyldary úkimet isimen Qytaıdyń Altaı aımaǵyndaǵy abaq kereıdiń ishine barǵandaǵy: Qytaıǵa qaraǵan Abaq kereı balasy on bes myń tútinnen asyp, dáýleti shalqyp, eli ósip, kegin joqtar er týyp, daýyn sóıler bı týyp, baq qonǵan elge aınalǵan eken. Túbi bizdiń qazaqtyń bir tıanaǵy solar bolar, – degen sózi dálel bolady. Alaıda Qunanbaı qajynyń bir retki saparynda tutas Altaı aıasyn aralap shyqpaǵany anyq. Sondyqtan bul san óte az kórsetilgen. Sebebi, 1864 jylǵy “Qytaı-Reseı batys-soltústik shekara kelisiminde” abaq kereı taıpasynda 30 myń tútin baryn anyqtaǵan. Bul degenimiz keminde 120-150 myń adam bar ekenin túsindiredi. Al jalpy Qytaı boıynsha 1953 jyly júrgizilgen sanaqta 509 myń 375 qazaq bar delingen. Bul san shyndyqqa keledi, sebebi 1911 jyly Qytaıda 225 myń qazaq bar degen málimet bar, onyń ústine 1916 jyly ultazattyq kóterilis sebebinen patsha úkmetiniń qýdalaýynan 300 myńǵa jýyq qazaq Qytaı asqan. Sonda Qytaıda 1950 jyldary 500 myńnan astam qazaqtyń bary ras. 

Patshalyq Reseı tusynda Qazaqstandaǵy halyq sanaǵy 1830 jyly júrgizilgen, jalpy  1,5 mln, bolsa, qazaqtar 1,3 mln. bolǵan. 1850 jyly 1,7 mln adam bolyp, onyń 1,5 mln. qazaqtar edi. 1870 jyly  3,6 mln. adam bolyp, onyń 2,4 mln-yn qazaqtar quraǵan.  1897-jylǵy sanaqta Qazaqstanda 3 mln. 392 myń 751qazaq bar delinse, 1926 - jyly ol san 3 mln. 627 myń 612 adamǵa kóbeıgen. Demek Ahańdar saparlaıtyn kezde Qazaqstanda jalpy 3,5 mln. jýyq qazaq bolǵan dep mejeleýge bolady. Sondyqtan Qytaıdaǵy jarty mln. qazaqtyń alar orny men salmaǵy aıryqsha bolǵan.

Qalaı aıtsaqta, 100 jyldyń aldynda Alash arasytarynyń basty ustanym bolǵan qadaý-qadaý máseleler bizdiń zamanymyzda da óz mánin joımastan tek basqa qyrynan kórinis berip otyr. “Basyna kún týǵanda árkim jaqynyn tabar” -degendeı el basyna zobalań kelgen, halyq taǵdyry qyl ústinde turǵan shaqta eli úshin eńiregen erler alys-jaqyn janashyr qandastaryna qara tartyp, qarym-qatynas ornatýy ol zańdy da, qajettilik bolǵan. “Kóp qorqytady, tereń batyrady”-deıdi halyq danalyǵy. Osy ózekti máseleler, eger qazaqtyń sany kóbeımese, áli talaı ýaqytqa deıin kókeı kestiligin joǵaltpasy anyq. Sol úshin shetelderdegi 5 mln.-nan artyq qazaqtyń basyn bir shańyraq astyna jınaý asa mańyzdy ári kezek kúttirmes zaman talaby.

Elimiz egemendigin alǵan jyldardan beri ata-jurtqa bir mln. nan astam qazaq kóship keldi. Bul degenimiz Qazaqstan halqynyń kem degende 5 jyldyq tabıǵı ósimine teń. Biraq mynaý ushqan qustyń qanaty talarlyq shetsiz dalada álemdegi barlyq 18 mln. qazaqty jınasaqta tutqa bola almaıtynymyz anyq. Endi ne isteý kerek? Qazaqtyń sanyn jýyq arada 70-80 mln.ǵa jetkizý múmkin emes. Mine san men sapa máselesi osy jerde týyndaıdy. “Az bolsa da saz”-degendeıin, ár qazaqtyń sapasy óte joǵary deńgeıde bolýy tıis. Aǵylshyndarda: aǵylshyndar maqsaty bıik, biraq sany az halyq qoı-degen ulaǵatty sóz bar. Jer aýdany 243 809 km², halyq sany 63 mln.-nan artyq el osylaı dep aıtsa, jeri odan on esedeı úlken, al halqy sany kerisinshe odan álde neshe ese az qazaqtardyń maqsaty aǵylshyndyq maqsattan sonsha ese bıik turýy kerek. Osyndaı bıik óre men kemeldikke kezinde Alash arystary jetkeni daýsyz, oǵan olardyń barlyǵynyń sol kezdegi eń jaqsy oqý oryndaryn bitirgenin, túrli salanyń mamany ekenin aıtpaǵan kúnniń ózinde, júrekteri ımanǵa toly jandar ekenin  Mustafa Shoqaıdyń «Meniń áriptesterim bul dúnıede jasaǵan kúnásiniń o dúnıede aldynan shyǵatynyn biledi. Osyndaı adamdardyń bar ekenine qýanamyn» dep jazǵany aıǵaqtaıdy. Iaǵnı, sol zamannyń saıası tulǵalary ıman men ardyń, obal men saýaptyń bar ekendigin bilgen. Eger olaı bolmaǵanda, olar alash partıasynyń: “«Alash» baǵytynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, jaqyndyq týysqa búıregi burmaıtyn, dúnıege qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra kisi osy partıaǵa kiredi” - degen qatal da, ádil eksheýinen óte almas edi.

Osyndaı uly murat pen elin súıýdiń asqaq úlgisin kórsetken Alash arystary “Pishini shar tárizdi domalaq jer qazaqtyń ata-mekeni”- dep janqıarlyqpen sol kezdegi Keńes basshylaryna qazaq dalasynyń tutastyǵyn dáleldep, saqtap qalmaǵanda, Qazaqstan Respýblıkasy avtonomıaly respýblıka bolyp quryla almas edi, olaı bolǵanda, 1991 jyly óz táýelsizdigin alýy múmkin emes edi. Alash úkimeti ne bári 3 jylǵa jeter-jetpes ómir súrse de, úsh ǵasyrǵa bergisiz uly isti tyndyryp ketti.

“Ár urpaq ózine artylǵan júkti jeter jerine aparyp tastaǵany durys, áıtpegende bolashaq urpaǵymyzǵa asa kóp júk qaldyryp ketemiz. Keıingi urpaq ne alǵys, ne qarǵys beredi,”-degen Álıhan Bókeıhanovtyń aıtqan sózi tutas Alash arystarynyń júrek sózi dep bilgenimiz durys. Olar ózderine júktelgen tarıh aldyndaǵy ult taǵdyrynyń salmaqty da, jaýapty jumysyn jeter jerine aparyp tastady. Sol úshin de biz, Alash rýhyn dáriptep, qudiretine bas ıip, alǵysymyzdy aıtyp otyrmyz. Al tarıh bizge júktep otyrǵan ult múddesine qatysty kezekti jumysty biz qalaı jeter jerine jetkize alamyz? Keıingi urpaq bizge alǵys aıta ma álde qarǵys aıta ma? Mine, 100 jyldyq máseleniń ózekti tusy da osynda jatyr.   

Qaster Sarqytqan

Abaı atyndaǵy QazUPÝ,

Eltaný jáne týrızm kafedrasynyń dosenti