Umytpasam, 90-shy jyldardyń bas kezi bolar, ata-anasy ózin uzatqaly otyrǵan bolashaq kúıeýine barǵysy kelmeı jany jabyrqap júrgen tanys  ózbek qyzyna: «Endeshe,  sen dep zar ılep júrgen anaý qazaq  Amanǵalıǵa tıip almaısyń ba?»  dedim. Sonda ol jalma-jan: «Oı, qoıyńyzshy! Sosyn balalarym ózbek tilin bilmeı ósetin bolady» degeni bar. Ózi Almatynyń temirjol tehnıkýmynda oqyp júrgen, bar-joǵy 17-18 jasar Gúlchehranyń myna sózin estigende ishimnen «Astaǵfiralla»dep qaıtalaı bergennen basqa aýzyma sóz túspedi. Ne degen jetelilik, ne degen sanalylyq,  dinine, tiline, ultyna, salt-dástúrine ne degen uly súıispenshilik! Qarshadaı ózbek qyzy aıtyp turǵan ultyna degen uly mahabbatqa toly mundaı sózdi kindigin ashyp,shashyn toqal eshkiniń basyndaı sypyrtyp tastaǵan qazaq qyz-kelinshegi túgil  sary qaryn qatyn-qalashy, paıǵambar jasyna jetken qazaq kempir-sampyry da aıtpaıdy. Óıtkeni, olar ózderiniń bul sanasyzdyǵy qazaq degen ultty túp-tamyrymen joq qylyp jibergeli turǵanyn bilmeıdi, biletinderge «barı bir». Qazir órkenıettilik, toleranttyq (tózimdilik), elimizde tynyshtyq, «birligimiz jarasqan», «bárimiz bir ákeniń balasyndaımyz» degen jalańash urandy sózder sanasyna ábden sińirilgen kóp qazaq  ulttyq múdde degendi oılaýǵa da qabiletsiz. Al  jer betinde kez-kelgen ult joıylar aldynda onyń eń áýeli oshaq basyndaǵy áıelderi men oń jaqta otyrǵan qyzdary buzylatyny belgili.

     Iá, qyz – bolashaq ana,  urpaqtyń tárbıeshisi. Al ultynyń ne tilin, ne dinin, ne úrdisin qadirlemeıtin oıyna kelgenin istep, aýzyna kelgenin sóıleıtin, betimen ketken áıelden týǵan, sonyń tárbıesin kórgen urpaq azǵyn urpaq bolady. Urpaǵy azǵyn ult ta –azǵyn ult. Shyqqyr kóziń osynyń bárin kórip otyrǵasyn óz ultyńa óziń ókpelep: «Ana bolar – qyzyń joq, áke bolar – ulyń joq, qyl moıynǵa quryq túspeı  túsinetin túriń joq» dep te kúnáǵa batady ekensiń. XIX ǵasyrda fransýzdardyń eýropalyq emes halyqtarǵa órkenıet egemiz degen syltaýmen júrgizgen saıasaty (Ia mission civilisatrice) búginde Qazaqstan Respýblıkasynda (abaılańyz, Qazaq Respýblıkasy emes!) emin-erkin júrgizilip jatyr. Týǵan ulty, týǵan Úndistany úshin búkil ómirin sarp etken Mahatma Gandı «Batystyń órkenıeti týraly ne oılaısyz?» degen sheteldikke «usynyp turǵan ıdeıańyz jaman emes eken» dep mysqyldaı jymıypty da júre beripti. Al bizdiń  joǵarydaǵylar eshkim mundaı suraq qoımaı-aq ózderinen-ózderi sheteldikter óıtedi eken de búıtedi eken dep bastaıdy. Tipti,  Qazaqstanda genderlik saıasat júrip jatqanyn da maqtanysh tutatyndar bar. Ánebir jyly Áıelder isi jónindegi komıtette isteıtin bir hanym genderlik saıasat jóninde Eýropaǵa baryp esep berip kelgenin uıalmaı-qyzarmaı baspasózde jarıalady. Bul bile-bilgen adamǵa, biz áıelderi men qyzdarynyń tárbıesizdigi, kórgensizdigi, dórekiligi, temeki shegýi, araq-sharap ishýi, nekeni buzýy, jeńil júriske salynýy, ata-ene syılamaýy, bala týmaý jáne bala aldyrý, ana tilin  bilmeý, eýropalyq áıelderdiń  jabaıy qylýlaryna elikteý jóninen 50  memlekettiń aldyna túsemiz dep esep berýmen bara-bar emes pe?!
    Iá, adam balasynyń haıýannan basty aıyrmashylyǵynyń biri – uıatty bilýi. Qazirgi Batys áıelderi men qyzdarynda bul – umyt bolǵan uǵym.   Solardy  teledıdarda kórip ósip kele jatqan qazaq qyzdaryn kinálaý da orynsyz sıaqty. Qazir qyzdar kóshede, aıaldamada qasyńa kelip temekisin burqyratyp, syrasyn iship otyra beretin boldy.Osydan biraz jyl buryn qyzdarymyz qarnyn ashyp tastap, kindigin kórsetip júretinin ersi kórsek, endi olardyń maıquıryqtyń ústine kókpeńbek qyp salyp tastaǵan «sýret galereıasyn» «tamashalaıtyn» boldyq. Al osydan biraz jyl buryn túsirilip, kórsetile bastaǵan «Perekrestok» degen fılm ul-qyzymyzdy ulttyq sanadan óner arqyly aıyrýdyń  bastamasy boldy. Tipti, ne basy, ne aıaǵy, ne ortasy joq sol «Perekrestokty» fılm deýge de aýyz barmaıdy. Ol shetel fılmderine elikteý deýge ǵana bolatyn dúnıe-symaq birnárse. Myna bir soraqylyqty qarańyz: Qazir jasy 60-ty alqymdap, 70-ti jelkelep qalǵan qazaq kempir-shaldary nemerelerin «Baıana», «Qymbata», «Aınýra», «Aselá», «Anelá», «Sholpana» dep shaqyrady. Bul jaı elikteý emes, úlken bir sanasyzdyqtyń, áli de bolsa orysqa jaramsaqtaný men elikteýdiń,  nadandyqtyń bir túri! Osynyń ózi-aq bizdiń ulttyq sana, ulttyq namys degennen aırylyp bara jatqanymyzdyń aıqyn aıǵaǵy.
     Keńes ókimeti ornar-ornamastan Qudaıǵa, Quranǵa qarsy shyǵý, salt-dástúrdi satý jóninen de KSRO-da birinshi orynǵa shyqqan qazaqtyń áıelderi bolatyn. Kele-kele erin tyńdamaý, ata-ene syılamaý, neke buzý, ózge ultqa kúıeýge tıý, erinen ajyrasý, araq iship, temeki tartý, bala aldyrý jóninen 70 jyl ishinde musylman áıelderi ishinde qazaq qyz-kelinshekteri aldyna jan salmady. Óıtkeni, olar biz áli de uly jazýshy, kemeńger jazýshy atap júrgen marqumdardyń shyǵarmalaryndaǵy qazaq qyzdary men áıelderi ata-babamyzdyń salt-dástúrinen, eriksiz tıgen kúıeýinen qorlyq kórgen, súıgenine qosyla almaǵan baqytsyzdar edi degendi ǵana oqyp, sony mıyna sińirip alǵandar. Osy kúni ózimiz renjigende «shala qazaq»,  «máńgúrt qazaq» taǵy basqadaı dep atap júrgen qazaqtardyń kóbi sondaı áıelderden týǵandar. Al álgindeı jazýshylarymyz solaı jazǵany úshin Lenındik syılyq, Memsyılyqtar alyp, omyraýyna Altyn Juldyz taqty. Al búgin biz erkeginiń kózine shóp salyp shetel aralap, sol úshin óltire sabaǵan erin sottata sala taǵy da kúıeýge shyqqan qatyndy jer-kókke syıǵyzbaı telearnalardan jarysa kórsetýdemiz. Eger bizde qazaq ulty myna áperbaqan zamannan aman qalsyn degen mysqaldaı oı bolsa, dereý áıelderimiz ben qyzdarymyzdy túzý jolǵa, ar-uıat jolyna, ata-baba jolyna túsiretin ne ereje, ne zań qabyldaýy kerek. Eń aldymen jalpy áıel jynystynyń temeki tartýyna, týǵan kún, jýǵan kún degenderdi syltaýratyp ta, bylaı da syra, sharap ishýine, erkekti, ata-eneni syılamaýyna zań júzinde qatań tyıym salar kez keldi. Bul áıeldi, qyzdy qorlaý emes. Bul - ádilet joly.

Qazirgi qazaq qyzdary shańyraq kóterip, otbasylyq áıel mindetin atqarýdan  qashqalaqtaıdy. Olarǵa erkektiń de onshalyqty qajeti joq. Óıtkeni, salt basty, sabaý qamshyly saltań áıeldiń óz erki ózinde. Jan qysylsa, tánin satsa da ashtan ólmeıtinin biledi, al nápsiniń shaıtany túrtip,  shydatpaı bara jatsa kóshede,  saıabaqta, skverde ne kóp – erkek kóp.  Bas-aıaǵy 1-2 saǵat birge otyryp, 2-3 saptyaıaq syra ishse jetip jatyr. Arjaǵy op-ońaı... Batystaǵylar eki erkektiń bir-birine úılenýi,  múltımıllıoner qatyn Sandes Bernardes sıaqty óziniń ulyna kúıeýge tıý, áıel men áıeldiń jynystyq qatynas jasaýy, kúıeýine ózge erkekpen jatýǵa ketip bara jatqanyn aıtyp ketý sıaqty haıýandyqpen ǵana bizden alda keledi. Ánebir kezde myńnan astam áıel-erkegi aralas jurt «anadan týmaı tyrjalańash» London kóshelerin aralap shyqty. Árıne, olar shetinen dinnen bezgen, jansoqqyǵa (shok) ushyraǵan, ıaǵnı psıhıkalyq aýrýǵa dýshar bolǵan, taǵy sol sıaqtylar edi. Aǵylshyndar olardy teledıdarǵa túsirip Azıa, Afrıka qurylyǵyndaǵy musylman elderine kórsetti. Maqsat – Anglıa­da demokratıa, bostandyq ekenin dáleldep, sol arqyly musylman áıel jynystylaryna, jalpy ózge ulttarǵa búldirgi oı tastaý. Ánebir jyldary AQSH Ortalyq Barlaý basqarmasynyń dırektory Allen Dallestiń bir eńbeginen baspasózde keltirilgen úzindini oqyp, mundaı da haıýandyq bolady eken dep tańdanǵanbyz. Ol sonda ózge elderde jáláptyqty,qanisherlikti, adamdy azaptaýdy, haıýanǵa ǵana tán qylýalardy, jalańash-jalpy sýretter men mal sıaqty ashyqtan-ashyq jynystyq jasap jatqandy kórsetetin fılmder túsirip taratý úshin Amerıka shetsiz-sheksiz qarjy bólip otyrýy kerek dep jazǵan edi. Mine, sol Amerıka men keıbir Eýropa elderi júrgizip otyrǵan  nebir jymysqy saıasat Qazaqstanda  da qoldaý taýyp otyrǵan sıaqty. Qazaq  áıel jynystysynyń ulttyq sanadan jáne áıelı ar-uıattan aıyrylýyna Keńes zamanynda  qyzdarymyzǵa ınternasıonalısik, ıaǵnı  tárbıe berýimizdiń de kesiri tıdi. Osy ınterrýhpen tárbıelengen qazaq qyzdaryn Keńes kezinde  ermek retinde de paıdalanbaǵan ult joq shyǵar.Sol jyldary basqa ultqa kúıeýge tıgen qyzdarymyzdy áspettep, qyzmetke ornalasýyna, páter alýyna jaǵdaı  jasaý da úrdis boldy. Al, osy kúni ul-qyzy máńgúrttik aýrýdan ada, ana tili men salt-dástúrin saqtap qalǵan ulttardyń bári Keńes zamanynda da áıelderi men qyzdaryn qatań baqylaýda ustaǵan. Qatań baqylaý degennen shoshyp ketip, shorshyp túsetinder shyǵatynyn bilip otyrsaq ta solaı deýge májbúrmiz. Qatań baqylaýda ustaý degenimiz ulttyq úrdisterdi, ulttyq salt-sanany, tildi aman saqtaý dep túsiný kerek.. Ekinshiden, qatań baqylaý, qatty ustaý degenimiz er men áıeldi teń, ádil ustaý degen sóz. Qazir kelinshekter erinen aırylsa zań ataýly túp-túgel ózderin qorǵap shyǵatynyn, alımentin, páterin alyp, qalaǵan erkegimen tósektes bolyp, júgensiz jele jortyp, «rahat» ómir keshetinin biledi. Kezinde  kórnekti jazýshy Tahaýı Ahtanov Úndistanǵa barǵanda «Sizderde áıel huqy máselesi qalaı?» dep surapty. Sonda Tahań ázildegen bolyp: «Biz sol áıelderge huqyqty kóbirek berip qoıyp, qaıtyp ala-almaı júrgen sıaqtymyz» depti. Tipti, L.I. Brejnevtiń ózi Margaret Techerdiń saıasatkersip shoshańdaı bergenin jaqtyrmaı: «Bul qatyn Cherchılldi basyp ozyp, onyń shalbaryn da tartyp almaqshy sıaqty ǵoı» degen eken. L. Brejnevtiń osy bir óte ońtaıly aıtylǵan sózi bizdiń osy kúni saıasatkersymaq, úkimet isine aralasqansymaq bolyp  júrgen keıbir erketotaılarymyzǵa da arnap aıtylǵandaı-aý... Taǵy da mysal: dúnıejúzindegi  paıǵambar sahaba, shadıar ataýlyny alyp qarasańyz, ishinde birde-bir áıel zaty joq. Islamda da,  Býddada da, hrıstıanda da solaı. Qazaqtyń «Baıtal shaýyp báıgi almas» degen maqalyna dendenkiresek, ol jáı aıtyla salmaǵan, ári ulaǵatty, ári ǵylymı dáleldi sóz ekenin ańǵaramyz. Bul aýyspaly maǵynasynda áıelderge sen erkektiń aldyna shyǵyp, basqa shaýyp, tóske órleı berme degen ısharany bildirse, ekinshiden shynyńda da uly dúbir shabysta baıtal, bıelerdiń  ozyq shyǵýy rabaıda  bolmasa kezdese bermeıdi.

         Qyz-kelinshekterimiz baıtal degen sózge shamdanbaı-aq qoısyn. Óıtkeni, olar úlgi alyp júrgen aǵylshyndar jaqsy kórgen áıelin jylqyǵa, ózi unatqan áıel bóksesin jylqynyń saýyryna teńeıdi.  Jalpy biz mynany qaperimizge alýymyz kerek. Jaratqan Iemiz erkek pen áıeldi fızıologıalyq jaǵynan eki túrli etip jaratqan. Olardyń mıynyń jarty sharlary da ártúrli jumys isteıdi. Áıelderge qaraǵanda erkekterdiń súıegi kattyraq jáne terisiniń astyndaǵy maı da azdaý keledi. Biz qyz-kelinshekterimizge tárbıelilik degenimiz er adamnyń, jasy úlken kisiniń betine bajyraıyp týra qaramaýdan bastalatynyn úıretýimiz kerek. «Er bala – úıdiń taıaýy, qyz bala – úıdiń boıaýy» dep ǵulama aqyn Ábýbákir Kerderi aıtqandaı, qyz bala – eldiń de kórki, ári shańyraqtyń eki ıesiniń biri.  Solarǵa ushaqtan túsip jatqan sheteldikterdiń aldynan nan alyp shyǵaryp, tize búktirip maıystyryp qoıýdy toqtatýymyz kerek. Ánebir jyly Rım papasy kelgende Astanadaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń qyzdaryna sonyń  qolyn súıgizip masqara bolǵanymyz da jetedi. Al qazaq áıeliniń ómirdegi orny týraly taǵy da Ábýbákir Kerderiniń «Jaman bolsa alǵanyń, ólseń kórde jatqyzbas Súıegińdi tebirentpeı» degeni qaısy erkek kindiktini de oıǵa batyrar sóz emes pe?!

   Bizde eki áıel alýǵa qasqaıa qarsy shyǵyp, endeshe biz de eki-úsh kúıeýge tıemiz dep qutyrynǵandar, «genderlik saıasat», dep ózeýrep júrgen nadan jelókpeler sol damyǵan AQSH-ta Sılvester Staploke, J.K. Van Damm, Brús Ýıllıs sıaqty talaı «sıvılızovannyılar» birneshe áıel alǵanyn bilmeı me eken? Nemese, o zaman da bu zaman qaı patsha, qaı  koról, qaı senator, qaı ımperator nemese olıgarh qyzym súıgen eken dep kedeıge bergenin,  ulyna taqyrkedeıdiń qyzyn alyp bergenin estip pe? Sóıte tura, qazaqtyń han, sultandary, baılary kóp qatyn alǵan, 16-18-degi jas qyzdaryn malǵa satqan degen qaýesetterdi aýzy-aýzyna juqpaı qaıtalaıdy. Olar  kúıeýim, otaǵasym, baıym dese órkenıetten artta qalyp qoıardaı «joldasym» dep sóıleıtin boldy. Olar túgil teledıdardyń kitap oqymaıtyn saýatsyz júrgizýshileri de suhbat alyp otyryp «joldasyńyz» deýdi dáreje kóretin sıaqty.

      Búgingi  Qazaqstanda erkektiń otbasyndaǵy, áıel aldyndaǵy bedeli  quldyraǵany da aıqyn. Úıde jumyssyz otyrǵan erkek kúni boıy bazarda turyp, qaıtarda kórshi býtıktegi 3-4 qatynmen qosylyp 1-2 jartymen «boı jylytyp» qyzyp kelgen áıeline qarsy sóz aıta almaıdy. Ánebir joly

...     ...          ...

Shańyraqtan rızyq kóshirip,

Oshaqtyń otyn óshirip,

Baz keship baı men baladan

Toıatyn izdep qaladan,

Atanyń qonbaı aqyly

Qańǵyryp ketken qatyny, – degende osyny aıtqymyz kelgen edi.

      Qazir «túkirigi jerge túspeı turǵan» qýatty elder usaq elderdi, ásirese musylman elderin óz ýysynan shyǵarmaý úshin «ekonomıkalyq odaq», «keden odaǵy» degen qýlyqtarmen qatar sol elderdiń qyz-kelinshekterin de teris jolǵa túsirý úshin qoltyǵyna sý búrkip,  áıelder isi, áıelder máselesi, áıel teńdigi, genderlik saıasat degenderdi qarý qyp paıdalanyp keledi. Qazaqtyń saýatty, bilimdi áıel jynystylary  ondaı arandatýǵa ermeıdi. Al bilim-biligi tómen, úıinde durys tárbıe kórmegen qyz-kelinshekter sondaı saıhalı saıasattyń quryǵyna tez túsip, áıelge tán búkil súıkimdi júris-turysynan aırylady. Óziniń ulttyq dástúri olardikinen áldeqaıda ozyq ekenin bilmeý, óz ultyn eýropalyqtardan kem kórý naǵyz nadandyqtyń, saýatsyzdyqtyń nyshany. Baıaǵyda orystyń úlken oıshyly, ádebıet synshysy Pısarev «Orystyń Rafaeli bolǵansha orystyń etikshisi bolǵan jaqsy» degen eken. Ol bul jerde qaıta órleý dáýiriniń álemge máshhúr sýretshisi Rafael Santıdi aıtyp otyr. Baıaǵyda grekter Afıny demokratıasy sóz bostandyǵy degendi oılap taýyp ul-qyzymyzdy, jastardy buzdy dep Sokratty jazaǵa tartqany belgili. Qysqasy, áıel jynystysy  buzylǵan ult joıylatynyn, memleket kúıreıtinin tarıh talaı ret dáleldegen. Endeshe qyz-kelinshekterimizdiń ulttyq  tárbıeden alystap ketpeýin memlekettik te, otbasylyq ta deńgeıde qolǵa alatyn kez keldi..       

Myrzan KENJEBAI