Búgin Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy dostyq, baýyrlastyq qarym-qatynastarynyń ornaǵanyna 25 jyl toldy. 1992 jyly 2 naýryz kúni Qazaqstan men Túrkıa arasynda rýhanı ári saıası baýyrlastyq kelisimi jasalǵan bolatyn. Qazaq eli 1991 jyly 16 jeltoqsanda óz Táýelsizdigin jarıalaǵan kezde eń alǵashqy bolyp qabyldap, baýyrlas eldiń bostandyǵyna shynaıy tilektes bolǵan da osy Túrik eli. Osyǵan oraı Túrkıanyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisi Nevzat Ýıanyk myrzamen suqbattasýdyń sáti túsken edi dep jazady baq.kz.

- Áńgimemizdi eki el arasyndaǵy baýyrlastyqtan bastasaq.

- Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy erkin qarym-qatynastar óz bastaýyn eki halyq arasyndaǵy tarıhı, mádenı qundylyqtardan alyp otyr. Túbimiz bir, tilimiz bir, dilimiz bir eldermiz. Osy túsinikpen, osy uǵymmen ómir súrip, baýyrlastyqty damytyp, jalǵastyryp kelemiz. Jalpy, eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń barlyq túri osy ustanymmen damyp keledi.

Túrkıa memleketi osydan 25 jyl buryn Qazaq eliniń Táýelsizdigin alǵan kezde alǵashqy bolyp quttyqtap, alǵashqy bolyp shyn júrekten baýyrlas eldiń qýanyshyna ortaq bola bilgenimizdi búgingi tańda maqtanyshpen aıtamyz. Al eki el arasyndaǵy baýyrlastyq qarym-qatynas 25 jyldyń ishinde eshbir ózgermesten, syzat túspesten saqtalyp keledi jáne bul qarym-qatynas aldaǵy ýaqytta da jalǵasa beretin bolady. Elaralyq baılanys barlyq salada da óte qarqyndy túrde damyp keledi.

Al búgin, ıaǵnı 2 naýryz kúni – eki el tarıhyndaǵy erekshe kún. Sebebi 1992 jyly dál osy kúni Túrkıa men Qazaqstan arasynda dıpolmatıalyq qatynastar ornatyldy.

- Sizder úshin Qazaqstan syrtqy saıasatynyń róli qandaı?

- Biz Nursultan Ábishulyn «Túrki halyqtarynyń atasy» dep sanaımyz. Sol Nursultan Nazarbaevtyń kóshbasshylyǵymen Qazaqstan barlyq salada úlken jettistikterge qol jetkizdi. 25 jyl ishinde bilim, mádenıet, ekonomıka, áleýmettik salada Qazaqstan tańǵalarlyq jetistikterdi baǵyndyra aldy. Sonymen qatar dıplomatıalyq qarym-qatynastarda, jalpy dıplomatıalyq salada Qazaqstan óziniń sarabdal saıasatynyń arqysynda álemdik deńgeıge kóterile bildi.

Qazaqstannyń júrgizip otyrǵan belsendi syrtqy saıasatynyń nátıjesinde Astana qazaq eli maqtan tutar úlken saıası ortalyqqa aınalyp keledi. Munyń bir mysaly retinde Túrkıa men Reseıdiń bastamasy boıynsha Iran Islam Respýblıkasynyń qatysýymen ótken ulttyq uıymdar ókilderiniń basqosýyn aıtýǵa bolady. Osynyń negizinde Astana úlken saıası platformaǵa aınala aldy. Árıne, Sırıa máselesi boıynsha Astana kelissóziniń ótýi jaqsy bastama ekenin aıtqymyz keledi. Jáne de osy kelissózderge arnaıy alań usynǵany úshin Qazaqstan tarapyna alǵysymyzdy bildiremiz.

Sırıa máselesi – álemdik másele. Ondaǵy qarýly qaqtyǵystardy toqtatý úshin Astanada ótken kezdesýler óte mańyzdy ról atqardy. Bul Jenevada bastalǵan saıası úderistiń ári jalǵasy, ári túıindeýshi shara deýimizge bolady.

- Astana kelissózine qatysýshy birden bir memleket ol – Túrkıa. Osy kelissóz bul tarapqa ne bere aldy?

- Barlyǵy biletindeı, Sırıadaǵy daǵdarystyń jalǵasqanyna bıyl jeti jylǵa aınalyp barady. Al onda bolyp jatqan jaǵdaılardy eń kóp sezinip, kóp zardap shegip otyrǵan memleket – Túrkıa. Sebebi Sırıamen tikleı shekaralasady. Sonyń saldarynan 3 mln-nan astam bosqyn qazirgi tańda Túrkıany panalap otyr. Sırıalyq bosqyndar úshin Túrkıadan qaýipsiz el joq ázirge. Degenmen, Sırıadaǵy terorıstik uıymdar sanynyń kóptigi de Túrkıa úshin asa qaýipti jaılardyń birine aınaldy. Sondyqtan da biz kórshimizdegi qarýly qaqtyǵystardyń tezirek toqtalyp, beıbitshilik pen turaqtylyqtyń tezirek ornaǵanyn qalaımyz. Al Astana kelissózine keler bolsaq, taraptar Sırıadaǵy qarýly qaqtyǵystardy toqtatý týraly kelisimge keldi. Bul biz úshin óte mańyzdy nátıje boldy. Tipti, munan da mańyzdysy – Astana kelissózinen keıin Sırıada qarýly qaqtyǵystardyń birjolata toqtatylýy. Al Sırıa máselesi boıynsha Astana kelissózderi, taǵy da qaıtalap aıtqym keledi, Jeneva saıası úderisiniń jalǵasy ári támamdaýshy rólin atqardy.

- Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy saıası baılanysqa qandaı baǵa beresiz?

- Ótken jyly Túrkıada ótken Islam Yntymaqtastyq uıymynyń Hİİİ samıti kezinde eki eldiń prezıdentteriniń usynysymen Islam áleminde jańa bir jaqyndasý bastamasy kóterilgen bolatyn. Osy bastama negizinde ıslam álemindegi túsinispeýshilikterdi, túrli máselelerdi beıbit jolmen sheshý jóninde kelisimge keldi. Bul bastamany da eki el arasyndaǵy álemdik mańyzdy sharalardyń biri deýge bolady.

Sonymen qatar osy Samıt kezinde atqarylǵan ıgi sharalardyń biri – bıyl qyrkúıek aıynda IYU «Bilim jáne tehnologıalar» samıtin ótkizý kelisildi. Bul shara Qazaqstannyń bastamasymen Astana qalasynda júzege asady dep kútilýde. Árıne, uıymǵa múshe memleket retinde biz bul samıtke qatysýǵa shaqyrý alyp otyrmyz.

Samıt bıyl Astanada ótetin EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesiniń aıasynda ótetin bolady. Jáne qyrkúıek aıynda ótetindikten, osy kórmeniń qorytyndysy ispetti. Sondyqtan da osy Samıt pen EKSPO Qazaqstannyń qol jetkizgen tabysyn álemge pash etedi degen úmittemin. Jalpy, bul kórmege qatysý boıynsha Túrkıa tarapynyń jumystary jalǵasýda. Astanadaǵy EKSPO kórmesiniń joǵary deńgeıde ótýine biz de óz qolymyzdan kelgenniń barlyǵyn jasaımyz.

Sonymen qatar, Nursultan Nazarbaevtyń bıylǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda aıtylǵan «Qazaqstannyń úshinshi jańǵyrtýy» týraly bastamasy Qazaqstannyń ınovasıalyq tehnologıalaryn damytý mańyzdylyǵyn aıqyndaı tústi. Joǵaryda aıtqan IYU-nyń «Bilim jáne tehnologıalar» samıti Qazaqstannyń osy saladaǵy jetistikterin tanytatyn úlken múmkindik ekenin aıta ketken abzal.

Mundaı sharalardyń Qazaqstanda jıi uıymdastyrylýyn bul eldiń álemdik saıasatta, dıplomatıa salasynda úlken jetistikke jetkeni dep baǵalaýǵa bolady.

Sondaı-aq, Qazaqstan Prezıdentiniń bastamasymen júzege asyrylyp jatqan Iadrolyq qarýlardy joıý jónindegi, olardyń taratylýyn toqtatý jónindegi usynystary Qazaqstannyń syrtqy saıasatyndaǵy óte úlken jetistikter dep oılaımyn. Jáne Prezıdenttiń bul usynystary álemde ózine laıyq orynyn tabýda.

Jalpy, Qazaqstannyń álemdik saıası arenadaǵy qol jetkizgen úlken jetistigi retinde 2017-2018 jyldary BUU Qaýipsizdik keńesine turaqty emes músheligine saılanýyn aıtýǵa bolady.

- 25 jyl kóleminde eki el arasynda birqatar halyqaralyq uıymdar quryldy. Bulardyń elaralyq qarym-qatynasta alar oryny qandaı?

- Baýyrlas el retinde Qazaqstan men Túrkıanyń birlese otyryp qurǵan túrkitildes elderge ortaq – «Túrik keńesi» uıymy bar. Bul – Túrkıa men Qazaqstandy ǵana emes, jalpy túrkitektes halyqtardyń basyn qosqan úlken uıym. Qazirgi kezde Bas keńsesi Stambýlda ornalasqan «Túrik keńesiniń» ulttar yntymaqtastyǵynda alar orny erekshe. Munan bólek baýyrlas elderdiń basyn qoqan taǵy bir halyqaralyq úlken uıym ol – «Túrik akademıasy». Bas keńsesi Atanada ornalasqan bul uıym búginde kúlli túrkitektesterge ortaq rýhanı baılyǵymyzdy túgendeýmen aınalysyp keledi. Eki el arasyndaǵy mundaı uıymdar kóp. Mysaly, 1992 jyly qurylǵan TÚRKİSOI qatarly uıymdardy ataýǵa bolady.

Túrkıa Qazaqstan Táýelsizdiginiń 25 jylynda qoǵamnyń qaı salasy bolmasyn baýyrlastyqpen, yntymaqtastyqpen qarym-qatynas jasady. Bizdiń elderimizdiń arasyndaǵy mundaı baılanys álemniń ózge elderine úlgi bolarlyqtaı deńgeıge jetti. Biz bul jaǵdaıdy maqtan tutamyz.

Sonymen birge, Qazaqstan sońǵy 25 jyl ishinde Túrkıa úshin Orta Azıadaǵy eń senimdi saıası, áleýmettik, ekonomıkalyq seriktesine aınaldy. Árıne, aldaǵy ýaqytta bul qarym-qatynasymyz keńeıe túsetinine senimdimiz. Sebebi, Qazaqstan – qazirgi tańda bolashaǵy jarqyn, úlken perspektıvasy bar memleket.

- Eki el arasyndaǵy saýda-sattyq yqpaldastyǵyna toqtalsańyz?

- Qazaqstan saýda jáne ekonomıka boıynsha batys pen shyǵysty jalǵastyrýshy «Tarıhı Jibek joly» ekenin de atap ótken jón. Budan da bólek, kólik logıstıka, energetıkalyq qaýipsizdik salalarynda eń mańyzdy baǵdarlar, úlken joldar Qazaqstan arqyly ótedi. Kaspıı teńizi arqyly Túrkıaǵa baǵyt alǵan bul baǵdar «Ortalyq dáliz» retinde tanymal. Ol basqa baǵyttar úshin balama retinde emes, kerisinshe, solarǵa jasalǵan múmkinshilik dep baǵalanǵany oryndy. Sebebi bul – eń ekonomıkalyq tıimdi, eń yńǵaıly jáne eń tez jetkizetin baǵdar. Degenmen, biz úshin bul «dáliz» eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń basqa baǵyttaryna kóleńke túsirmeıdi, kerisinshe, qozǵaýshy kúsh.

Jalpy, tilge tıek etip otyrǵan shyǵys pen batys arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastar osy baǵdar boıynda ornalasqan elderdiń damýy men kórkeıýi úshin, tek qana tıimdi jaǵynan áser etedi degen úmittemiz.

Taǵy bir erekshe atap ótetin jaıt, Túrkıa men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastar 1992 jyldan bergi baılanystar nátıjesinde joǵary deńgeıdegi strategıalyq áriptestik deńgeıine jetti. Bul áriptestik 2009 jyly qol qoıylǵan «Strategıalyq áriptestik» týraly memerandýmmen bekitilgen.

Eki el basshylyǵynyń qatysýymen ótkiziletin joǵary deńgeıdegi strategıalyq yntymaqtastyq keńesi bar. Bıyl bul keńes otyrysy úshinshi ret ótetin bolady.

Sonymen birge Qazaqstan-Túrkıa qarym-qatynastaryn nyǵaıta túsý maqsatynda úkimetaralyq ekonomıkalyq komısıa qyzmet atqarady. Al komısıanyń teń tóraǵalyǵyn eki eldiń Premer-mınıstrleriniń orynbasarlary atqaratyn bolady. Bul komısıanyń otyrysy ótken jyly Túrkıada ótti. Al bıylǵy basqosý Astanada ótedi dep kútilýde.

Qazaqstan ekonomıkasynyń negizgi salalary – munaı men gaz. Alaıda, osy ekeýimen ǵana shektelmeı, ózge de ekonomıkanyń qozǵaýshy kózderin damytý úshin ekonomıkany ártaraptandyrý men modernızasıalaý basty mańyzǵa ıe. Aýylsharýashylyǵy, shaǵyn jáne orta bıznesti damytý, qyzmet kórsetý sektoryn jetildirý qatarly máselelerdi áli de kún tártibinen túsirmeýi Qazaqstannyń bolashaǵynan kóp úmit kúttiredi.

Árıne, Túrkıa men Qazaqstannyń ekonomıkalyq áleýeti óte joǵary. Degenmen, qazirgi jetken jetistigimizge toqmeıilsýge bolmaıdy. Eki el arasyndaǵy saýdany alar bolsaq, sońǵy 2-3 jyldaǵy jahandyq daǵdarys jaǵdaıy eki jaqty saýda-sattyq kórsetkishin tómendetkeni anyq. Degenmen, osy daǵdarysqa qaramastan, 2016 jyly eki el arasyndaǵy saýda-sattyq 2,5 mlrd dollardan asty. Sonymen qatar, ótken jyly Túrkıa Qazaqstannyń saýda eksport-ımporty boıynsha alǵashqy on eldiń qatarynan kórindi.

Al jalpy energetıka salasyn qospaǵanda, Qazaqstanǵa eń kóp ınvestısıa salýshy el retinde Túrkıa alǵashqy orynda. Búgingi tańda Túrkıa ınvestısıasy 2 mlrd dollardan asyp otyr. Munan bólek, qurylys salasy men merdigerlik boıynsha da Túrkıa kósh basynda. Olardyń Qazaqstanda júzege asyrǵan jobalarynyń quny 21 mlrd dollardy quraıdy.

- Eki el arasyndaǵy baýyrlastyq pen yntymaqtastyqtyń dánekeri – rýhanı baılanys. Al onyń negizi bilimde jatqany anyq. Osy turǵyda, Qazaqstandaǵy Túrik lıseıleri týraly aıta ketseńiz?

- Suraǵyńa jaýap bermes buryn, Túrkıa men Qazaqstan arasyndaǵy qarym-qatynastar óte joǵary deńgeıde ekenin taǵy da aıtqym keledi.

Onyń bir kórinisi, ótken jyly 15 shilde kúni Túrkıada áskerı tóńkeris jasamaqqa árekettenýshiler boldy. Bul áreketke basty kináli Fettýlah Gúlen lańkestik uıymy ekeni anyqtaldy. Osyǵan baılanysty, túrki halqyna, Túrkıa bıligine alǵashqy bolyp qoldaý bildirip, lańkestik áreketten keıin shetel prezıdenti retinde Túrkıaǵa alǵash sapar jasaǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń prezıdenti Nursultan Nazarbaev edi. Mundaı qoldaý kórsetkeni úshin túrik halqy Qazaq eliniń basshysyn árqashan qurmet tutady. Óz kezeginde Nursultan Nazarbaevtyń bul sapary eki el arasyndaǵy baýyrlastyqtyń, yntymaqtastyqtyń deńgeıin kórsetti.

Ózderińiz biletindeı, Fettýlah Gúlen lańkestik uıymy, biz ony FETO deımiz, tek Túrkıaǵa ǵana emes, basqa elderge de keńinen taraǵan uıym. Sebebi olar bilim salasy arqyly, BAQ arqyly jáne iskerlik qarym-qatynastar arqyly kez kelgen elde óz josparlaryn júzege asyryp otyr.

Jalpy, túrik halqynyń túsinigi boıynsha, 15 shilde kúni jasalǵan lańkestik áreket - áskerı qarý-jaraq alyp, Túrkıaǵa ǵana qarsy shyǵyp, óz eliniń Úkimet úıin bombalap, óz prezıdentine qastandyq uıymdastyryp otyrǵan joq. Olar osy arqyly barlyq baýyrlas memleketter arasyna iritki salyp, qaýip tóndirip otyr dep sanaımyz. Sondyqtan da baýyrlas, múddeles elderdiń FETO uıymyna qarsy áreketke baratynyna senimdimiz.

Jalpy, osy lańkestik áreketti aıyptaý máselesinde eki el prezıdentteri qol jetkizgen ýaǵdalastyqqa sáıkes, FETO uıymyna qarsy sharalardy uıymdastyrý jónindegi elaralyq birlesken komısıa qurý jóninde sheshim shyǵaryldy. Sonyń aıasynda eki eldiń tıisti mekemeleri arnaıy iske kirisedi dep kútip otyrmyz.

Osy oraıda bir máseleniń basyn ashyp aıtyp ketkim keledi. Ol – QTL mektepteri týraly.

Negizi, Qazaq-Túrik lıseıleri dep atalǵanymen, bul mektepterge mundaı ataý resmı túrde berilgen emes. Jáne bul mektepter Túrkıa Ulttyq bilim mınıstrliginiń quzyretine qaramaıdy. Jeke qordyń qaramaǵynda. Onda sabaq beretin ustazdar da mınıstrliktiń atynan kelgen muǵalimder emes. Dırektorlary da Túrkıa tarapy usynbaǵan basshylar. Olar bar bolǵany, Túrkıa ataýyn ruqsatsyz paıdalanyp, óz maqsattaryn júzege asyryp otyr.

Qazirgi tańda mundaı lıseıler kóp. Biz bulardan arylatyn bolamyz. Túrkıa atyna kir keltirýshilerden óz abyroıymyzdy qorǵaımyz. Al sol mektepterde oqıtyn oqýshylar men ustazdar, bolmasa ata-analar esh zardabyn tartpaıtyn bolady. Bizdiń maqsat ol emes. Kerisinshe, olarǵa múmkindigimizshe kómektesý. Mektepterdi kadrmen qamtamasyz etý, sapaly bilim berý men bilimdi oqýshy daıyndaýda Túrkıa tarapy Qazaqstan Respýblıkasynyń Bilim jáne ǵylym mınıstrligimen birlese otyryp, qoldan kelgenniń barlyǵyn jasaýǵa ázir. Bul týraly osyǵan deıin de biz únemi aıtyp kelemiz.

Aldaǵy ýaqytta bul lıseıler tolyqtaı Túrkıa Ulttyq bilim mınıstrliginiń qaramaǵyna ótedi. Sol kezde bular eki eldiń yntymaqtastyq múddesine saı bilimmen sýsyndatatyn bolady. Osy maqsatta Túrkıa Ulttyq bilim mınıstrliginiń janynan arnaıy qor qurylyp, ózge memleketterdegi túrik lıseılerin FETO lańkestik uıymynyń áserinen aryltý máselelerimen aınalysyp jatyr.

Jalpy, qazaqstandyq qoǵam mynadaı bir máseleni jete túsinse eken deımin. FETO lańkestik uıymy BAQ arqyly, bıznestik qarym-qatynas arqyly óziniń úgit-násıhatyn áli de toqtatpaı keledi. Sondyqtan mundaı uıymdardyń jymysqy áreketteri Qazaqstanda da qoldaý tappaýy kerek. Tipti, Qazaqstan aýmaǵyna mundaı uıymdardyń ókilderi kirmeýi kerek.

- Aldaǵy ýaqytta atqarylady dep josparlanǵan jumystar týraly aıtsańyz?

- Aldaǵy ýaqytta kólik logıstık, vıza alý, jol máselesine qatysty birqatar jeńildikter bolatyn jaǵdaıda eki eldiń baılanysy budan da ary nyǵaıa túsetini anyq. Buǵan eki el arasyndaǵy erkin sýda múmkindikteri, týrızm sektory, qorǵanys ónerkásibi salasy, ınovasıalyq jobalar men memlekettik-jekemenshik seriktestikti damytý sheńberinde júzege asyrylatyn jobalar áser etetin bolady dep senemiz.

Eki el arasyndaǵy rýhanı, áleýmettik, saıası-ekonomıkalyq, baýyrlastyq qarym-qatynastardyń bolashyǵy jaqyn. Jáne bul elaralyq baılanysty jalǵastyrý úshin, nyǵaıta túsý úshin áli de atqarar is kóp ekenin aıtqym keledi.

Osy kúnge deıingi statısıkalyq málmetterge kóz jiberer bolsaq, yntymaqtastyǵymyzdyń, qarym-qatynastarymyzdyń damyǵanyn kóremiz. Al Qazaqstan-Túrkıa baılanysy bizdiń elderge ǵana emes, osy aımaqtaǵy elderdiń barlyǵyna da áser etetip keledi desek, artyq aıtqandyǵymyz emes.

Osy oraıda, Qazaq elin 25 jylda jetken jetistikterimen quttyqtaımyn. Eki el arasyndaǵy yntymaqtastyq árqashan jalǵasyn taýyp, damı bersin!

- Áńgimeńizge rahmet!

Erjan Jaýbaı