Men qaıta qurý jyldary Sultanbek Qojanovtyń zaıyby Gúlándám apaıdan Tashkentte «Shyǵys keshterin» qoıýshylardyń biri bolǵan Dinshe Ádilov jaıynda alǵash estigen edim. Keıinirek, arnaıy qyzmet arhıvindegi isimen tanysý barysynda, onyń ómirbaıanyn birshama tolyq bilip aldym. Búgingi M.O. Áýezov atyndaǵy qazaq memlekettik akademıalyq drama teatrynyń shańyraǵyn tuńǵysh kótergen qaıratker bola tura, qazaq sahna óneri tarıhynda esiminiń múldem atalmaý sebebin de uqtym.
Kezinde CHK, GPÝ, NKVD atalǵan qaýipsizdik qyzmetiniń tıisti saıası tapsyrysty oryndaý úshin áldebir qaıratkerdi «aýyr qylmysqa» qatysty etip, abyroıyn nahaqtan tógýdi de, sol rette qoldan qıystyryp, teris habar taratýdy, ıaǵnı dezınformasıa jasaýdy da óz tájirıbesinde keńinen qoldanǵany búginde barshaǵa málim. Onyń aqparattaryna súıengen Fılıpp Goloshekın tap dushpandaryn jarıaly túrde áshkerelep jatty. Bıliktegi partıanyń respýblıkadaǵy kóseminiń aýzyn baqqan «Eńbekshi qazaq» da óz betterinde Dinsheniń «betinen qany shyqqan ultshyl» ekenin, onyń «ult teatrynyń baǵytyn ultshyldyqqa buryp ákete jazdaǵanyn» jazdy.
Sondaı ister saldarynan Dinshe esimi teatr tarıhynan 30-shy jyldardyń ózinde-aq syzyp tastalǵan bolatyn. Buǵan qazaq qoǵamynda qalyptasqan ahýal da septesti. Bul jóninde men 2000 jyly «Arys» baspasynan shyqqan «Ult teatry shańyraǵyn kóterýshi» degen kitabymda áńgimelegen edim. Aldymen, alys zamandaǵy ahýaldy uǵýǵa járdemdeser degen oımen, sondaǵy bir taraýdy nazarlaryńyzǵa usynaıyn...
«Qazaqy indet. Teristik, tústik óńirleri túgel biriktirilgen Qazaqstannyń jańa astanasy Qyzylordada 1925 jyldyń kúzinde Keńestik Respýblıkamyzdyń bes jyldyǵy merekelendi. Sol mereke aýqymynda jurtshylyq eski astana Orynbordan aldyrylǵan kóshpeli sırktiń kenep kúmbezi astynda áıgili palýan Qajymuqannyń ónerin tamashalap, kásibı sporttaǵy eren eńbegin marapattaǵan mereıtoı ótkizgen bolatyn. Aýyl-aýyldan, ár mekemeden quttyqtap kelgender qazaqtyń ataqty ulyna degen júrekjardy sózderin aıtyp, syı-sıapat jasady. At mingizdi, shapan japty, túrli qolónerlik, zergerlik buıym, basqa da jyly-jumsaqtaryn rıasyz yqylastarymen tartý etti. Tamashada respýblıka partıa-keńes qyzmetkerleriniń kúlli betke ustary bas qosqany túsinikti, solardyń deni bop tabylatyn orys aǵaıyndar: «Tárjimá! Aýdaryńdar!» – dep aıqaılaı berse kerek. Sol kezde buıra shashy tolqyndanǵan, boıshań, aqquba, ashań jigit kórermender ishinen jeńil kóterilip, ortaǵa shyǵady. Bul – ult teatrynyń dırektory Dinmuhamed Ádilov edi.
Budan 73 jyl ilgeride Dinshemen «Óner qaıratkeriniń shartty ýaǵdasy» atty kelisimshart jasasyp, 2-kategorıaly ártis retinde teatrǵa qabyldanǵan qujatyn qasterlep saqtap kele jatqan sahna ardageri Qapan Badyrov sol sátti jyly sezimmen eske aldy.
Teatr basshysy otyrǵandarǵa arenadan jaǵalaı qarap: «Qymbatty dostar, – depti bıazy únmen orys tilinde, – biz bárimiz, ǵumyrymyzda tuńǵysh ret, óz aldymyzǵa memleket bolǵanymyzdyń arqasynda ǵana, qazaq halqynyń aty álemge máshhúr palýanyna qurmet kórsetýge jınaldyq. Dúnıe júzi chempıony Qajymuqan qazaqtyń ǵana emes, orys eliniń de aıaýly azamaty. Ol óziniń dosy Poddýbnyımen birge Rossıanyń dańqyn asyrdy. Demek, Qajymuqan kúlli Keńes Odaǵyna tel ul. Sizder Qazaqstandy kórkeıtýge keldińizder, endeshe dál qazir sizder qazaqstandyq retinde de, reseılik retinde de bizdiń qýanyshymyzdy bólisip otyrsyzdar. Qajymuqandy qoshemetteýshilerdiń ne aıtyp jatqanyn túsingilerińiz keletini durys-aý, biraq ol sózderdiń mazmuny osy arenadaǵy ózderińiz tamashalaǵan kúres pen sırktik oıyndar rýhymen de áıgilenip turǵan joq pa? Sizder, úlken mádenıetti Azıaǵa jetkizýshiler, izettiliktiń qarapaıym úlgisin nege tanytpaısyzdar? Orystyń uly bahadúri Poddýbnyımen qatar aty álemge jaıylǵan qazaqtyń uly bahadúrin nege tym bolmasa bireýińiz eýropalyq dástúrge saı bir shoq gúl ákep marapattamadyńyzdar? Olaı bolmaǵan eken, qarapaıym aýyl adamdarynyń qazaqy qurmetiniń mazmunyn júrekterińizben uǵyp, sabyr saqtaǵandaryńyz jón emes pe?».
Palýan toıyndaǵy álgi kórinisti jastyq shaǵynda kýá bolǵan umytylmas oqıǵalardyń biregeıleriniń sanatynda tebirene esine túsirgen qart sahna sańlaǵy: «Tárjimá talap etýshiler jym boldy, – dedi. Sondaǵy saltanatty sátti tap búgin bastan keshkendeı súısinispen aıtty. – Biz batyl da sypaıy dırektorymyzdy ishteı maqtan ete, shoqtyǵymyz kóterilip, qazaqtyǵymyzǵa qýanyp qaldyq».
Iá, Dinshe oıyn búkpeıtin, shyndyqty aıtýda eshteńeden taısalmaıtyn, júrekti, shapshań, naqty istiń adamy bolatyn. Ókinishke qaraı, onyń bul qasıetin – álemdik revolúsıa sarbazdary basym ol zaman túgil, táýelsizdikke qol jetken qazirgi dáýirde de qaterli bále tergish sybyrlaqtar «ultshyldyqtyń» kórinisine jatqyzar edi. Ótken ómir jolyndaǵy kesimdi áreketterimen talaıdyń qanyn qaraıtyp, kek qaıtarýdy kókseıtin san dushpan taýyp alǵan jas qaıratkerdiń mundaı minezi – árdaıym «óz adamynyń» namysyn kúıtteıtin qazaqy indet jaılap turǵan sol kezgi qoǵamdyq ahýalda jeke basyna tek zıanyn tıgizetin-di. Solaı boldy da...
Akademık-jazýshy Sábıt Muqanov óziniń 60-jyldary aıaqtaǵan «Ómir mektebi» atty áıgili trılogıasynda 1925 jyl kezinen: «Jurttyń aıtýynsha (rasy da solaı) Qazaqstandy endigi bıleýshi eki adam ǵana: Sultanbek Qojanov, Smaǵul Sadýaqasov. Búl ekeýi de Ólkelik partıa komıtetiniń búro múshesi», – dep jazady. RK(b)P Qazaq obkomynyń hatshysy mártebesimen Tashkentten Orynborǵa 1924 jyldyń sońyna qaraı jiberilgen Sultanbek týraly Sábeń áýeli İshki ister halkomaty Bas mılısıa basqarmasynyń bastyǵy Dúısebaı Nysanbaevtan estıdi. Ádilovter taǵdyrynyń qaıǵyly tustaryna qatysy bolǵan bul adam jaıynda Muqanov mynandaı derek beredi: «Dúısebaı Nysanbaev... Sákennen egderek... Sákenniń aıtýynsha, revolúsıadan buryn oryssha oqyp, kóp jerde pısarlik qyzmet atqarǵan da, revolúsıa jyldary bólshevıkter qataryna qosylǵan... Orynborǵa 1924 jyldyń basynda kelgen ony, Sákenniń usynysymen qyrǵyz (qazaq) avtonomıaly respýblıkasynyń ishki ister Halyq Komısary ǵyp taǵaıyndatqan... Sáken 1919 jyldyń basynda Omby abaqtysynan qashyp, so jyldyń jazynda Túrkistanǵa jetedi de, osy Dúısebaımen tanysyp úıinde turady. Dúısekeń bólshevık bolǵanymen rýshyldaý da adam.... Dúısekeń Sákendi osy jaǵynan jaqyn tartady». Jas memleket qaıratkerleriniń biri, iri basshylarynyń bel ortasyndaǵy kisi (ol tusta mılısıadan ótken qudaı joq, al bul – Respýblıkanyń Bas mılısıoneri) tirshiliginde qandaı prınsıpti ustanýǵa oń ıyǵyn beretinin oıǵa túrtip qoıyńyz...
Sábeń Nysanbaevtan Qojanovtyń isker, naǵyz «sen tur, men ataıynnyń ózi», tipti «Stalınniń ózimen julqysa ketýden taıynbaıtyn» ójet adam ekenin, basqa da uzynqulaq pen derek bulaqtarynan – «alashordashyl Baıtursynovtyń Orynborda qulatylǵan ıýbıleıin» Tashkentte ótkizgenin, «ultshyl aqyn» Jumabaevtyń kitabyn ózi alǵysóz jazyp shyǵarǵanyn, Qazaqstannan qýylǵan kúlli «alashordashylarǵa» Túrkistan Respýblıkasynda pana bolǵan «ońshyldyǵyn» bilip, oǵan senimsizdikpen qaraıdy. Al onyń Orynborǵa kelgennen bergi naqty «ultshyldyq» isteri jaıynda óziniń taǵy bir jaqyn júretin kisisi – KırSIK tóraǵasynyń orynbasary Nurmaq Baısalyqovtan estip-bilgende, ásirese Baısalyqovtyń kórneki mysaldarmen kómkerilgen pikirleriniń túıini syqyldanǵandaı: «...Qojanov degen gad... ótken bir búronyń ózinde-aq Qazaqstan basshylyǵynyń 90 prosentin «ońǵa» aınaldyryp boldy, ultshyl-gadtar. Besinshi sıezen keıin – 100-ge aınaldyrady», – degen qorytyndysyn tyńdaǵanda, «sóıtken Qojanov Qazaqstanǵa ne jaqsylyq ákeler deısiń» dep, odan kúderin múldem úze túsedi.
Osy oraıda qoǵamdyq belsendiligi zor qalamgerdiń óziniń ańdamasyna da nazar aýdarǵan qyzyq: «Qojanov pen Sadýaqasovtyń blogi» atalǵan top alǵashqy adymynan-aq «ońǵa» tartty da, birazdan keıin tipti ashyq ketip, «baıdyń balalary», «alashordashylar» deıtinderdi keńselerge, oqý oryndaryna toltyra bastady». Qujattar kýálik etedi – osynaý eki aıaýly azamattyń tynys-tirshilik, qyzmet babynda mundaı aýyzbirlik-«blok» bolǵan joq, esesine ómirde – «tize qosqan jalshylar» kóńili qalamaǵannyń bárin «baı men molda» sanatyna jatqyzyp, «qamshymen qoıdaı qýýǵa» urandata shaqyrǵan shalasaýat beleń alýly sholaq belsendilik zamany boldy...
Ataqty jazýshymyzdyń búgingi urpaq úshin asa qundy estelikterindegi joǵaryda atalǵandar sekildi ıdeologıalyq paıymdar qanattandyrǵan baǵalaýlar men dáıeksiz ósekter – bıik otanshyldyq sezimnen ada, bólshevızmmen sýarylǵan qazaqy jikshildikke tunǵan sol zamanǵy qaýym tirshiliginen táp-táýir eles beredi...
«Qazaqstandy endigi bıleýshi» eki serkeniń birimen Ádilov qurdas, Ombydaǵy «Birlik» uıymynan úzeńgiles bolsa, ekinshisin Tashkenttegi qazaq pedagogıka ýchılıshesi qabyrǵasynda qyzmettestik oraıymen tanysqannan – ustaz, aǵa, joldas tutyp ketken-tin. «Qojanov kraıkomnyń ekinshi hatshysy bop turǵanda Sadýaqasov Búro múshesi jáne sonymen bir mezgilde Aǵartý jónindegi halyq komısary (Narkompros) edi, – dedi Dinmúhamed Ádilov 1928 jyly OGPÝ tergeýshisine. – Qazaq qyzmetkerleri ishinde Sadýaqasov pen Qojanovty eki zor tulǵa, eki kıt degen pikir júretin-di, al men ekeýimen de jaqsy tanys edim».
Sultanbek Qojanov qazaq jerlerin is júzinde alǵash jınaýshy, praktıkalyq ispen shuǵyldanǵan qazaq qyzmetkerleri ishindegi eń qabyrǵaly qaıratker bolatyn. Ol, ózi taldap kórsetkendeı, partıadaǵy jumysy kezinde udaıy alǵy shepte boldy, atap aıtqanda: 1) otarshyldyq pen jergilikti ultshyldyqty saıası turǵydan joıý jumysyna; 2) jer reformasyn júrgizýge jáne halyqty jerge ornalastyrýǵa; 3) «Qosshy» odaqtaryn qurý naýqanyna, 4) Orta Azıada ulttyq mejeleý jasaýǵa; 5) Qazaqstannyń ortalyǵyn Orynbordan Qyzylordaǵa kóshirýge jáne 6) Qazaqstannyń ishki qurylymynda ulttyq sıpattardy kúsheıtýge belsendi túrde atsalysty. Jáı qatysyp qana qoıǵan joq, solardyń uıtqysy, máıegi boldy. Bularǵa qosymsha, onyń qyzmetiniń kúni búginge deıin ylaıyqty baǵasyn almaǵan taǵy bir qyry – 7) topshyldyqqa qarsy kúresi edi.
Alaıda, qaıratkerlerdiń ıdeıaǵa adaldyǵy baǵalanbaıtyn, tutasyp kúsh biriktirýde jeke basqa «adaldyqtary» basym túsetin bundaı ıt-yrǵyljyń, berekesiz aıqasta, ózi de moıyndaǵanyndaı, eriksizden eriksiz, topshyldyqpen kúresýshi basqa bir topqa jetekshilik etkendeı ispettendi.
Qazaq serikteriniń járdemimen keıin Goloshekın tabysty túrde «áshkerelegen» «qojanovshyldyqty» basqarǵan Qojanovtyń tobyna Túrkrespýblıka kezinen qanattasy sanatyndaǵy Dinmuhamed Ádilov te jatqyzylatyn.
Tikeleı sóılesip, qyzmettes bolǵany óz aldyna, qazaq kommýnısi Sultanbek Qojanov Bas hatshy Stalınge mańyzdy problemalar boıynsha áldeneshe ret hat jazǵan adam. Solardyń tilge tıek etýli máselemizdi ashýǵa septigi tıetin bir-ekeýin alaıyq. Aıtalyq, 1924 jylǵy qazanda B(b)KP Orta Azıa Búrosynyń múshesi retinde Tashkentten joldaǵan hatynda, ol, kompartıanyń alys aımaqtaǵy bir jaýyngeri, – kompartıa basshysyna ulttyq-terrıtorıayq mejeleý jumystarynyń qorytyndysy boıynsha oı-pikirin habarlady. Al sol jylǵy 29 jeltoqsanda Qazobkom hatshysy laýazymymen Orynbordan jazǵan hatynda – Qazaq Respýblıkasynyń astanasyn basqa qalaǵa kóshirý qajettigi týraly aıtty. Osy eki hatqa da ortaq ózek bolyp yzylǵan óte mańyzdy jáıt – ulttyq kadr jáne qaıratkerlerdi qazaqy indetten saýyqtyrý máselesi edi. Osynaý máni eresen ózektiń keı tustaryna birlesip kóz júgirteıik.
«Qazaqtardyń óz respýblıkasynda ulttyq azshylyq dárejesinde qalyp otyrǵan kúlkili jaǵdaıyn joıý qajet», – deıdi ǵasyrdyń alǵashqy shıregindegi qaıratker.
Ǵasyr aıaqtalyp keledi, biraq sonaý meje áli kúngi ózekti de ótkir kúıinde... San kemshindigi óz aldyna, kúni búginge deıin bar sapaǵa qamqorlyq jaıy jetimsiz dárejede. «Tıtýldy» qazaq baıaǵysha kishi ult deńgeıinde... Derbes dep bórkimizdi aspanǵa atqan táýelsiz memleketimizdiń bıleýshi mashınasy tolyq máninde ult múddesine jumys istemegendikten ǵoı: shetjurttyq oılaý-paryqtaý-sóıleý-bıleý júıesi jol ashqan álemdik-kosmopolıttik eliktirgish-azǵyrǵysh aqparatty-sazdy topansýdyń qazaqy jan-dúnıe men sana-sezimdi úmitsizdikke ulastyra tunshyqtyryp otyrǵany sonshalyq, keı-keıde kompartıa dáýiriniń kemsitýindegi artyqshylyqtar kózge jylyushyrap ketedi...
«Proletar basshylyǵy qazpartıntellıgentterdi Orynbor sekildi proletarlyq ortalyqta qamap otyrý arqyly emes, jandy buqaralyq jumys júrgizý arqyly jasalýǵa kerek».
Astanany orysy kóp Orynbordan qazaǵy basym Aqmeshitke aýystyrýdaǵy maqsat osy-tyn, alaıda onyń parqyna qaımana qazaq bara berýshi me edi, al qyzmetke ilikken «kózi ashyqtary» aınalasyndaǵy ár isten ózinshe astar izdemese – qazaq bola ma...
Qumy boraǵan, kúni kúıip turǵan qalaǵa astanany ultshyldar ákeldi! Qazaq astanasynan halyqty jırentý úshin solaı istedi olar! – osynaý túıindi bolashaq zańǵar qalamger men respýblıkada jurttyń quqyqqa baǵynýyn ornyqtyrýǵa Joǵarǵy Sottyń alqa múshesi laýazymymen atsalysýshy qyzmetker aldynda Ábdirahman Baıdildın aıtady. Sábeń elinen Qyzylordaǵa kelgen tusta ol «...kásipshiler odaǵynyń oqý jumysyn basqaratyn sekasyna predsedatel...» Buryn «Sákenniń tilimen aıtqanda neonasıonalısterdiń (jańa ultshyldardyń) biri» dep sanalatyn Baıdildın keıingi kezderi, Muqanovtyń baıqaýynsha, «solaqaılanyp, ...«ultshyl» ataýlyǵa qatty shabýyl jasap júr». Onyń solshyldyǵyna birer mysal keltiredi de: «Osy qylyqtary úshin, buryn jekkóretin ony keıingi kezde syrttaı unata bastaǵam, – deıdi Sábeń áıgili avtobıografıalyq shyǵarmasynda. – Sonymdy bilgendeı, men Sapar Mustafınniń úıine túse, bir qushaq kitapty qoltyqtap (solaı júrý ádeti de) kirip keldi...»
20-jyldardyń ortasyndaǵy Ábdirahman Baıdildındi, qıyn kezde – 1918 jyldyń sońynda aýylyna ertip aparyp jasyryp, Kolchak jendetteriniń sheńgelinen qutqarǵan serigin Dinshe Ádilov 1928 jyly qupıa polısıa tergeýshisi aldynda «meniń burynǵy dosym» dep ataǵan edi. Sosynǵy «keıin partıalyq durys baǵyt ustandy» degendegi «keıini» – Sábıt Muqanov áńgimelep otyrǵan álgi shaq – 1926 jyl bolsa kerek.
Ol tergeýde bergen kórsetilimderinde ult qaıratkerleri («ultshyldar») ózderimen keshe ǵana pikirles bolyp júrgen Baıdildınniń bólshevıktik solaqaı syndaryna munysy qalaı dep tańyrqaǵandaryn da eske alady...
Degenmen ekeýiniń dostyqtan ketisý syry tergeýde ashylmaǵan, munyń astaryn «Ómir mektebindegi» álgi joldar – 1922 jylǵy «Qaranoǵaı-SHala» hıkaıasynan beri tasy órge domalap, Joǵarǵy Sottyń alqa múshesi dárejesine jetken, sóıtip Ádilovterge qaýip tóndirip kele jatqan «atqaminer Sapar Mustafınge» endi «ultshyl-qojanovshyldardyń» qas-jaýy Ábdirahmannyń jaqyn bop shyǵýy jaıyndaǵy Sábeńniń kýáligi ańǵartatyn tárizdi...
Baıdildın qazaqty «ultshyldardan qutqarýdyń jolyn» da aıtady – astanany Aqmolaǵa kóshirý kerek! Jetpis jyldan keıin júzege asqan usynys... Tek biz muny ultsyzdyqqa tosqaýyl qoıý jáne ulttylyq órisin keńeıtý yńǵaıynda jasaldy dep táýbá etemiz.
«Halyq quramynda orys sharýasy sanyn arttyrý – proletarlyq basshylyq jasaýdy tıtteı de jeńildetpeıdi, – deıdi Sultanbek Qojanov, – kerisinshe – dástúrli ultaralyq dúrdarazdyqtyń shıelenise túsýimen jáne proletar basshylyǵynyń yqpalyn – orystyń kóptiginen ulttyq zorlyq kórsetýi dep baǵalanýynan qashyp qutyla almaıtyndyǵymyz arqyly qıyndatyp jiberedi».
Sonda da, odan bertinde de, tipti búgin de biz bul jáıtti baqytqa balaımyz, tarıhtyń ózi osylaı bolýǵa qosqan deımiz, al sol qosaqtaǵan tarıhty ózimiz jasaǵanymyzben jumysymyz joq, kónbis halqymyzdyń beli maıysyp, jumǵan aýzyn ashpaıtynyna razymyz...
«Bir qaraǵanǵa revolúsıashyl bolyp kórinetin qazaq tilmáshtarynyń shaldýarlyq yrqyna jyǵylmaı, kompartıa Qazaq ulttyq respýblıkasynda qazaqtyń ulttyq-buqaralyq ahýalyn zerttep, soǵan sáıkes áreket etýge tıis».
Netken tátti úmit, kompartıaǵa degen qandaı qulaı senýshilik deseńizshi! Jary men qyzynyń, jaqyn týystarynyń este qalǵandarynan bilemiz – Lenın ólgende Qojanov shyn kóńilimen, aǵyl-tegil, eńirep turyp jylaǵan eken... Basqasha qalaı bolsyn, ol tusta tarıh sahnasyna jeke-dara shyqqan bólshevızm ultyna qyzmet etsem degen qaıratkerlerimizdiń jan-júregin ádildik ıdeıasymen baýrap alǵan edi ǵoı.
«Bul úshin qazaq kóńil-kúıiniń partıa ishindegi «barometri» bolatyn áıteýir bir jurshylyq oshaǵyn jasap, qajetsiz ári zalaldy ýklondardy (aýytqýshylyqtardy) qanaǵattandyrmaq túgil, joıý baǵytyn ustaý jón». – Tolyq máninde júzege asyrýdy taǵdyr mańdaıǵa jazbaǵan usynys.
«Áıtpese myna tańǵalarlyq jáıt jalǵasa bermek – búginge deıin qazkommýnıster áldeqashan o dúnıege attanǵan «Alashorda» adresine laǵnet aıtyp, óli qarsylasymen kúreste erliktiń kózjumbaı ǵalamattaryn kórsetý arqyly mansapqa jetip júr».
Bul áli uzaqqa ketetin qaharmandyq – áýeli uıym retinde 1920 jyly birjola ajal qushsa da, keıin, 37-niń «úlken terrorynda» onyń kósemderi túgil, oǵan azdy-kópti qatysy bolǵandardyń ámmási jalǵan dúnıeden taıdyrylsa da – Birinshi Qazaq Respýblıkasy sońǵy jarty ǵasyr boıy, kúni keshegi jarıalylyq pen qaıta qurý belesine, tipti táýelsizdik dáýirine sheıin aty teris qalypta qala berdi. Aradaǵy áldeneshe ondaǵan jyldarǵa sozylǵan totalıtarızm tumanynda «ıdeıalyq saýaty joǵary» oqymysty-pysyq-qyzylbelsendiler talaılardy sonaý jasandy kúıdirgimen kúıdirý arqyly da joǵaryǵa jaǵynyp júrdi...
«Al, 7 jyl ishinde qazaqtar ne nársege ıe boldy, «Alashorda» ornyna antıkeńestik ne keldi, ony qalaı beıneleýge bolar edi – muny olardyń eshqaısysy bilmeıdi, bilý qajet dep eseptemeıdi de». – Báleqorlarǵa atyshýly bir «jaýdyń» ózi jeti jylyńyz ne, jetpis jylǵa jetip jatty...
«Tereńdeý kerek, qazaq buqarasyna dendep ený kerek, shynaıy reńki bar partıalyq qoǵamdyq pikir týǵyzý lázim, qajet kezde tek «bastyqqa» emes, buqaraǵa júginýdi dástúrge aınaldyrǵan jón». – Jaqsy nıet, tek, bólshevıktik saıasattyń aqjúrek bolmaýy sebepti, burmalanýy ońaı tilek...
Qojanovqa qoǵam dertiniń dıagnozy aıqyn: «...bizdiń qazaqtyń partıalyq ortasyna negizsiz eges, urys-qaǵys, saıasatshyldaný men ushy-qıyrsyz rý múddesin kúıtteý jolynda teristi qostaı ketý elementteri tym dendep sińip ketken». – Bul áli de aıyǵyp bolmaǵan aýrýymyz ǵoı...
«Qazqyzmetkerlerdi qorshaǵan obektıvti ahýal ony tıptik, jany selt etýdi bilmeıtin otar chınovnıgi etip somdaıdy, – dep ashyna baıandaıdy Sultekeń elimizdegi nómiri birinshi komýnıske, – al ol ózin dúnıeniń kindigindeı sezinedi, óz basyn synnan joǵary sanaıdy, – qazir de solaı emes dep kim aıta alar?! – sóıtip, eshkimniń ózine «jumys isteýine» kedergi keltirmeýi úshin joǵary turǵan organdarǵa, tulǵalarǵa, ıaǵnı bastyqtarǵa sóz tasıdy, jaǵympazdanady, shaǵymdanady, t.s.s.» – Qaıtersiń, kóne de ómirsheń tásil... Zamanyna qaraı – amaly, búginde, atalǵan áreket túrlerine qosymsha – kóldeneń kelýshilerdi taptap ketedi, kereksiz qoqys syndy tysqa ysyryp, tipti laqtyryp tastaıdy. Iaǵnı, «qaıratkerlerdi bıik murat tabystyryp-biriktirse ǵoı, shirkin!» degen asyl arman áli de kúshinde...
Revolúsıadan beri jeti-aq jyl ótse de, Sultekeńniń talaby joǵary: «...qazaqtar kóbine mansap jeteginde júr, isti taptyq jolǵa qoıý qazaq partıalyq buqarasynda áli bolǵan joq».
Eski Qazaqstandaǵy (Túrkistan Respýblıkasy quramyndaǵy oblystardan ózge jerlerde) memleket qyzmetinde isteıtin qyzmetkerler ishinde oryn alǵan kóriksiz ahýaldy taldaı kele, Qojanov pikirin: «Osynyń bári baıaǵyda jerlengen «Alashordany» kúnine úsh qaıtara jerlep jatatyn, naqty jaǵdaıǵa baılanyssyz paıymdaryn óz qalaýlarynsha ne olaı, ne bulaı buryp aǵyza beretin otar chınovnıkterin, tómenmen dánekeri joq tóbedegilerdi, qyzyl sóz revolúsıonerlerin qalyptastyryp otyr», – dep qorytady. Sóıtedi de, Bas hatshyǵa: «Praktıkalyq jumysty tvorchestvolyqpen júrgizýge qajet salaýatty ahýal bolýyn Ortalyq Komıtet qandaı shyǵynǵa barýǵa týra kelse de qamtamasyz etse degen tilek bar, joldas Stalın», – degen usynysyn bildirdi.
Qojanov qyzýqandy, shapshań istiń adamy. Ol Túrkistan Respýblıkasynan Qazaqstandaǵy partıa jumysy jetekshileriniń biri bop kelgen bette qoǵamdyq ahýaldy saýyqtyrý sharýasyn qolǵa alady.
RK(b)P oblystyq baqylaý komısıasynyń tóraǵasy Panın jańa basshylyq tapsyrmasyna saı, oblystyq partıa komıtetine 1924 jylǵy 22 jeltoqsanda myna hatty joldaǵan-dy: «RK(b)P Kırobkom búrosyna. Qupıa qaýlylardyń jarıa bop ketýine kimder kináli ekenin anyqtaýǵa múmkindik joq. Jarıa bolýlar, eń bastysy, konspırasıa jaıynda qarapaıym uǵym joqtyǵynan oryn alýda. Obkomnyń kırgız bóligi ózara jaýyqqan eki topqa bólinip alǵan (tarıhtan belgili «meńdeshevshilder» men «seıfýllınshilder» – B.Q.). Eki ortalarynda partıada joq ıntellıgensıa bar. Osy ıntellıgensıanyń kontrrevolúsıalyq (bólshevızmge qolaıly anyqtama, is júzinde bılikke múddeliler – B.Q.) kindigi bir qanatymen bir topqa, ekinshi qanatymen ekinshi topqa jalǵasa kirigip ketken. Joǵaryda ne bop jatqany jónindegi «málimetter» osylaı eki maıdanmen jantalasa jınaqtalady da, qalyń toǵyshar buqaranyń qulaǵyna tıip jatady».
Ózine burynnan aıan jáıtterdi baqylaý komısıasynyń qalaı túsindiretinine qanyqqan soń, Qojanov qyzmetkerler ortasyn bul indetten saýyqtyrýdyń keshendi sharalaryn oılastyrdy. Partıanyń Qazaq obkomy – ólkelik komıtet dárejesine joǵarylatyldy. Óziniń is júzinde atqaryp otyrǵan mindetterin nusqap, tabandy túrde talap etýi nátıjesinde, Qazólkekom Búrosynda Naneıshvılı – birinshi, Qojanov – ekinshi, Ejov (kádimgi «úlken terror» urdajyǵy) – úshinshi hatshy mártebesine bekitildi. Astanany Aqmeshitke kóshirý máselesi kelisildi. Jikke jeleý bolǵan eki úlken laýazym ıesin ornynan alý, basshylyqqa tyń kadrlar kóterý isi júzege asyryldy.
Alaıda solardan burq etip qazaqy dert ushyndy – sheshimtal qaıratkerdiń syrtynan pysh-pysh ósek júgirdi. Aqyry Ólkekom Búrosy «Qojanov joldastyń saıası qaıratker retindegi bedelin túsiretin ósek-aıańdar týraly» arnaıy másele qaraýǵa májbúr boldy. Alýan sypsyń sózdiń negizgi avtory «seıfýllınshil» Nysanbaevqa Ólkekomnyń ekinshi hatshysyn syrttan ǵaıbattaýyn doǵaryp, aryzyn baqylaý komısıasyna tapsyrýdy júktegen qaýly qabyldandy.
Qyzmetinen túsirilgen Qaraqalpaq obkomynyń hatshysy Dosnazarov ta Qojanovtyń ústinen shaǵym aıdady, ol tipti tereńge ketip, Qaraqalpaqstandy Qazaqstan quramynan shyǵarý kerektigi jóninde Máskeýge telegramma saldy.
Jalaý Myńbaevtyń Qazatkom tóraǵalyǵyna usynylǵanyn bilip qoıǵan bireýler baqylaý komısıasyna aryzdanyp úlgerdi. Ózine tán qyzýlyqpen, Qojanov munyń jáı ǵana rýlyq baqastyq saldary ekenin dáleldep, kótermek kadryn qorǵap qalady...
Ólkelik komıtettiń 1925 jylǵy kókekte ótken plenýmynda Qojanov «Keńester sezi máseleleri» jóninde keńeıtilgen habarlama jasap turyp: «Kırrespýblıka ortalyǵyn jańa astanaǵa aýystyrý arqyly biz ult Respýblıkasy jolyndaǵy kúresimizdi aıaqtaǵanymyzdy atap ótemiz, – deıdi. – Biz, baıaǵyda jarıalanǵanyna qaramastan, udaıy ulttyq respýblıka úshin kúresýge májbúr boldyq. Ulttyq respýblıka úshin kúrestiń sońy – onyń bitkeni ǵana emes, sonymen birge – osy Respýblıkany jasaý maqsatyndaǵy jumystyń bastalǵany...» Osy oraıda atqarylmaq isterdiń V Keńester sezinde sheshimin tabýǵa tıis baǵyttaryn pleným músheleri aldyna túıindep tartty.
Jazǵyturym Naneıshvılı Máskeýge shaqyryp alyndy da, is basynda birinshi adam bolyp (kúzge deıin) Qojanov qaldy. Respýblıka partıa uıymynyń basshysyn qazaqtyń óz ishinen shyqqan qaıratkerden saılaýdyń reti týdy, alaıda topshyldyqtyń juqpaly aýrýyn juqtyrǵandarǵa áýeli «óz adamynyń» bıligin ornatý kerek, olaı oraıy kelmese – orys bolsyn...
Ortalyq Komıtetke Sáken Seıfýllın «ultshyldarmen kúresi týraly» uzaq aryzyn jóneltti. Smaǵul Sadýaqasov Syrdarıa oblysynda qordalanǵan kemshilikter jaıynda Búroǵa málimdeme jasady. Arnaıy qurylǵan komısıa tekserip qaıtqan soń, Búro Sadýaqasov málimdemesin negizsiz dep tapty, málimdemeniń Qojanov rólin tómendetýge baǵyttalǵanyn, alaıda Syrdarıadaǵy Qojanovtyń saıası qyzmeti izderiniń saırap jatqanyn, onyń aıtarlyqtaı eleýliligin moıyndady.
(Onyń sol oblysta júrgizgen «saıasatynyń izderi» taǵy bir jarym jyldan keıin de óshpegeni maǵlum: Syrdarıa oblystyq keńester sezinde, Ortalyq partıa komıtetine qyzmeti aýysýyna baılanysty Qyzylordadan Máskeýge kóship ketkenine bir jyldan asqan Qojanovty topshyl retinde talqyǵa salǵyzǵandarynda, bir delegat narazylyqpen: «Goloshekın kókemniń ózi grýppırovshık», – dep sóıleıdi. Osy oraıda – Muqanov esteligi boıynsha – Seıfýllın: «Qazaqstannan Qojanovtyń ózi ketkenmen, rýhy ketken joq», – dep kúıingen kórinedi).
Biraq Sadýaqasov, ultymyzdyń birtýar azamattarynyń biri, kórnekti qaıratker Smaǵul Sadýaqasov, málimdemesin Búrodaǵy áriptesteri bekerge shyǵaryp, keri qaqqanǵa moıymaıdy, ol óziniń Qojanovqa qarsylyǵyn Máskeýge baryp ta dáıekteıdi...
Aqyry, 1925 jylǵy tamyzdyń sońynda, Ortalyq Komıtetten shıfrotelegramma keledi. Máskeý qupıa jedelhatynda Qazólkekomǵa jaýapty hatshy bolyp Goloshekın keletinin, hatshylyq qurylymynyń ózgertiletinin habarlaıdy. Sony Búroǵa baıan etken Qojanov serikterinen ózine búdan bylaı atqaratyn naqty mindet júkteýdi, eń durysy – «Eńbekshi qazaq» gazetiniń redaktory qyzmetinde paıdalanýdy suraıdy. Buǵan Sadýaqasov úzildi-kesildi qarsy shyǵady. Búro músheleriniń pikiri eki jarylady...
«Esimde, birde maǵan Qojanov Sadýaqasovpen sóılesip, oıyn bilýdi tapsyrdy, – dedi Dinshe OGPÝ tergeýshisine. – Qyzmetten soń men Sadýaqasovpen Engels kóshesindegi «Ararat» restoranyna kirdim. Jeke bólme alyp otyrdyq. Men onyń Qojanovqa qandaı aıyp taǵatynyn, kózqarastarynda qandaı aıyrmashylyq, kelispeýshilik bar ekenin surastyrýǵa kiristim. Sadýaqasov maǵan bárin egjeı-tegjeıine sheıin áńgimelep berdi».
Osynaý eki iri qaıratker jaıyndaǵy óziniń jeke pikirin Ádilov: «Meniń oıymsha, olardyń arasynda prınsıpti kereǵarlyq joq bolatyn, – degen sózdermen bildirdi. – Biraq solardyń qaı-qaısysy da derbes kósem bolyp, sońdarynan buqarany ilestirip áketkisi keletin. Menińshe, bul turǵyda ekeýiniń ózara kúresi – taza mansapqorlyq taıtalas edi».
Restorandaǵy syrlasý tergeý qujattarynda mazmundalǵan eken, sonda dosynan 1925 jyldyń kúzinde estigenderin úsh jyl óte Dinshe bylaı eske alady: «Ol narazy kúńkilge basty – Qojanov Orynborǵa qyzmetke kelgen kezinde onymen sanaspaı qoıady, Kraıkomda ony qulatyp tastaıdy, sonyń saldarynan ol Jetisýǵa issaparǵa jiberiledi. Osy issapardy ol ózin qorlaǵandyq dep esepteıdi eken. Jetisýǵa júrer aldynda ol Qojanovqa kirip, áldebir tapsyrma berer-bermesin surapty. Qojanov oǵan Almatyǵa at basyn tiregen bette ekskýrsıa jasap, qalanyń aınalasyndaǵy kórikti jerlermen tanysyp shyǵýǵa keńes beredi. Sadýaqasov onyń munysyn ózin mazaqtap-kemsitý dep uqty, biraq eshteńe dep jaýap qatpaı júrip ketedi. Qaıtyp oralǵanynda oǵan kirip, onyń ózine bergen keńesin kádege asyrǵanyn, Almatynyń mańyn aralap tanysyp shyqqanyn aıtady. Sosyn Sadýaqasov mynalardy da aıtty: Aqmeshitke Qyzylorda dep qaıta at bergende – Qojanov eshqaısysymen de aqyldaspaı, óz betinshe sıeze ótkizip-qabyldatyp jibergen. Ony bul sonysy úshin de kinálady».
Qazaqstannyń úkili úmitteri ispetti, alaıda juldyzdary jaraspaı qalǵan qos kórnekti qaıratkerdiń «aralarynda, – Ádilov árádik qaıtalap aıtqandaı, – sonshalyqty omyraıyp-badyraıyp turǵan kelispeýshilik joq-tyn». Ońasha dastarqan basynda suhbattasqanynda kózi jetti – Smaǵuldyń Sultanbekke eregisý sebebine keltirgen «...dáıekterin jáı ánsheıin balalyq egesý dersiń...»
Jegi degen pále eń qatty aǵash dińin de úńgip jep tastaıdy, mansap qurty da sondaı sumdyq bolsa kerek...
«Ultshyldar olardyń kelisimge kelip, Qazaqstandy birlesip basqarýlaryn qalap edi, – deıdi ekeýine de dos-jaran bolǵan Dinmuhamed Ádiluly ókinishin sezdirmeı, beıtaraptaý sarynmen. – Olardyń tilekteri oryndalmady, Qojanov mundaǵy qyzmetinen ortalyqqa shaqyrtyp alyndy. Qojanovty Qazaqstannan shaqyryp áketý isine Sadýaqasov zor úles qosty desetin jurt».
Qazólkekomnyń ekinshi hatshysy retimen sońǵy márte 1925 jylǵy 25 qazanda kún tártibindegi máselelerdi talqylaýǵa qatysqan Búrosynda Qojanov: «Toptasýlar negizinen mansaptyq sıpatta qurylady, – dep atap kórsetti, – toptarda mansapqorlyq elementter molyraq, al saıası jáne rýlyq elementter, bylaı aıtqanda, mansap múddesine qyzmet jasarlyq rol ǵana oınaıdy».
Qalaı desek te, mansap qulqynyna últ múddesin qıyp jiberý, Qojanov kóktemgi plenýmda atap kórsetkendeı, qazaqy indetten aryla almaǵan qazaq qaıratkerleriniń «kemshiligin betke ustap, otarshyldardyń otarshyldyq oılary men naýqandaryn júrgizýlerine» keń jol ashty.
Qazaqstannyn jumys berilmegen Qojanovtyń ornyna, «kadr tapshylyǵy sezilgen Qazaqstanǵa», ortalyqtan úıilip-tógilip «naǵyz komýnıser» topyrlaı bastady...
Goloshekın óz dıktatýrasyn ornatty. Ólkelik komıtettiń birden bir jaýapty hatshysy ózi ǵana boldy, al ekinshi, úshinshi hatshy degen laýazymdar joıyldy, olardyń ornyna eki orynbasar – Ejov pen Jandosovty aldy.
Uzamaı Sadýaqasov ta Qazaqstannan taıdyryldy...
Jazýshy Qoshmuhamed Kemeńgerov Ombydaǵy oqýshy jastardyń «Birlik» mádenı-aǵartý uıymy men Aqpan revolúsıasy dúnıege ákelgen Aqmola oblystyq qazaq atqarý komıtetinde, 1917 jyldyń jazynda Aqmola qalasyndaǵy ózderi qurysqan revolúsıalyq mekemelerde úzeńgiles bolǵan Dinmuhamedke 1925 jylǵy kóktemde bylaı dep hat jazǵan-dy: «Dinshe baýyrym... Ǵumyryńda talaı tarıhty bastan keshirdiń ǵoı sen... Seniń sonaý Qıyr Shyǵys saparyńnan bastapqazirgi ómirińe sheıin tereń tanysqym keledi. Qandaı maqsatpen komýnızm jolyna tústiń? Bul joldan nege aýytqydyń? Jáne óziń kórgen ýaqıǵalar haqynda, saparlas, qarym-qatynas jasap júrgen dostaryń týraly qysqasha aqpar ber. Jalqaýlanba. Ýaqytyńdy ból. Ómirdiń aldynda áıteýir esep berýimiz kerek qoı.
Men qazaq zıalylarynyń ómiri jóninde roman jazýǵa otyrdym. Eger Túrkistandaǵy erlikteriń týraly hatqa jaza almasań, onda aýyzsha aıt. Bir jerde kezdeseıik. Qazaqstannyń dúmdi degen qaıratkerlerine minezdeme ber.
Osy ótinishimdi aıaqsyz qaldyrma. Ózińe senemin. Nıettes tileýshiń hám dosyń Qoshke. 16.İİİ.1925».
Sol jyldyń sońyna qaraı Dinshe ózi jańadan uıymdastyryp jatqan ult teatrynyń sahnasyna Qoshkeniń «Altyn saqınasyn» qoıýǵa kiristi – ıaǵnı, dostardyń bul tusta jıi kezdeskenine de, hatta aıtylǵan máseleler tóńireginde uzaq syrlasqanyna da kúmán joq. Biraq olar qazaq qyzmetkerleri arasyn jaılaǵan sozylmaly indet – saıasatpen kómkerilgen topshyldyq jaıynda pikirlesti me, ol jáıt Qoshkeniń romanynda qanshalyqty bederlenbek edi – bul jaǵy beımálim.
Qalaı bolǵanda da, Dinshe Ádilovtiń arqa tutatyn qorǵany Sultanbek Qojanov Máskeýge shaqyryp alynǵannan-aq, zamananyń ańysyn ańdyǵandardyń jaýlyq áreketteri beleń ala bastaǵan...
Tarıhtyń Túrkrespýblıka dáýirlegen beti aýdarylyp ketkenmen, sondaǵy Rysqulov, Qojanovtar basqarǵan úkimettiń erkimen tamam bolǵan sonaý 1922 jyldyń sońyndaǵy isti – «Qaranoǵaı-SHala» oqıǵasyn – aǵaıyn-jekjat namys jyrtarlary umyta qoımaǵan-dy. Jabylǵan taýarıhty jańǵyrtyp, Goloshekın saıasaty araıynda qaıta kóterýge múmkindik týdy...
Mirjaqyp Dýlatov 1929 jylǵy 30 qańtarda OGPÝ tergeýshisine bergen jaýabynda Dinshe «óziniń jeke basynyń dushpandarynan, atap aıtqanda, «Qara-Noǵaıdyń» týysqandarynan qaýiptenetinin aıtatyn, – dedi. – Bul rette ol Joǵarǵy Sotta isteıtin Mustafındi ataıtyn».
Alǵashqy qaterli dabyl Dinmuhamedke 1926–1927 jyldyń qysyndaǵy bir kezdesýde baıyrǵy dosy, «sol tusta jeńilisten soń jeńiliske ushyrap júrgen Sadýaqasov» áńgimelegen sózden jetken-di: «Eh, saıtan alǵyr, sen týraly Nurmaqov óte nashar pikir aıtty, seni – bandıtke aınalyp ketken keshegi komýnıs dedi, Moskvaǵa baryp, Ólkekomda júrip jatqan kelispeýshilikter jaıyn keıbir joldastarǵa habarlapty dedi...»
Bizdiń oıymyzsha, mundaǵy mańyzdy aqparat – Qyzylordadaǵy alaýyzdyqtyń Máskeýge jetkizilýi emes, sony aıtyp barýshy Dinmuhamed Ádilovtiń «komýnıstikten at quıryǵyn úzgen qaraqshy» aıyrym-belgisimen úkimet basshysynyń – respýblıka halyq komısarlary keńesiniń tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqovtyń aýzymen tańbalanýy bolyp tabylady.
Ony «konfıskasıaǵa qarsylyq jasap júrgen bandıt» retinde tutqynǵa alý úshin izdeıtin GPÝ-diń qarýly jasaǵy qyrǵa attanýǵa deıin áli eki jyldaı ýaqyt bar. İri baılardy tárkileý jaıyndaǵy ataqty dekret ázir qabyldanǵan joq. Biraq «qazaq aýylyna soqpaı, janynan óte shyqqan Qazan daýyly» qaıta aınalyp, qazaq komýnıseriniń kósemi Fılıpp Isaevıch Goloshekınniń yrqymen jaıaý borasyndata bastaǵan.
Onyń azamattardy birine birin soǵystyrǵan sharalaryn kóz aldynda ótkerip kele jatqan Qazatkom tóraǵasy Jalaý Myńbaev birde óziniń sol tustaǵy pikirlesteri Oraz Jandosov pen Smaǵul Sadýaqasovtyń kózinshe: «...qazaq komýnıseri qorqaq, júrekti emes, shirkin, myna Ádilov sekildi jigitteriń bolsa ǵoı, jumys isteýge bolar edi, átteń, ol partıada joq», – degen pikir aıtqan-dy. Ókimettiń toqsan taram qurylymynyń basqa bir qýystarynda «oıy ózgeshelerden arylýdy» kózdeıtin jaýaphatshy-dıktator Goloshekın baǵdaryna ıdeologıalyq qamsyzdandyrý qyzmetin kórseterlik áreketter kesheni jobalanyp jatqanyn qaıdan bilsin...
Sonymen, premer aıtyp qalǵan anyqtama – bıliktiń joǵarǵy eshelonynda bolashaq «halyq jaýynyń» beınesi osynsha mezgil buryn (árıne, qolaıly sát týǵanyn ańdaı qoıyp, qyshyǵan alaqandaryn qushtarlana ýqalaǵan múddeliler «qamqorlyǵymen») somdalyp qalǵandyqtyń, ıaǵnı, bir kezgi aq jol búginde qurdymǵa tirelip, Ádilovter tóbesine qara bult úıirile bastaǵandyqtyń belgisi edi...
...Qazaqy indet Goloshekınniń «Kishi Qazanyn» qarsylyqsyz qaınatýǵa ońtaıly tamyzyq bolarlyqtaı aýqymǵa jaıyla berdi...
1998 j.»
Mundaǵy Dinshe Ádilov ómirine qatysty derekter negizinen 1928–1929 jyldarǵy tergeý materıaldarynan alynǵan. Tergeýshige bergen kórsetýlerinde tutqyn Dinshe óz ómir jolynda belgili dárejede qarym-qatynasy bolǵan kóptegen adamdardy atady. Máselen, Túrkistan úkimetiniń basshysy Turar Rysqulovty arnaıy qyzmet tyńshylarynyń baqylap júrgenine naqty mysal keltirgen.
Bul derektiń rastyǵynyń naqty kórinisi sol, Rysqulov Túrkistan Respýblıkasy Keńesteriniń 1924 jylǵy qańtardyń basynda bolǵan Hİİ sezinde Túrkatkom quramyna saılanbaı qalǵan bolatyn. Tıisinshe, halkomkeńes tóraǵalyǵynan ketirildi. Bul ózgeris Túrkistan tynys-tirshiligi jaıynda udaıy qajet aqparat alyp otyrǵan Ortalyq Komıtettiń tapsyrmasymen jasalǵan-tuǵyn. Muny Turar túsindi. Biraq negizgi sebepti ult qaıratkerleri arasyndaǵy óz básekelesteriniń astyrtyn is-áreketterinen izdedi. Sondy
