15 naýryzda Almatydaǵy Ulttyq kitaphanada ótken «Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı murasy: zertteý, júıeleý, nasıhattaý» atty ǵylymı konferensıada ǵumyryn qazaq tili tarıhy men gramatıkasy, til mádenıeti máselelerine arnaǵan QR UǴA akademıgi, fılol. ǵ.d., profesor Rábıǵa Syzdyqtyń jasaǵan baıandamasy.

Oqý-aǵartý ıdeıasy – A.Baıtursynulynyń qoǵamdyq qyzmetiniń arqaýy, azamattyq boryshynyń negizi, ıdeologıalyq platformasynyń tireýi boldy. Bul platformany myqtap ustaýǵa alyp kelgen – onyń óz halqynyń taǵdyryn oılaǵan qam-qareketi. A.Baıtursynuly – ulttyq rýhymyzdyń uly tini. Ulttyq rýh degen – ulttyq namys qoı, qazaq ekenin seziný. Sony bastap bergen, sary masa bolyp yzyńdap, búkil halyqty  «qazaqpyn» dep  kóterilýge shaqyrǵan – Ahmet Baıtursynuly.

Ahmet Baıtursynuly – qazaqtyń ulttyq ǵylymynyń  kóshbasshysy, ulttyq ǵylymynyń arqaýy    der edim. Nege? Basqa ulttyń ǵalymdary (orys ǵalymdary): «Qalaısha mektep oqýlyqtaryn ǵylymnyń basy deısiz?» – dep tańǵalady. Árıne, burynnan oqý-jazýy bar, ǵylymy bar, ýnıversıtetteri osydan úsh júz, tórt  júz jyl buryn ashylǵan halyqtar úshin ǵylymnyń bastaýyn mektepten bastaý oǵash kórinetin shyǵar. Shyndyǵynda, qazaqtyń ulttyq ǵylymy  – qazaq tili men ádebıeti, qazaq tarıhy. Fızıka – qazaqtyń ulttyń ǵylymy emes,  bıologıa – ulttyq ǵylym emes. Árıne, ondaı ǵylym salalary qazaq úshin  kerek,  qazaqtar zerttep jatqan ǵylymdar.  Biraq qazaqtyń naǵyz ulttyq ǵylymy – qazaq tili týraly ǵylym,  qazaqtyń  ádebıeti, qazaqtyń tarıhy týraly ǵylym.

Bul pikirdi búgin ǵana aıtyp otyrǵan joqpyn. 60-jyldary Dýshanbede konferensıa boldy. Onda odaq boıynsha túrli ǵalymdar bas qosyp, komýnızm kezindegi tilder  týraly sóz etti. Sonda sóılegen sózimde osy oıdy aıttym. A.Baıtursynulyn ataı almadym, biraq: «Qazaq til bilimi – qazaq ǵylymynyń basy boldy. Qazaq lıngvısıkasy bastaýysh mekteptiń  oqýlyqtarynan bastaldy», – dedim. Keıin Ermahan Bekmahanovtyń  jubaıy – Halıma Adamovnamen kezdeskenimde: «Erekeń sizdiń sol tujyrymyńyzǵa qatty rıza bolyp qaıtty: Rábıǵa Syzdyqova ǵajap  nárse aıtty, jańa, eshkim aıtpaǵan, tyń pikir aıtty: «Qazaqtyń ulttyq ǵylymy mektep  oqýlyqtarynan bastalady» – dedi. Ǵalamat pikir, durys pikir!» – dep súısingenin jetkizgende kóterilip qaldym.

Osy tusta taǵy bir pikir talasyna toqtalýǵa týra keledi: mektep oqýlyqtary jaı ǵana bilim be álde ǵylym ba, dálirek aıtsaq, «belgili bir tildiń qurylymyn tanystyrǵan alǵashqy maǵlumattar sol til týraly ǵylym salasynyń bastapqy kórinisi bola ma, joq pa?» degen pikirsaıys jóninde. Árıne, til týraly ǵylymnyń mazmuny men sıpaty barlyq kezeńde birdeı bolmaq emes, onyń til tanytý maqsaty, zertteý ustanymdary, ádisteri turǵysynan qaraǵanda, alǵashqy kezeńi men qazirgi kezeńinde, tipti orta tusynda aıtarlyqtaı ózgeshelikterdiń bolýy zańdy ári daýsyz. Qazirgi kezeńde naǵyz lıngvısıkalyq taldaýlardy ǵana ǵylym dep tanysaq, sol taldaýlardyń kózi, bastaýy bolý kerek qoı. Osy oraıda biz «til týraly ilim tildiń jalpy jáne turaqty belgilerin sýretteýden bastap qalyptasady» degen tujyrymdy ustanamyz, ıaǵnı «mektep gramatıkalarynda ǵylymı sıpat joq» degen pikirdi qostamaımyz.

«Ǵylym» degen sózdiń negizgi maǵynasy – «naýka» emes. Uly Abaıda birneshe ret kezdesetin «ǵylym» sózi «oqý-aǵartý, bilim» maǵynasynda qoldanylǵan «naýka» maǵynasynda emes. «Ǵylym tappaı maqtanba»  degende ol: «Ǵylymmen aınalysyp, Eınshteın sıaqty ǵalym bol!» – dep turǵan joq qazaqqa, «oqyp almaı, saýattanyp almaı, hat tanymaı turyp, maqtanba!» degen oı aıtady. Sol ǵylymdy bastaǵan, bilimdi ǵylym túrinde bastaǵan Ahmet Baıtursynuly boldy.

A.Baıtursynulynyń qazaq tili týraly bilim-ǵylymnyń negizin salýyna aǵartýshylyq ıdeıasyn usynýy basty sebep boldy. Ol aǵartýshylyqty óziniń azamattyq mindeti, dúnıetanymynyń kredosy (negizi) dep sanaǵan. Bul ulttyq sanany kóterýdiń, óz sózimen aıtsaq, qazaqty «ózge jurttar órge qadam basqanda qatarynan qalyspaıtyn» halyq   etip   ilgeri   bastyrýdyń alǵashqy arnasy – oqý-aǵartý dep bildi. Qazaqtyń qalyń buqarasynyń saýatsyz qarańǵylyǵy onyń rýhanı-mádenı  damýynyń birden-bir kedergisi ekenin beıneli tilmen qazaqtyń namysyna tıgize: «nadandyq, ónersizdik ata joldasymyz bolǵan soń oljaly jerde úlesten qaǵylǵanymyz, ordaly jerde orynnan qaǵylǵanymyz, joraly jerde joldan qaǵylǵanymyz – bári nadandyq kesapaty», – dep ashyp aıtty. Aǵartýshylyqty úgittegen ózge qaıratkerlerden Ahańnyń úlken aıyrmasy –  ol tek  óner-bilimge shaqyrýmen tanyp qoıǵan joq, osy jolda naqty iske kóshti: oqýlyqtar jazdy, oqytý ádisterin kórsetti, 1913-1928 jyldary gazet-jýrnal betterinde, máslıhat- jıyndarda qazaq dalasyndaǵy oqý-aǵartý jaıyn keńinen sóz etti, usynystar jasady, 13-14 jyl boıy (1895-1909 jyldary) bala oqytty. Mine, bul – aǵartýshy Baıtursynulynyń beınesin tanytatyn naqty is-áreketter.

A.Baıtursynuly eńbek jolyn aǵartýshylyqtan bastaǵanyn bilemiz. Ol  1895 jyldardan bastap bala oqytýǵa kirisedi, qazaq balalarynyń tilin syndyryp, saýatyn ashýda burynǵy eski súrleý, tar soqpaqpen   júrýdiń endigi jerde XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq qoǵamyna, onyń tarıh kóshine qol emestigin kóredi. Qazaq balasy endi saýatyn bógde tilde emes, ıaǵnı arab, tatar, orys tilderinde emes, ana tilinde ashýy kerek, bilim-ǵylymmen qazaq tilinde sýsyndaýy tıis dep  tabady. Qazaq    mektepteriniń bolýy, búkil oqý-tárbıe jumysy qazaq tiline júrýi qajet ekenin ashyp aıtyp, kún tártibine koıady, ózi de qazaq mektepteriniń bolýy, ana tilinde oqytylýy úshin kúresedi. A.Baıtursynulynyń bul tujyrymdaryn qazirgi kezde de jadymyzda ustaýymyz kerek. A.Baıtursynuly: «Sózi joǵalǵan halyqtyń ózi de joǵalady», – deıdi. Til – alty-jeti qamaldyń ishindegi eń sońǵy qulaıtyn qamal. Til qulasa, ol til qyzmet etken, sol tilmen birge atalyp kelgen halyq ta qurıdy. Adamdar bolǵanmen, olar qazaq bolmaıdy. Sol halyqtyń aty joıylady. Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev: «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde», – deıdi. Shynynda, qazaq halqynyń saqtalýy tiliniń saqtalýyna baılanysty. Qazaq tilin saqtalýy qazaq mektepteriniń saqtalýyna baılanysty. Mektep tabaldyryǵyn attaǵan balanyń sóılegen tili ana tili bolady. Balanyń eń alǵashqy kóbirek sóıleıtini, úı ishinde sóıleıtini, oılaıtyny, tús kóretini bir tilde bolýy kerek, úsh tilde emes. Sol – ana tili bolýy kerek.

Mektepte eń bolmaǵanda bastaýyshta orys tilinde de emes, aǵylshyn tilinde de emes, tek qana ana tilinde oqytý kerek. Bala ana tilin bastaýysh mektepten meńgerip, keıin basqa tildi qosý kerek. Aınalasyn ana tilinde tanyp, ár zattyń qazaqsha ataýyn bilgen soń ǵana onyń orysshasyn, aǵylshynshasyn úırenýi ońaı bolady.  Ana tili bolmaǵan adamnan eshqandaı aqyn da, jazýshy da, sýretshi de shyqpaıdy. Ǵalym shyǵar, maman shyǵar, tipti ataqty adam da shyǵar. Biraq onda eshqandaı mádenı azyq bolmaıdy. Aǵylshyn tilinde tamasha jazsyn, orys tilinde óleń shyǵarsyn, biraq ol – ana tili emes. Sondyqtan úkimet, basshylar, oqý-aǵartý salasyndaǵylar qazaq mektebin qolǵa alyp, qamqorlyq kórsetýi kerek. Qazaq mektebine nemquraıdylyqpen qaraıtyn bolsaq, úsh urpaqtan keıin ol til qurıdy...

Ahmet Baıtursynuly qazaq    mektepterin ashyp, oqýdy qazaq tilinde júrgizý úshin, eń aldymen, ulttyq jazýy (ǵylym tilimen aıtsaq, grafıkasy, sol kezdegi termınmen aıtsaq, álipbıi) bolýy qajet dep biledi. HH ǵasyrdyń 10-jyldaryna deıin qazaqtyń óz jazýy bolmaǵan edi. Bul kezge deıin ózge   kórshiles túrki halyqtary sıaqty, qazaqtar da arab tańbalaryn qoldanyp keldi, biraq ol – qazaq jazýy emes, arab jazýy-tyn. Halqymyzdyń ári   qaraıǵy mádenı-rýhanı dúnıesinde jat jurttyq jazýdy qoldana berýdiń ómir talabyna saı emestigin, ıaǵnı  arab alfavıti sol kúıinde qazaq tiliniń dybystyq júıesine saı kelmeıtindigin, bul tańbalarmen qazaq sózderin durys, saýatty jazýǵa múmkindiktiń azdyǵyn, oqytý isinde keltiretin  qıyndyǵyn anyq baıqaǵan qazaq zıalylary ana tilimizdiń óz jazýyn jasaý kerektigin sóz ete bastaıdy. Bul áńgime ásirese HİH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda kúsheıe túsedi. Áleýmettik pikirge «Aıqap» jýrnaly men «Qazaq» gazeti de ún qosyp, maqalalar jarıalaıdy.

Árıne, eshbir qubylys, onyń ishinde ulttyq jazý sıaqty aýqymdy áreket birer jylda júzege asa qoımaıtyny belgili. Ulttyq álipbıdi jasaý qoldan kelgenmen, buǵan ǵalymnyń (túzýshiniń) bilim-tanymy jetkenmen, onyń qajettigin, jón-josyǵyn, durystyq, túzýligin dáleldeý, ózgelerge túsindirý sıaqty qyrýar sharýa jasaý kerek. Sondyqtan Ahań 1912 jyldan bastap ǵalym, zertteýshi retinde qazaq tiliniń dybystyq júıesi men tańbalaıtyn áripter jaıyndaǵy pikirlerin bildire bastaıdy. «Aıqaptyń»  1912  jylǵy 9-10-nómirlerinde  «Shahzaman myrzaǵa» atty úlken maqala jazyp, onda    qazaq   dybystaryn    bildirmeıtin keıbir  arab   tańbalaryn    qazaq   alfavıtine engizbeý kerektigin, sózdiń tutas jińishkeligin bildirý úshin   aldyna   «dáıekshi»   deıtin tańba qoıý qajettigin dáleldeıdi. Osy maqalada «dybys», «árip», «dáıekshi», «jýan dybys», «jińishke dybys», «qaǵıda» t.s.s. degen qazaqsha lıngvısıkalyq   termınderdi   tuńǵysh   ret   kezdestiremiz. Ahańnyń úlken jańalyǵy – álipbıine dáıekshini engizgeni. Sózdiń oń jaq shekesine qoıylatyn dáıekshi belgisi sol sózdiń tutas jińishke oqylatynyn kórsetedi, al bul – alfavıtti qazaq tiliniń ereksheligi bolyp sanalatyn úndestik zańy – sıngarmonızmge ıkemdeý amaly ekenin kóremiz. Mundaı ıkemdestirý óte qajet, óıtkeni qazaqtyń tól sózderi tutasymen ne jýan, ne jińishke daýysty dybystarmen keletindigin osy dáıekshi arqyly kórsetýge bolady. Dáıekshi tursa, sóz ishindegi daýystylar jińishke bolǵany. Bul rette Ahań ár tildiń ulttyq ereksheligi bolatynyn jaqsy bilgen naǵyz fonetıs ǵalym bolyp kórinedi, qazaq tilindegi 43 túrli dybysty 25 árippen tańbalaýǵa bolatynyn dáleldeıdi.

 «Qazaq»    gazetiniń   1913   jylǵy   34-inshi jáne ári qaraıǵy sandarynda «Jazý máselesi» degen kólemdi  maqala jarıalap, keıbir daýysty   dybystardy   tańbalaý   jaıyndaǵy óziniń pikirlerin aıtady. Sóıtip, ári qaraıǵy izdenisterinde  arab  grafıkasyn  paıdalanǵan qazaq jazýy   úshin  mynadaı  usynys-pikirler aıtady: 1) qazaq jazýy úshin arab alfavıtindegi jýan T, S, 3, D, Ǵ, X dybystarynyń tańbalaryn almaý, 2)   qazaq tilindegi  Y, İ, I, U, Ú, Ý dybystarynyń árqaısysyna tańba belgileý, 3)  K, G dybystarynan basqa daýyssyz dybystarmen kelgen sózderdiń jińishkeligin (ıaǵnı qazirgi Á, I, Ú dybystarymen aıtylatyndyǵyn)    bildirý    úshin   sózdiń   aldynan dáıekshi   tańba   qoıý.    Bulaısha   túzilgen   alfavıt   saýat   ashýdyń   dybys   júıesine saı keletindigi baıqalady. Ǵalym ózgelermen aıtysyp, óz jobasyn usynady, ony túsindiredi.

Kezinde muny ózge túrki halyqtarynyń, orystyń bilimpazdary men qazaq qaýymy «Baıtursynuly jazýy» dep ataǵan edi, al Ahańnyń ózi oǵan «qazaq jazýy» degen aıdar taqty. «Qazaq jazýy» deýiniń orny bar edi. Bul álipbıdiń negizi arab tańbalary bolǵanymen, ol «arab jazýy» dep atala  almaıdy, óıtkeni qazaqtyń jazba dúnıesine arnalǵan bul alfavıt qazaq tiliniń dybystyq júıesine sáıkestendirilip, jańasha túzilgen, ıaǵnı qazaq tilinde joq dybystardyń tańbalary shyǵarylyp tastalǵan, al arab   alfavıtinde joq keıbir tańbalar qosylǵan, múlde jańa álipbı boldy, qazaq álipbıi (alfavıti) bolyp shyqty. Demek, kórsetilgen eki ataýdyń ekeýi de durys edi: «Baıtursynuly jazýy»  dep atalýy ǵalymnyń osy álipbıdi túzýde, qazaq tiline ıkemdeýde, onyń durystyǵyn dáleldeýde sińirgen qyrýar eńbegin, «mańdaı terin» baǵalaý bolsa, «qazaq jazýy» dep atalýynan onyń ulttyq mádenıettiń  kórsetkishi ekendigi tanylady. «Baıtursynuly jazýy» 1912 jyldardan bastap qoldanyla bastady. 

A.Baıtursynuly túzgen álipbıdi onyń alǵashqy usynylǵan kezinen bastap qazaq jurtshylyǵy, ásirese sol kezeńdegi muǵalimder qaýymy esh talassyz, birden qabyldady, ony is júzinde qoldana bastady. Mysaly, 1915 jyldyń bir ózinde bul jazýmen (jáne emle tártibimen)  15-teı kitap basylyp shyǵypty. Sondaı-aq Ahań usynǵan «jańa emle» (jańa qazaq álipbıin kezinde osylaısha da ataǵan)   1913 jyldardan  bastap musylman medreselerinde de, qazaq-orys mektepterinde de qoldanyla bastaıdy. Buǵan ońdy yqpal etken jaıttardyń biri – A. Baıtursynov 1910 jyldary jazý tańbalaryn túsindiretin  «Baıanshy»  atty  qural men keıinirek «Álipbı astary» atty ádistemelik eńbekterdi jaryqqa shyǵarýy jáne  1914-1915 jyldardan  bastap  qazaq  mektepteri  úshin «Oqý quraly» (qazirgi  «Álippe»),  «Til  –  qural»   (qazirgi gramatıka oqýlyqtary) atty quraldardy qosa usynýy boldy.

 Ahmet Baıtursynuly ózi túzgen álipbıin ári qaraı da qyrnap, túzete túzedi, onyń  polıgrafıalyq  jaǵynan   qolaıly-qolaısyz  jerlerin, oqytý barysyndaǵy tıimdi-tıimsiz tustarǵa salmaqtaıdy. Sóıtip, arab tańbalary negizinde túzilip, qazaq tiline laıyqtalǵan jazý 1924 jyly Orynborda ótken qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh sezinde talqylanyp, resmı túrde qabyldanady.

A.Baıtursynulynyń bul tájirıbesin ózge túrki halyqtary sol kezde úlgi tutyp, olar da óz jazýlaryna ózgerister jasaı bastaıdy. 1929 jyly «jańa dáýirdiń», «sovettik mádenıettiń», qysqasy, komýnıstik saıasattyń tekpinimen latyn jazýyna almastyrylǵan qazaq álipbıiniń tarıhy qalyń jurtshylyqqa aıan. Ol álipbı (grafıka) arab tańbalaryn paıdalanǵan, biraq arab jazýy emes, ulttyq qazaq jazýy bolatyn.

Reseıdiń qol astyndaǵy túrki halyqtary jappaı latynǵa
kóshkende, ony qabyldaý barysyndaǵy jıyn-jınalystarda
A.Baıtursynuly, M.Dýlatovtardyń arab tańbaly qazaqtyń ulttyq
jazýyn    saqtap    qalýǵa  kúsh    salǵanyn,     aıtystarda    dáleldep shyqqandaryn bilemiz, biraq saıasat toqpaǵy kúshti bolyp, ulttyq derbestik, ulttyq mádenıet sıaqty kıiz qazyqtar jerge kirgenin de umytqanymyz joq. Túrki halyqtardyń jazýyn latyndandyrý sıaqty «qyp-qyzyl» saıasatqa súıengen kúrestiń saldarynan qazaqtyń arab tańbaly tuńǵysh ulttyq jazýy tarıh tórinen ketti. KSRO-ny mekendegen az  ulttardyń ózderiniń san ǵasyrlardan beri qoldanyp kelgen jazýlaryn tastap, latynǵa kóshý kerek degen másele 1926 jyldan burynyraq bastalǵan-dy. Merzimdi baspasóz betterinde, jıyn-jınalystarda aldyn   ala   pikir   aıtý,   pikir   talastyrýlar júrgizildi. Aqyrynda 1926 jyly Baký   qalasynda   Búkilodaqtyq Birinshi Túrkologıalyq sıez ótkizilip, kún tártibine túrki halyqtarynyń jazýy,   orfografıanyń  negizgi   prınsıpteri, termınologıa máseleleri, túrki halyqtarynyń    tarıhy, tıpografıasy, ana tilin oqytý metodıkasy t.b. kóptegen máseleler kún tártibine qoıyldy. Solardyń ishinde eń úlkeni de, talas-tartysy kóbirek  bolǵany  da – túrki halyqtarynyń tegis latyn alfavıtiıe  kóshýi jaıyndaǵy másele boldy. Sezge Qazaqstannan Ahmet Baıtursynuly, Eldes Omarov, Ázız Baıseıitov, Bilál Súleev, Názir Tórequlovtar  delegat  bolyp  qatysty. Qazaqstannan sıez prezıdıýmyna A.Baıtursynuly saılandy, sondaı-aq ol  sıeze jumys istegen birneshe  komısıanyń quramyna endi. Sıeze  túrki   halyqtarynyń  burynnan   qoldanyp otyrǵan alfavıtterin tastap, latynǵa kóshý jónindegi pikir talasynda eki top bólinip shyqty.  Biri – «burynnan   paıdalanyp  kelgen ári naqtyly ult tiline laıyqtalyp  reformalanǵan, resmı qabyldanǵan arab ne orys grafıkasyn (mysaly,   sol   kezde   ıakýttar   qoldanyp    otyrǵan)     latynshaǵa aýystyrýdyń eshqandaı ne saıası-ıdeologıalyq, ne ekonomıkalyq  tıimdiligi joq, saýat ashtyrý, oqytý isinde de laıyqtalǵan   arab   grafıkasy   men qabyldanbaqshy latyn  jazýynyń bir-birinen artyq-kemdigi  shamaly,  kerisinshe, jazý  tańbasyn   ózgertý san   ǵasyrlyq   jazba   dúnıeden, jazba dástúrden  qol  úzý  qaýpin týdyrady» degendi aıtty. Ekinshi toby – «arab jazýy túrki tilderiniń  fonetıkalyq  júıesine saı  kelmeıdi, latyn  alfavıti  túrki  tilderin Eýropa mádenıetine jaqyndastyra túsedi» degenderdi  dálel etti.  Alǵashqy   pikirdegilerdiń biri  A.Baıtursynuly boldy. Bul jerde Baıtursynulynyń konsepsıasynan     ultshyldyq,  pantúrkıstik  nemese  sovetke  qarsylyq izdeý múlde  qısynsyz:   ol arab  jazýy   arqyly ıslam dinin ýaǵyzdaýdy  kózdegen joq, óıtkeni Baıtursynuly reformalaǵan  qazaq     jazýy «Quran» jazýynan múlde alshaq ekeni aıdan anyq. «Pantúrkıstik pıǵylda boldy» deý de orynsyz, kerisinshe, A.Baıtursynuly qazaq tiliniń derbestigin qatty qoldaǵan adam; úshinshiden,   bul   jerdegi   ǵalym   áreketinen   antısovetızm izdeý de nanymsyz, sebebi jazý tańbasynyń túri ıdeologıanyń mazmuny men baǵytyn  ózgerte   almaıtyndyǵyn   Baıtursynuly da, ózgeler de, biz de  jaqsy  bilemiz.  Birdeı grafıka halyqtar mádenıetin jaqyndastyratyndyǵy  sózsiz, biraq latynǵa  kóshken túrki halyqtary ol kúnde otandas orys halqynyń emes, kapıtalısik qoǵamda ómir keship otyrǵan Eýropa jurttarynyń mádenıetine jaqyndaı túsken bolar edi. Demek, ǵalymnyń arab jazýyn jaqtaýdaǵy maqsaty – 12-13 jyl boıy qoldanylyp, ornyǵyp qalǵan qazaq tiliniń dybystyq tabıǵatyna laıyqtalyp ózgertilgen, resmı túrde qabyldanǵan alfavıttiń qazaq jazýy muqtajdyǵyn tolyq ótep otyrǵandyǵy, onyń dybys ádisimen oqytý isinde aıtarlyqtaı qolaıly bolyp shyqqandyǵy, polıgrafıalyq múmkinshilikter jaǵynan da, ekonomıkalyq múmkindikter turǵysynan da burynǵy alfavıtti saqtaý paıdalyraq ekendigi. Árıne, qazirgi turǵydan kelgende, onyń ústine sovet úkimeti tusynda qolǵa alǵan sharalarymyzdyń bári durys, bári progresıvtik boldy dep san jyldar ózimizdi ózimiz shatastyryp kelgen dástúrimizge bassaq, múmkin, sol kezde latynǵa qarsy shyqqandardyń pikirin durys emes deýge de bolar, biraq «aınalasy 14-15 jyldyń ishinde qazaq, ózbek, tatar t.b. sıaqty kóne mádenıetti iri halyqtardyń úsh túrli grafıkanyń birinen soń birine kóshirýdiń qanshalyq qajeti boldy, ásirese bas-aıaǵy 13-14 jyl ǵana qoldanylǵan latyn jazýy qanshalyqty utymdy boldy?» degen saýal týady.

A.Baıtursynuly túzgen «Qazaq jazýy» Qazaqstanda 17-18 jyldaı jaqsy qoldanylyp, endi turaqtaı bastaǵanda, kúshpen tarıh sahnasynan túskenmen, múlde qurdymǵa ketken joq: ulttyq arab jazýly mol mura qaldy, qoldanylǵan kezeńinde qazaq halqynyń saýatyn keńirek ashýǵa qyzmet etti, júzdegen kitaptar men ózge de jazba dúnıeler jaryqqa shyqty, qazaq baspasózin damytty, qysqasy, bul jazýmen qaldyrylǵan mol jazba dúnıe qazirgi mádenıetimizge de, orasan zor qyzmet etip otyr. 1930 jyldarǵa deıin hat tanyǵandardyń kúndelikti qoldanysynda oryn alyp keldi. Mysaly, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov jáne basqalary sıaqty ilgergi býyn aqyn-jazýshylary qoljazbalaryn eń sońǵy kúnderine deıin osy jazýmen jazyp qaldyrdy.

Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy, Iran men Aýǵanstandaǵy qandastarymyzdyń kúni búginge deıin «Baıtursynuly jazýyn» qoldanyp otyr. Shyńjandaǵy baýyrlarymyz da saıasattyn salqyny tıip, on   shaqty   jyldaı   latynǵa   kóship,    arab   tańbalarynan  arylmaq bolǵanmen,    tıimdi-tıimsizdi    salmaqtaı    bilgen    ómir talaby  qazaq halqynyń mańdaıyna bitken birden-bir ulttyq jazýy – «Baıtursynuly jazýyna» alyp keldi. Bul kúnde osy grafıkamen Shynjandaǵy qazaq týystarymyz búkil oqý-aǵartý isin, baspa dúnıesin júzege asyryp otyr. Ahań túzgen álipbı men ol jasaǵan emle tártibi munda óte jaqsy qyzmet etip otyrǵanyn aıtýǵa bolady. Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń eńbegimen jaryq kórip jatqan qanshama dúnıe   búgingi qazaqtyń tutas jurtshylyǵynyń,     ıaǵnı     qazaqstandyq,     monǵolıalyq,     reseılik, túrkıalyq,    ózbekstandyq   qazaqtardyń   da   baǵa   jetpes   baılyǵy, joǵalmas qazynasy, aldaǵy rýhanı-mádenı azyǵynyń mol qory bolyp tabylmaq. Osyndaı qazynanyń   ıelerin   bir-birimen   tanystyryp, jalǵastyryp otyrǵan quraldyń biri – Ahańnyń ter tókken eńbegi – arab tańbaly «qazaq jazýy», ulttyq jazý. Bul grafıkanyń ǵylym úshin de mańyzy zor: alfavıtti tildiń fonetıkalyq tabıǵatyna saı etip túzýdiń durys úlgisin bergendigimen qundy. Búginde qazaq tiliniń dybystyq júıesin ǵylymı negizde ári tehnıkalyq apparattarmen zertteýshi Á.Júnisbek, M.Júsipov, N.Ýálı sıaqty ǵalymdar A.Baıtursynulynyń bul tabysyn óte joǵary baǵalap otyr. Olar Ahańdy buryndy-sońdy qazaq tiliniń dybys júıesin zertteýshilerdiń ishindegi til tabıǵatyn durys sezgen kúshti ǵalym, ana tilimizdiń dybys zańdylyqtaryn durys tanyp, jazýyn sol zańdylyqtarǵa baǵyndyryp jasaǵan dep tabady.

A.Baıtursynuly óziniń aldyna júıeli baǵdarlama qoıǵanǵa uqsaıdy: ol áýeli qazaqtyń ulttyq jazýyn (grafıkasyn) jasaýdy maqsat etken, bul úshin arab alfavıti negizindegi «Baıtursynuly jazýy» dúnıege kelgen, ekinshi, sol jazýmen saýat ashtyrýdy oılaǵan, bul úshin «Oqý quraly» atty oqýlyǵyn jazǵan. Odan soń qazaq tiliniń gramatıkalyq qurylysyn ana tilinde taldap berý maqsatyn qoıǵan, muny oryndaý úshin «Til – quraldy» jazǵan, tórtinshi, tildi durys qoldana bilý tártibin kórsetýdi kózdegen, bul úshin «Til jumsardy» usynǵan, besinshi, saýat ashtyrý, qazaq tilin oqytý ádistemesin jasaýdy mindetine alǵan, bul úshin «Baıanshy» men «Álip-bı astparyn» jazǵan. Mine, bular – Ahmet Baıtursynulynyń qazaq tilin zertteýdegi jáne oqý-aǵartý maıdanyndaǵy istegen isteri men jasaǵan eńbekteri, osy salalardaǵy ornyn kórsetetin úlesi, Ahmet Baıtursynuly qazaqtyń ulttyq bilim-ǵylymynyń kóshbastary degizetin tarıhı mura.

A.Baıtursynuly mektepte ana tilinde oqytý qajettigine erekshe den qoıǵan. Mektepte ana tilinde oqytý úshin aldymen qazaqsha jazý tańbalaryn, ıaǵnı alfavıtin jasap shyqqan. Sodan soń balalarǵa osy tańbalardy tanytyp, saýatyn ashatyn álippeden bastap, sol tildi pán retinde úıretetin gramatıka oqýlyqtaryn jazý kerek boldy. 1912 jyly mektep balalaryn qazaqsha saýattandyratyn «Oqý quralyn» jazǵannan keıin kóp uzamaı mektepte qazaq tilin pán retinde úıretetin oqýlyq jazýǵa kirisedi. Bul oqýlyqtyń fonetıkaǵa arnalǵan 1-bólimi «Til – qural» degen atpen alǵash ret 1915 jyly jaryq kóredi. Ol ári qaraı birneshe ret basylǵan, 1927 jylǵy Qyzylordaǵy basylymy 7-nshi dep kórsetilgen. «Til – quraldyń» qazaq tiliniń morfologıasyna arnalǵan II bólimi budan da bir jyl buryn 1914 jyly baspadan shyqqan, onyń 1927 jylǵy basylymy 6-nshy dep kórsetilgen. Sıntaksıske arnalǵan III bólimi de birneshe basylym kórgen. Onyń 6-basylymy 1928 jyly Qyzylorda-Tashkenttegi «Kazgosızdattan» shyqqan. «Til – qural» – qazaq mádenıetinde buryn bolmaǵan sony qubylys. Onyń qazaq jurtshylyǵy úshin múlde tyń dúnıe ekendigin avtordyń ózi de eskertedi. Oqýlyqtyń «Sóz basy» dep atalatyn alǵy sózinde: «Til – qural» degen aty qandaı jat kórinse, ishki mazmuny da áýelgi kezde osyndaı jat kóriner, óıtkeni bul – qazaqta buryn-sońdy bolmaǵan jańa zat. Halyqta buryn bolmaǵan nárse jat kórinip, birte-birte boıy úırengen soń qalatyn», – dep jazady.

«Til – qural» tek mektep oqýlyqtarynyń basy emes, qazaq tilin ana tilimizde tanýdyń basy boldy, «Qazirgi qazaq tili» atty ǵylym salasynyń irgetasy bolyp qalandy. Jalpy qazaq tilin zerttep, tanyp bilý tarıhymyzda A.Baıtursynulynyń «Oqý quraly» men «Til – quraldarynyń» orny aıyryqsha. Kezinde qazaq qaýymy Baıtursynuly dese, «Til – quraldy», «Til – qural» dese, Baıtursynulyn ,– Ahmetti – Ahańdy tanıtyn bolǵan. Ahmet Baıtursynulynyń qazaq fonetıkasy men gramatıkasy jaıyndaǵy oqýlyqtary osy ǵylym salasynyń bastamasy, irgetasy dep batyl aıta alamyz.

Ǵalym qazaq tiliniń qurylymyn júıeleýde, bizdiń baıqaýymyzsha, orystyń lıngvısıkalyq ilimin negizge alǵan. Biraq onyń qaǵıdalary men jikteýlerin dálme-dál kóshirgen joq. Bul jerde A.Baıtursynulynyń ǵalym retinde shyn mánindegi shyǵarmashylyqqa barǵanyn basa aıtamyz. Onyń ǵylymı konsepsıasy – ár tildi óz tabıǵatynan shyǵaryp sıpattaý. Atap aıtqanda, qazaq tiliniń fonetıkalyq júıesin aıyrýda ol orys tiliniń sqemasyna barmady, túrki tilderiniń, onyń ishinde qazaq tiliniń ózine tán erekshelikterin eskerdi. Ǵalym etistiktiń etis túrlerin qazirgi salt, sabaqty,  ortaq, ózdik, ózgelik, yryqsyz degenderden basqa (bul termınder de Baıtursynovtiki), dúrkindi, bedeldi, ósińki etister dep taramdaýy da orys tilinde etistikter qalaı jiktelse, qazaq tilinde de solaı jikteýden aýlaq bolǵanyn kórsetedi. Mine, osy sıaqty mysaldar jalpy lıngvısıkalyq mekteptiń negizi bir bolǵanmen, kóptegen tanym-prınsıpterinde Ahań qazaq til biliminiń ózgeshelenetin tustaryn durys kórsetti. Sóıtip, Ahmet Baıtursynulyn, beıneli sózben aıtsaq, qazaq til bilimi dep atalatyn úlken ǵımarattyń irgetasyn órýshi, qabyrǵasyn qalaýshy, kóp rette esik-terezesin shyǵaryp, tóbesin jabýshy del bilemiz.

Orys til biliminde HH ǵasyrdyń sońǵy on jylynda aıta bastaǵan dúnıelerdi A.Baıtursynuly HH ǵasyrdyń basynda aıtyp ketken. Aıtyp qana emes, bilip, tanyp ketken. Qazirgi kezde raı tórteý, etis tórteý dep júrmiz. Al A.Baıtursynuly raıdyń 15 túrin, etistiń 10 túrin ataıdy. A.Baıtursynuly kognıtıvti gramatıka, kommýnıkatıvti gramatıka, fýnksıonaldy gramatıkanyń qazirgi kezdegi termınderin qoldanǵan joq. Biraq ǵalymdyq ıntýısıasymen, ǵalymdyq sezýinýi, ǵalymdyq talantymen jańa baǵyttardy bastap bergen. Etisti, raıdy tanyǵanda qazaqtyń ulttyq tilin negizge ala otyryp, taldaǵan.

Qazaq til biliminiń bastalar tusyndaǵy izdenisteri men tabystaryn, jetistikteri men kemshinderin durys taýyp, muqıat zertteý – alda turǵan mindetterimizdiń biri. Ázirge kózimiz ábden jetken bir aqıqat, ol – ana tilimizdegi ǵylym salasy HH ǵasyrdyń 10-jyldarynan bastalǵandyǵy jáne onyń irgetasyn qalaýshy Ahmet Baıtursynuly ekendigi. N.I. Ilmınskııdiń 1861 jyly qazanda basylǵan «Materıaly k ızýchenıý kırgızskogo narechıa» degen kitaby qazaq tiliniń gramatıkalyq júıesin tanytqan tuńǵysh eńbek boldy. Bul «Materıaldar» orys tilinde jazyldy, onda qazaqsha lıngvısıkalyq termınder jasalǵan joq. Bul jumys, atynan-aq kórinip turǵandaı, oqýlyq ta emes, júıeli túri de baıandalǵan gramatıka quraly da emes, – shyǵys tilderin, onyń ishinde ózge túrki tilderin zertteýshilerge arnalǵan eńbek bolatyn. Onyń ózinde de bul «Materıaldar» qazaq tiliniń ózge túrki tilderinen (avtordyń jazýynsha, tatar tilinen) erekshelenetin tulǵalaryn kórsetý maqsatymen jazylǵan-dy.

P.M.Melıoranskııdiń «Kratkaıa gramatıka kazak-kırgızskogo ıazyka» degen atpen I bólimi  (fonetıka jáne etımologıa)   1894 jyly, II    bólimi    (sıntaksıs)    1897    jyly    shyqqan qundy  eńbegi – qazaq tiliniń gramatıkalyq  qurylymyn ǵylymı negizde júıeli túrde baıandaǵan  tuńǵysh   zertteý   ekendigi   málim.  Biraq bul da túrki  tilderin   zertteýshilerge  arnalǵan, orys tilinde jazylǵan  ǵylymı  sıpatty eńbek boldy. Sondyqtan  munda da  qazaq til biliminiń ulttyq termınologıasy jasalmady. Bul  ǵylymı   jumys   ta   ana   tilindegi   qazaq lıngvısıkasynyń basy bolyp tanyla almaıdy.

Osy oraıda «A.Baıtursynuly neni zerttedi, qalaı zerttedi, maqsaty qandaı boldy?» degen máselelerdi tereńirek zertteýimiz kerek. Oqýlyq jazýdaǵy, grafıka jazýdaǵy maqsaty qandaı boldy? Vıdtiń – sovershennyı, nesovershennyı vıd t.b. dúnıelerdiń qazaq tilinde joq ekenin dáleldeý úshin A.Baıtursynuly kimniń eńbekterine súıendi, qalaı paıdalandy? t.s.s. jan-jaqty zertteý kerek. Qazaqsha aıtqanda, qazaq ǵylymynyń, til biliminiń kógenbasyn, eń basty, eń negizgi tanymyn kórsetip ketken A.Baıtursynulynyń ǵalymdyq tulǵasyn áli túgel aıtyp bolǵan joqpyz.

1920 jyldardyń basynda A.Baıtursynuly aǵartýshylyq, ǵalymdyq qyzmetterimen qosa, memlekettiń basqarý-uıymdastyrý jumystaryn atqara beredi: 1922-1925 jyldary ol Qazaqstan Halyq Aǵartý Komısarıaty janyndagy Ǵylymı-ádebı komısıanyń predsedateli, Qazaq ólkesin zertteý qoǵamynyń qurmetti predsedateli boldy. Sovetterdiń Búkil rossıalyq 7-sezi men 8-sezine deıin VSIK múshesi jáne Sovetterdiń Búkilqazaqstandyq İ sezine deıin Kırvoenkomnyń múshesi bolyp qyzmet atqardy. Sovetterdiń Búkil qazaqstandyq 1-sezinen 2-sezine deıingi aralyqta Qazaq ASSR Oqý-aǵartý narkomy jáne QazSIK múshesi, sonymen qatar Ólkelik Halyq Komısarıaty janyndaǵy Akademıalyq Ortalyqtyń predsedateli boldy. Kisilik tulǵasy retinde úlgi alatyn ereksheligi – qaı nárseni qolǵa alsa da, bárine jaýapkershilikpen qaraǵan qaı komıtettiń jumysyn atqarsa da. Halyq komısary bolǵan kezde oqýlyqtar jazýdy qolǵa alǵan: M.Jumabaevqa pedagogıka, M.Dýlatovqa esep quralyn, H.Dosmuhamedulyna sıngarmonızm jazýdy tapsyrady. A.Baıtursynulynyń osy qyrlary túbegeıli zerttelýi kerek.

A.Baıtursynulynyń ǵylymı murasyn zertteýde, tanytýda jańa beleske kóterilý qajet. Ǵalym eńbek etken, ǵylymmen aınalysqan tustaǵy saıası, tarıhı ahýaldy negizge ala otyryp, A.Baıtursynulynyń ǵalym, qaıratker, ǵylymdy uıymdastyrýshy t.s.s. retindegi ǵylymı beınesi jan-jaqty zerttelýi kerek.