Aıtysker aqyn, «Parasat» ordeniniń ıegeri Áselhan Qalybekovanyń esimi elge belgili. Aıtys sahnasynan ózi kórinbegeli biraz ýaqyt ótse de, áli de aıtys óneriniń «otymen kirip, kúlimen shyǵyp» júr.

Búginde Áselhan Álisherqyzy Ońtústik Qazaqstan oblysy Otyrar aýdany  Sháýildir aýylynda turady. Naýryz merekesi kúnderi Sháýildirge arnaıy qonaq bolyp bardyq. Áselhan apanyń aman-saýlyǵyn surap, qolynan dám tattyq. Az-kem suhbattasýdyń da retin taptyq.

– Áselhan apa, amansyz ba? Kópten beri kórinbeı kettińiz. 2012 jyly sáýirde Esenqul Jaqypbekovpen aıtysqannan keıin ózińizdi sahnadan kórmedik. Nemen aınalysyp júrsiz?

– Aıtys ónerinde óshpes iz qaldyrǵan Jandarbek Begimbetov, Orazáli Dosbosynov, Esenqul Jaqypbekov, basqa da ómirden ozǵan aqyndarǵa kúnde quran baǵyshtap otyramyn. Tiri bolǵan soń tirshiligimizdi isteımiz ǵoı, quran baǵyshtaý – paryzymyz. Ómirden ótken sol aqyndardyń shyraqshysy qusap qalqaıyp otyrmyn.

Orazáli jastaı qyrshyn ketti. Ne qyzyq kórdi deısiń bul ómirden. Jarqyraı kórinip kele jatqan bala edi. Orazáli ólgende topyraq salýǵa bardym. Qolymyzdan basqa ne kelýshi edi?

Alpysyn toılaı almaı, Esenqul da ótti. Esenquldyń qadirin bilmedik. Osyny Jambyl aýdany ákiminiń betine aıttym. Eń bolmasa, ekiniń biri alyp jatqan «Aýdannyń qurmetti azamaty» degen ataqty da bermedi. Esenqul ekiniń biri emes edi ǵoı. Ólerinen bir aı buryn ákimqaralar «Qurmetti azamat atandyramyz» dep sálem joldapty. Osy bir bolmashy qurmetti Esenqul qatty tosqan ǵoı. Jınalysta «Qurmetti azamat» atanǵandardyń qatarynda aty-jóni atalmaı qalǵanda Esenquldyń qandaı kúıge túskenin túsinip otyrǵan shyǵarsyz? Ólgennen keıin eki tom kitabyn shyǵarypty. Ózderi úshin...

Qaldyrmaı eskerýsiz bir isin de,

Talantty baǵalańdar tirisinde!

Keıde biz ondaılardyń jasy túgil,

Kelemiz qadirlemeı irisin de! - dep keletin óleńi bar edi ǵoı Qadyr aqynnyń. Esenquldy qor qylmaı, tirisinde nege baǵalamady?!

Aıtystaǵy eń ońtaıly qarsylasym Esenqul edi. Biz bir-birimizdiń kóńilimizdi qaldyrmaı, ókpeletpeı, betimizden almaı, birimizdi-birimiz demep

aıtysatynbyz. Palýandar «oń jambasyma keletini osy» dep jatady ǵoı, Esenqul maǵan sondaı ońtaıly qarsylas boldy.

Ásıa ekeýmizge kezdesken saıyn Esenqul: «Qyzdar-aý, meniń ataǵym qaıda? Aıtysqa bárimiz qatar shyqqan joqpyz ba?» deıtin. Muńdy da túsinetin adamǵa aıtady. Bizdiń qolymyzda ne bılik bar deısiń, «Esenqul-aý, el-jurtyń bar emes pe?» dep qutylatynbyz.

Esenqul da men sıaqty «Halyq aqyny» atanýy kerek edi. Almaty oblysynda aqynyn baǵalaıtyn bir azamattyń tabylmaǵanyna qynjylamyn. Asqar Myrzahmetov, Darhan Myńbaı, Álı Bektaev sıaqty aqynyn qurmetteı biletin azamattar Almaty oblysynyń basshylyǵynda júrse, Esenqul qor bolmaıtyn edi. Osy jaıt meniń júregime salmaq salady.

– Áselhan apa, Tuńǵyshbaı Jamanqulovtyń qylmystyq isine qatysty jazbańyzdy áleýmettik jeliden baıqap qalyp edik. Óz sózińiz be?

– Óz sózim! Bilim mınıstri men Mádenıet mınıstrine jarymaı-aq qoıdyq. Tuńǵyshbaı 69 mıllıon teńge jedi degenge óz basym senbeımin. Óner adamy ańǵal bolady. Aıyptamaı turyp tekserip alýy kerek qoı. Múmkin Tuńǵyshbaıdyń atyn jamylyp, basqa adamdar jegen shyǵar? Qazirgi Mádenıet mınıstrine ábden kóńilim qaldy. Qazaq handarynyń rólin somdaǵan Tuńǵyshbaıdy halqy eshqashan umytpaıdy. Al Mádenıet mınıstri qyzmetinen túsken kúni-aq umytylady.

Áleýmettik jeli degendi úırengenime kóp bolǵan joq. Jańalyqtyń bári sonda eken. Tuńǵyshbaıǵa qatysty jazbany nemereme tergizip, ózim salǵyzdym.

– Júrsin Erman aǵamyz basqaratyn «Qazaqstan aıtys aqyndary men jyrshy-termeshileriniń halyqaralyq odaǵy» degen bar. Osy odaqpen baılanysyńyz bar ma?

– Eshqandaı baılanysym joq. Júrsinniń ózi «Odaqtyń oblystaǵy múshesi bol, aılyq tóleımin» dep qolqa salǵan. Ózin de, aılyǵyn da kórgenim joq. Tıtteıimizden birge ósken Júrsin qymbat adamymyz edi, sońǵy ýaqytta bar oıy aqshaǵa aýyp ketti. Aıtysty saýdaǵa salyp jiberdi.

Jalpy men bireýdiń aıtqanyna sene qoımaıtyn adammyn. Kózimmen kórip, qolymmen ustaýym kerek. 2012 jyly retro-aıtys ótip, Esenqulmen aıtysatyn boldym. Aıtys óterden birer kún buryn Júrsin telefon shalyp: «Áı, Áselhan, sender burynǵydaı aıtysyp júrmeńder! Esenqul ekeýiń kelisip alyńdar. Kelisip alsańdar, aıtystaryń shymyr shyǵady» deıdi. «Áı, Júrsin! Kelisip alyp shyqqan aıtys bola ma?! Ne aıtyp tursyń! Esenqul

ekeýmizdiń aıtysymyz qashan jaman shyǵyp edi?!» dedim. «Durys shyqsyn degenim ǵoı» dep mińgirledi de, telefon tutqasyn qoıa saldy.

«Qaıtalaý – bilim anasy» degen sóz bar. Biraq, qaıtalaý eshqashan óner anasy bola almaıdy! Ónerde qaıtalaýdan asqan masqara joq. Bul kúnde aqyndar bir jerde aıtqan jattandy óleńin ekinshi jerde aıtyp júre beretin boldy. Endi bireýleri kelisip alady. Balǵynbek aıtpaqshy, aqyndar buryn ne aıtady dep ýaıymdaýshy edi, endi neni aıtpaı qalady dep ýaıymdaıtyn bolǵan.

Qysqasy, bular «aıtysty shoý jasaımyz» dedi de, aıtysqa satqyndyq jasady.

Meniń bul odaqsyz da jumysym kóp. Aıtys pen kókpar quryǵan jerde qazaq ta qurıdy. Osyny eskerip, shamamyzdyń kelgeninshe shákirt tárbıeleýdi qolǵa aldym. «El ishi – óner kenishi» degen bar, Bekarys Shoıbekovteı shákirt tárbıeleı almasaq ta, el aýzynda júretin aqyn shyǵara alsaq, eńbegimizdiń janǵany.

Shákirtterdi birneshe dúrkin tárbıeledik. Bekjan Bazarbaı degen bir shákirtim bar. Toǵyzynshy synypta oqıdy. «Kenje balam» osy dep júrgem. Bıyl Otyrar aýdanyna Erlan Aıtahanov ákim bolyp, óner mektebin qaıtadan ashyp berdi. Moıynǵa taǵy aýyr júk artyldy. Endi jas aqyndardy tárıeleýdi qaıtadan qolǵa alamyz. Oqýshylardyń jazǵy demalysyna da kóp qalǵan joq. Oǵan deıin el aralap, eki-úsh bala taýyp alsam ba dep otyrmyn.

Bir kezderi Táýshen Ábýova, Qanybek Sarybaev, men, odan keıin Bekarys, Marjan, Anarlar aıtys sahnasyna shyqqanda «Tólebıge barsań – sýretshimin deme, Shaıanǵa barsań – ánshimin deme, Sozaqqa barsań – kúıshimin deme, Otyrarǵa barsań – aqynmyn deme» degen sóz shyqqan.

Qazir aqyndarymyz azaıyp qaldy. Ákim aýysqan saıyn mektebimiz birde ashylyp, endi birde jabylyp qala berdi. Endi mine, qaıta ashyldy. Bizge keregi ne? Qudaı aqyn etip jaratqan soń aqyn tárbıeleýdi ózime paryz sanaımyn.

– Qazirgi aıtysty qadaǵalap júrsiz be?

– Táýir aıtystardy nemerem telefonyna jazyp ákep tyńdatady. Ózi de aıtysqa qyzyǵady. Sodan kórip júrmin.

– Kimder esińizde qaldy?

– Baıaǵy Aıbegimiz jaqsy, halyqtyń muńyn sol aıtyp júr. Rınat shetteńkirep qaldy. Balǵynbek, Aınurlar aıtysty qoıdy. Qazirgi jastardan Aıtaqynnyń balasy Jandarbek bar, Syrym degen bala ájeptáýir kórinip keledi. Bolatbek, Meıirbek, Muhtar, Aspanbekterdi qazirgi aıtystyń bolashaǵy dep bilemin.

– «Keıbir aqyndardyń sahnadan ketýine ásiredinshildigi sebep boldy» degen pikir bar. Buǵan ne deısiz?

– Bul – aqıqat pikir. Bekbolat Tileýhan men Muhamedjan Tazabek biraz aqynnyń obalyna qaldy. Aqynnyń qaı-qaısysyn alsańyz da, bári kedeı. Ne úıge, ne kıimge jarymaıdy. Solarǵa qamqor bolǵansyp, Mekkege aparady. Bekbolat pen Muhamedjanmen birge ýmra qajylyqqa barǵan aqyndardyń bári dinshil bolyp shyǵa keledi, áıteýir. Shákárimniń sózimen aıtqanda, bular dinshil emes – pánshil.

– Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan Erik Rahym, oinet.kz

 «Reıtıń» gazeti №12, 30 naýryz 2017 jyl