Qamshy AA  nazarlaryńyzǵa Ult.kz ınternet-basylymynda jarıalanǵan aqyn Serik Aqsuńqarulynyń «Uzan» jınaǵyna qatysty synı pikirlerge jaýabyn usynyp otyr.

Ótken jyly Memlekettik syılyqqa usynylǵan «Uzan» jınaǵyna kútpegen jerden  «shabýyl» bastaldy... Bir tań qalǵanym, ony basqa emes, Amanhan Álim dosym bastapty. Sóıtsem, bul syılyqtan onyń ózi de dámeli eken... Bir kezde qol ustasyp, birge týǵan egizdeı bolǵan qalamdas edi. 1970-shi jyldardan bilemin, Dáýitáli tanystyrǵan. Ol kezde qurlysshy. Talapty, adal azamat sıaqty kóringen...

Máskeýden «buzylyp» qaıtty. Sondaǵy at tóbelindeı bir toptyń qolyna túsip, Iý.Kýznesov pen N.Rýbsovtan basqa aqyndardy «moıyndamaı», orys poezıasyn Pýshkınnen keıin álemdik deńgeıge shyǵarǵan A.Voznesenskıı, R.Rojdestvenskıı, Evg. Evtýshenkolarǵa tisin qaırap qaıtypty. Kele sala maǵan da adyraıa qaraǵan...

Totalıtarlyq qoǵamnyń irgesin sókken, «Poety v Rossıı -- bolshe chem poet!» degen asaý da, asqaq  býyn edi bul! Reseıde Pýshkın men Nekrasov, Blok pen Ahmatova, Mandelshtam men Svetaeva, Maıakovskıılerden keıin dál osylarmen ıyq tiresetindeı uly aqyndar bolǵan joq! Bular orys poezıasyn alaqandaı páterler men salondardan stadıonǵa shyǵaryp, totalıtarlyq jabyq qoǵamnyń qara perdesin julyp sypyryp alǵan, adamzat poezıasyndaǵy aıtýly qubylys edi!

Amanhannyń jyl qorytyndysyndaǵy baıandamasynan keıin ile-shala Aıan Nysanalınniń «Kúrish pen kúrmek» degen maqalasy shyǵa keldi (Abaı KZ). Men Aıan aǵany bir kisideı jaqsy bilýshi edim. Ádebıettiń, onyń ishinde óleń degen sıqyr dúnıeniń qyr-syryn bir shama sezinetindeı, Amanhannan góri aqyldyraq, órelileý adam sıaqty  edi. Mynany sol kisi jazdy degenge sene almaı otyrmyn, bul saýatsyz, «ishi toly qýlyq oı» (Abaı) bir ishtar, darynsyz jazarmannyń sharýasy. Osy oıymdy, Aıanmen birneshe jyl tize qaǵysyp, «Sos. Qaz» gazetinde eńbek etken Nurtóre (Júsip) baýyryma aıtqanymda:

-Aıannyń óz bıiginen osynshalyq tómenge túsýi múmkin emes!--dedi!

«Synynyń» túrine qarańyz:   

Men – Has Saqpyn!

Túbine jetip teksizdiń,

Júzimdi – jelge,  

Júregimdi – Táńirge ópkizdim. 

Islamnyń ózin Áziret Áli Sultan men, 

Abaıdyń Uly Mıynan súzip ótkizdim. 

Bultaǵyna kónbeı dinsiz hám dilsiz kápirdiń, 

Bulttyń ústinde Buqardaı óleń sapyrdym. 

Allanyń aldyna arab bop barsa el, qaıteıin, 

Men oǵan Has Saq  –  

Qazaq bop bara jatyrmyn» - degen óleńdi qalaı «taldaǵanyna» kóz salyńyz: «...taǵy da «Islamnyń ózin Áziret Áli Sultanmen, Abaıdyń uly mıynan súzip ótkizdim» dep jańsaq jolda júr. Qaımananyń da qaperine: jer betindegi eń úlken mı I.S.Týrgenevke tán. Gınnestiń rekordtar kitabyna kiretin basqa da málimetter bar shyǵar. Biraq, mı ulylyqpen ólshenbeıdi. Abaıdyń ózi uly bolsa da, mıy úlken be, kishkentaı ma eshkim bilmeıdi. «(«Kúrish pen kúrmek»). Munda Abaıdyń mıy pálen kg degen sóz joq qoı?!. Kúlesiń be, jylaısyń ba?! Siz ne túsindińiz budan?  Osydan keıin ne aıtýǵa bolady bularǵa?!  Aıan Nysanalın emes bul -- Amanhan Álimniń ózi ǵoı! Aǵasy emes, -- inisi! Eger muny Aıan jazsa... onyń da «deńgeıi» belgili boldy bizge!

Bir kezde ulttyq rýhanıattyń tórinde aq mańdaıy jarqyrap meniń de aǵalarym júrgen: Áljappar Ábishev, İsilám Jarlyǵapov, Qapan Satybaldın, Aqseleý Seıdimbek t.b. biraq, olardyń birde bireýi ózgeniń tańsyǵyna tısip, óziniń qańsyǵyn basyna kótermeı ketti!

Materıaldy daıyndaýǵa bar «kúsh-jigerin» salǵan. Meniń ózim taba almaı júrgen alǵashqy jınaǵym «Kóktem tynysy» (1975 j.»Jazýshy»), «Qarlyǵash» (1977 j. «Jalyn») kitaptary da osy kisiniń qolynda eken! Qadaǵama (Q. Myrza Áli) jazǵan hatym da ("Aǵysqa qarsy", «Lenınshil Jas»,1991 j ) qańǵyryp  osynda júr...  Shirkin, qolqa salyp, surap alar ma edi?!

A. Álim «Kúrish pen kúrmegin» «Abaı KZ», Fb áleýmettik jelilerine shyǵaryp qana qoımaı, ózi redaktor bolyp júrgen, bir kezde Nuraǵań (Nurmahan Orazbek) altynmen aptap, kúmispen kúptegen «Aqıqat» jýrnalynyń betine de qusyp jiberdi...

Bul Amanhan Álim bir kezde Muhtar Maǵaýın men Oljas Súleımenovti de «talqandaǵan...» Oǵan Muhań da, Oljekeń lám dep jaýap qatpady. Bularǵa únsiz qalýdyń ózi jaýap ekenin jańa túsingendeımin, qarymta qaıtarýǵa da turmaıtyn dúnıe eken. Men de bir jyldaı shydap, úndemeı qoıyp edim, - Amanhan qoıar emes. Kúni keshe ǵana «Ádebıet portalynda» «Aqsuńqarovshına» dep, aıqaılatyp, taǵy bir materıal jarıalady. Grafomandardyń  (talantsyz jazarman) «graf-Amany» Amanhan Álim birneshe márte Tynyshtyqbek Ábdikákimovtiń «aqyn emestigin»(?!) «dáleldep» shyqpaq bolǵan-dy. Endi bes qarýyn asynyp maǵan kelip tur: «... onyń poezıasy týraly bıylǵy jyl qortyndysynda aıtqanbyz, (oǵan toqtalyp jatpaımyn. Sondaǵy pikir -- pikir), - deıdi Amanhan -- ol Jumekenshe aıtqandaı, Sovet josparymen poezıaǵa kezdeısoq kirip ketken jan....», - deıdi A. Á. taǵy da men týraly.

Ózimniń ishki sezimimshe, men Salerı-Amanhandardan góri, Mosart-Jumekenge bir eli jaqyndaý sekildi edim; jaryqtyq Jumeken dúnıeden qaıtarynyń aldynda jyl qorytyndysynda jasaǵan bir baıandamasynda alǵashqy qadamyma tánti bolyp, Amanhanǵa emes,  maǵan biraz ystyq lebizin aıtyp edi : «Serik Aqsuńqarulynyń óleńderi áli óz aldyna, derbes muqaba alyp kórmegen: «Qarlyǵash» atty jalpy jınaqta ǵana jarıalanǵan. Myna shýmaqtar aqynnyń kez kelgen óleńiniń kez kelgen jerinen alyndy. Maqtaý úshin emes, jas jyrshynyń aıaq alysyn, sóz saptasyn ańǵartý úshin osy keltirilgen úzindilerdiń ózi jetkilikti sıaqty. Serik óleńderinde erkin, kóterińki ún bar. Ol ún keıde romantıkalyq sarynǵa aýysyp ketedi. Biraq aqyn romantıkasy realısik detal-obrazdarmen, boıaýlarmen qanyqtyrylyp otyrady eken. Mundaı aqyndar karerıstik talaptan, laýreattyq medaldar qýý áreketterinen aýlaq bolsa – talaı jerge barady dep úmit etýge negiz bar» ( qarańyz: Jumeken Nájimedenov, 7-tom,1981 j.21-22 better).

Bul - Jumekenniń 1980-shi jyldary bir top jastardyń «Qarlyǵash» jınaǵyna shyqqan alǵashqy balaýsa óleńderim týraly pikiri. Sodan beri 40 jylǵa tarta ýaqyt ótipti. Jumeken Nájimedenov pen Muqaǵalı Maqataev, Tumanbaı Moldaǵalıevke  unaǵan óleńder A. Álimge unamaı qalypty!

Ol, tipti, poezıadaǵy pafos degenge ólerdeı qarsy eken: onyń oıynsha, pafos degen sovet poezıasynyń «qaldyǵy» kórinedi?! Pafos degen sóz (gr. pathos — sezim, qumarlyq) qulshynys, qushtarlyq, asqaqtyq, qýatty sezim men tereń shabyt maǵynasynda qoldanylýshy edi. Ejelgi grek ádebıetinde pafosty qalamgerdiń shyǵarmashylyq oıynyń syn-sıpatyn aıqyndap, týyndylaryndaǵy zaman beınesiniń beıneleý deńgeıiniń  negizgi kórsetkishi retinde qarastyrǵan. Pafos arqyly aqyn-jazýshynyń qoǵamdyq-áleýmettik ıdealyn anyqtaý  qalyptasqan-dy.  Pafos - qalamgerdiń «soty» men «úkimi» degen de kózqaras bar. Qysqasha aıtqanda, ol - tereń sezim, asqaq oı degen sóz! Tipti, Túriktiń Kúltegin Jyrynyń óne-boıy - Túrik Óleńimen órilgen asqaq pafos qoı!

Amanhannyń sol sózin estip alǵan osyndaǵy shala saýatty bir dáldúrish jas aqyndarǵa: «Pafosqa jolamańdar! Ol -- Sovet Odaǵynyń qaldyǵy!» - dep aqyl aıtyp júrgen kórinedi...  Ony Máskeýdiń bilim-ilimin «taýysyp» kelgen ǵulama-oqymysty dep oılaıtyn bolýy kerek... Men «HH ǵasyrdyń jıyrma sátin» sovet ókimeti tusynda jalǵannyń jaryǵyna ázer shyǵaryp edim. Muny sol kezdegi ádebı orta jaqsy biledi. Endi el egemen bolǵanda, sol Sovet Odaǵynda qalyp qoıǵan kórinem... Sondaǵy qandy balaq  totalıtarlyq júıege jóndi  bir aýyz sóz aıta almaǵan Amanhandar arada 25 jyl ótkennen keıin elge «geroı» bolyp otyr?!

«SOVET ODAǴY»

«Jalǵan pafos...súıedi - dep -- odany...»,-

Syrtymnan kep, ishtar -- ósek soǵady;

Tazdan -- taraq,

Menen qaıda qalǵaly, -

Sovet Odaǵy?!

Júrek aınyp qudaısyzdyń qulynan,

Turanymnan júregime tunyp - án, -

Sol sum Sovet Odaǵynyń kezinde,

Men aspanǵa Kók Bóri* bop ulyǵam...

Sodan áli kógere almaı kósege,

Buldyr beınem bultpen qosa kóshe me?

Men Qasqyr bop ulyǵanda, bul qýlar,

It bop úrip júrgen edi-aý, -- kóshede...

Sol ǵasyrdan -- bul ǵasyrǵa ushyp kep,

Sodan –

Jerge túsip jatqan túsik kóp:

Býaz bolǵan Qanshyq-Haltýradan sol,

Neshe túrli dáldúrishter kúshiktep...

... Meni emes qoı, -

Sony qımaı ol áli,

Sońymyzdan salpyldaǵan bolady;

Tazdan--taraq, menen qaıda qalǵaly,-

Sovet Odaǵy... 

«Qasqyrdyń monology» (1975 j).

Facebook-te A.Á. kún saıyn aldymnan shyǵady da otyrady. Hanbıbi Esenqara qahyndaǵy essemnen («Egemen Qazaqstan») ilip alar eshteńe tappapty... «Búginde «okololıteratýrnye damy» óz aldyna, «okololıteratýrnye mýjchıny» degender kóbeıip ketti! Aqyly múlde az, ajary adam kórgisiz, saýatsyz, adamgershiligi óte tómen, boıy – bulǵań, túsi – jylmań… Ózderin «qanatty aqyn», «talantty jazýshy», «sanatty synshy» sezinedi. Sóıtip júrip, Abaıdy «aınal­dyrǵysy» keledi bular....» degen sóz shamyna tıip ketse kerek, er-toqymyn baýyryna alyp, týlap otyr: «Jalpy, aqyn shyǵarmashylyǵy týraly aıtqanda, onyń túr túsiniń qandaılyǵy kerek pe, osy! Onyń shyǵarmashylyqqa qandaı qatysy bar. Eger, poezıaǵa Aqsuńqaruly kózimen qarasaq, Pýshkın alasa boıly, kóriksiz, tipti, keıbir qatarlary onyń áıelinen boıy alasalyǵyn aıtyp, qaljyńǵa aınaldyrǵan. Solaı, Serik myrza! Sizdińshe oılasaq, Pýshkın de óziń aıtqandaı» «okololıteratýrnye mýjchıny» qataryna jatady ma, qalaı? «Qarǵa boıly Qaztýǵandy» qaıda qoıamyz?!» - deıdi aqylgóısip! Mynaý Máskeýden eki jyl oqyǵan  «oqymystynyń» sózi emes, Sergeı Esenınniń «Moskva kabaskaıasynan» mıy ashyp kelgen esirik oıly pendeniń sózi ǵoı! Abaıdyń «Boıy - bulǵań, túsi — jylmań»  degeni – «onyń túr-túsiniń qandaılyǵy» men «boıdyń alasa-bıiktigin»  bildirmeıdi, Hakim bul jerde adamnyń aıarlyǵy men  alaıaqtyǵynaıtyp turǵan joq pa edi?! Abaı áýlıe qalaı dóp aıtqan: «Áýrege qalma ezbeden, Kúnshildigin qozdyryp...»-dep?!

Men endi osydan soń A.Á-niń meniń shyǵarmashylyǵym týraly aıtqan basqa «synı oılaryna» toqtalyp, jaýap berip jatýdy boıyma ar kórip otyrmyn, Oljastyń: «Únsizdiktiń ózi--daýys!»(«O, molchanıe! Eto toje--golos!» ) degeni esime túsip tur!

Qazir - HHİ ǵasyr. Eldiń eki kózi ǵana emes, tóbe kózi de bar. «Maǵjan - halyq jaýy» degenge sene qoıatyn baıaǵy el joq. «Men bilgendi - kim bilerge?!» salǵan A.Á. kózi qaraqty qalyń oqyrman, qazaq ádebıetiniń bilgiri Muhtar Qul-Muhamed, Qýanyshbaı Qurmanǵalı, Áýezhan Qodar, «Egemen Qazaqstan» t.b.  joǵary baǵalaǵan «Uzan» jınaǵyn iske alǵysyz qyla saldy... Qıqý bastaldy. A.Á-di qoldap, qolpashtaǵandardyń qarasy da --ózinshe...  ádebıette joly bolmaǵan,  aty-jónderin men túgili, el de bilińkiremeıtin qaıdaǵy bireýler...»Uqsamasań--týmaǵyr!»-deıdi qazaq mundaıdy! «Bulbul-- gúlge, qarǵa-- qoqysqa qonady» (Jalaladdın Rýmı) eken...

1964 jyly «Samoe Molodoe Obshestvo Genıev» degen bir top Máskeýde: 

«Smert Evtýshenko ı Voznesenskomý!» (vnızý, kak soobshılı ochevıdsy, bylo prıpısano: «ı Ahmadýlınoı» FB) —degen uran kóterip shyqqan...... Bizdiń dáldúrishter de  talanttarmen  áli--solaı «kúresip» júr!

Jazýshynyń dúnıedegi eń kıeli oryny--jazý ústeli. Bul--arqasyna arýaq bitken pende balasynyń Táńirimen betpe-bet kelip, sóılesetin jeri. Musylmandardyń Mekke-Mádınasy sekildi.

Jazý ústelinde uzaq otyrǵan, talanty jutań, bilim órisi tar, sharq urǵan izdenisteriń jemisin kózi tirisinde hám ólgennen keıin kóre almaıtyndardyń kópshiligi kele-kele ózinen  kósh ilgeri ozyp ketken qalamdas, zamandastarynyń, minshil, kúnshiline qalaı aınalyp ketkenin ózi de sezbeı qalady. Aqyn Allanyń aldynan ketken kezde ony albasty basady! Bir kezde qalam men qaǵazdyń ǵajaıybyna kóz jumyp senip, sońynda shyǵarmashylyq qýaty sarqylǵan  jazarman endi sol ózi súıgen ádebıettiń qas dushpany bolyp alady! Talant sýala bastaǵan kezde kókirekke jınalǵan dúnıe... las, kir sýǵa ulasyp, irińdep, qurttaıdy da, jan-jaǵyna jaǵymsyz ıis shyǵarady...

Jazý ústelinde  Sýretker Allanyń aldynda otyrady! Meshitke qalaı dáret alyp kirseń, jazý ústeline de soǵan barabar, taza, perishte kúıde otyrý kerek. Áıtpese,--bitti... Talant--saf altyn, kirshiksiz taza dúnıe! Zulymdyq pen sulýlyq arbasqan qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyrda júregińdi kirletip alsań, jazý ústelińnen turyp ketý kerek! Otyra berseń, óziń de ońbaısyń, ózgeni de ońdyrmaısyń...

90-shy jyldary bizde Bekdilda Aldamjarov degen "aqyn-synshy" bolǵan. Muqaǵalı, Qadyr, Tumanbaılardan bastap, Muhtar Shahanov, Temirhan, Ulyqbekterden ilip alar eshteńe tappaı, qazaq jyryn «qyryp-joıǵan»-dy... Bir kezde ózi de óleń jazyp, ortasha jazarman deńgeıinde qalyp qoıǵany oıynda joq, qazaq jyryndaǵy qarymdy tulǵalardy kózinen tizip, kúresinge laqtyryp jibergisi kelgen-di....  Endi sonyń "arýaǵy" Amanhandardyń arqasyna qaıta qonǵaly jatyr!

Aldamjarovtyń «aıyptaý aktisi» «Juldyz» jýrnalyna birinen soń biri irkes-tirkes jarıalanyp, sol kezdegi ádebı ortanyń tóbe shashyn tik turǵyzyp edi... 60-shy jyldary ulttyq ádebıetimizde aıtýly oqıǵa, aıryqsha qubylys bolǵan klasıkterden ilip alar eshteńe tappaǵan belgisiz aqyn  Aldamjarov bir kúnde «belgili Belınskııge (?!) » aınalyp shyǵa keldi! Atam da—ań-tań, apam da—ań-tań...

Eldiń bári ony «Maǵaýınniń kılleri» dep oılaǵan...Uly jazýshyǵa kıllerdiń qajeti qansha?! Kıller –kemtalantqa ǵana kerek nárse! Sol kezde kókeıde sondaı bir kúdikti oı qalǵany ras. Biraq, ony tarqatyp, taratyp aıta almaı qaldyq. Bir jaǵynan, ishimizde  tar pıǵyl, tarpań oıly bireýge jýrnaldyń bir emes, birneshe sanyn berip qoıǵan klasık jazýshyǵa degen ókpe-naz da bolǵan-dy. Arada 20-shaqty jyl ótkende 90-shy jyldardaǵy sol keleńsiz oqıǵaǵa oı kózimen qarap otyrsaq, Aısbergtiń muhıttyń betindegi sulbasyn ǵana kórippiz de, astyndaǵy muzdaqtyń astaryna kózimiz jetpeı qalǵan eken. Maǵaýın — prozaık. «Baqtalastarymen» esep aıyrǵysy kelse, aqyndarda nesi bar?! «Aıtqanǵa — kónip, aıdaǵanǵa — júretin Aldamjarovyn» Ǵabıtten bastap, İlıas Esenberlın, Saıyn Muratbekov, Ákim Tarazılerge «aıdap salyp» qoımaı  ma?!

Menińshe, Aldamjarovty bireýlerge eshkim de «aıdap salǵan» joq. Ǵumyr baqı «óleń» jazyp, kóptiń biri ǵana bolyp qalǵan ortasha jazarman talant ataýlyǵa degen qý qaraqan basynyń qaraý oı-pıǵylyn jalǵannyń jaryǵyna shyǵaryp, ishinde pálenbaı ýaqyt boıy qordalanǵan qoıasyn aqtara saldy! Mundaılar berisi -- kórshi orys, árisi — álem ádebıetinde de bolǵan. Biraq, dál osyndaı, klasıkalyq ádebıettiń injý-marjanyn aıaǵynyń astyna taptap, onyń ústinen qıqý salyp óte shyqqan ólermen eshbir elde  joq! Bizden basqa...  Muny Alashtaǵy  «aldamjarov aýrýy» - deıdi! Bul dert ádebıette ǵana aıqulaqtana kórinip turǵan joq, qazaqtyń búkil julyn-júıesine, áleýmettik jelilerinen bastap, as úıine deıin dendep kirip alǵan...

Evtýshenkoda «poezıanyń qas jaýlary» degen bir sóz tirkesi bar edi. Dostoevskııdiń bir romanynda «osy adamzatqa aqyn degenderdiń bir tıynǵa keregi bar ma, qandaı pende uıqaspen oılanyp-tolǵanady?!», - deıtin bir tıptik obraz bar; «poezıanyń osyndaı jaýlary» «aqyndardyń» óz ishinde de jetip, artylady. Sovet ókimeti kezinde tom-tom kitap jazyp, Lenın men Stalındi ǵana  «jyrlap», poezıanyń ne ekenin túsinbeı ketken «shaıyrlar» qanshama?!. Myna Amanhandar solardyń biri hám biregeıi dese bolady. Óleńde óz soqpaǵyn taba almaı, ózinen kósh ilgeri ozyp ketkenderge  órshelene qarsy óre túregelgen A.Á-derdi kórgende orystyń «Kto-to ız grázı - v  knázı» - degen qanatty sózi eske sap ete túsedi. Ózderi qara basyp, haltýranyń qara batpaǵynda qonyshynan shalshyqtap  júrip, óner órindegi bolmys-bitimi  ózgesheleý óreli talant ıelerine tilin bezep, jón-joba aıtady! Bular «Pervaıa obázannoststıhotvornogo  krıtıka - ne pısat samomý plohıh stıhov. Po kraıneı mere - nepechatat...» degen Marına Svetaevany oqymaǵan nemese ony da kózine ilmeıtin bolýy kerek?! Alpystan asqansha el súısinetin alty aýyz óleń jazbaǵan A. Álimniń «shyǵarmashylyǵy» kóz aldymyzda tur ǵoı; onda eki-aq «lırıkalyq geroı» bar: bireýi—bala jasynda ózin tánti qylǵan bir qyz, ekinshisi—esek mingen shal, ekeýi de Aralda qalǵan... Poezıa degen—kúıbeń tirliktiń kúıki kóleńkesi degendi oǵan kim aıtqan? Iýrıı Kýznesov pa?! Onda Abaıdyń «Yzaly júrek, doly qol, Ýly sıa, ashshy til, Ne jazyp ketse, jaıy sol, Jekkórseńder, óziń bil»-degen ulaǵatty dástúri qaıda qalady?!

Ádebıette joly bolmaǵan dáldúrishter - mahabbatta joly bolmaǵan  seksýal manák, pedofılder syqyldy; ónerge ketken «óshin» ózderin qara shańǵa kómip, qara úzdire jónelgen dúldilderden alady! Qalaı alady?  «Jaqtym kúıe, japtym jalamen»  alady! Soǵan - máz-máırám...  Baıaǵy aty shýly 37-shi jyldary osyndaı bolǵan... Qazir de--sondaı bolǵaly tur ma?! Myna naryq zamany bulardy, tipti, qutyrtyp jiberdi! Pende bolǵan soń, kiná arqalamaı júre almaısyń. Kináńniń keıde kúná ekenin bilip, ishteı azap shekseń, boıyńda bir adamdyq qasıet bar degen sóz! Al, mynalar albasty basyp, ózderiniń sol  kinási men  kúnásine maqtanyp, maǵumurlanatyn «dárejege» jete  bastady! Kúlkili hám  aıanyshty...

Máskeýde eki jyl oqyp kelgen «ǵulama aqyn-synshy» Maıakovskııdiń «bir-birine uqsamaıtyn myqty aqyndar kóp bolsyn»- degen ulaǵatty oıyn da  túsinbeı qaıtypty. Shama-sharqy  ózimen deńgeıles, aıtar oı, aǵytar syry joq qaıdaǵy bireýlerge ózinshe jan tartyp, olardy Temirhan men Ulyqbek, Járken men Nesipbek, Ǵalym men Tynyshtyqbek, Svetqalılardyń tóbesine qoıǵysy keledi! Boıyndaǵy baıaǵy tabıǵılyq, kisilik iz-túzsiz joq bolǵan. Keýde kóterilgen... «Men Máskeýden oqyp keldim...» degen bir kókirek paıda bopty... Ol oqyǵan oqýdy Ulyqbek te oqyp kelip edi, biraq, búıtip amanhanshylap ketken joq edi! Osyndaıda Parıjdiń Sorbonna ýnıversıtıtetiniń mańdaıyndaǵy: «Qudaı saǵan túk bermese, ony saǵan Sorbonna ýnıversıteti de bere almaıdy!» - degen jazý eske túsedi. Osyndaı óresiz pendege bir kezde Nurmahan Orazbek redaktor bolǵan «Aqıqat» jýrnalynyń tizginin ustatyp qoıý — kórer kózge uıat emes pe?!

Keıingi kezde osy A. Á. sekildi tıpter azamattyq lırıkany qurǵaq pýblısısıka dep oılap, oǵan murnyn shúıire bastady. Bul kúnderdiń kúni ádebıettiń qasıetine emes, qasiretine aınala ma dep qorqasyń. Muqaǵalıdyń: «Aıtyp ótken aqynda arman bar ma?!» degenin qulaǵyna da qystyrar emes. Basqasyn aıtpaǵanda, bizdiń Abaıdyń ózi--azamattyq lırıkanyń atasy edi  ǵoı?! Taıaýda orystyń osy zamandaǵy iri aqyny Iýnna Morıstiń kekesinge toly bir óleńin oqyp, bir maǵumurlanǵan edim. Sol óziń súısingen dúnıege  ózge el de súısinse ǵanıbet emes pe: «Pýblısısıka – skazka Pýshkına, O rybake ı, Pesa Gogolá «Revızor». Pýblısısıka – eto ıgra na skrıpke, Gde tragedıa ı pozor. Eto mıfy narodov mıra, Lva Tolstogo «Hadjı Mýrat», Pýblısısıka – Dantov «Ad», Chehov, pesa «Vıshnóvyı sad», «Skıfy» Bloka, ego «Dvenadsat», Pýshkına «Mednyı vsadnık», Grıboedova «Gore ot…» Pýblısısıka – vınogradnık, Tam Nekrasova kıslorod, Tam Krylov ı ego zverátnık, Tam Vergılıı, Shekspır ı «Repka», Devát mýz, «Kolobok», prıvet – Etý pýblıký lúbıt krepko, Dýh poezıı, zvózd, planet!»

Amanhan endi bizdi qoıyp, Pýshkınniń ózine aýyz sala bastady!

«... Bethoven Salerıdiń Mosartty óltirmegeni jóninde maqala da jazdy. Bul ósekti taratqandar Salerıdiń jaýlary edi. Ony jergilikti sensasıa qýǵan basylymdar (búgingi "sary" basylymdar sekildi), jelaýyz, jeńilaýyzdylardyń aýyzynan ilip alyp jarıalap jiberedi. Ol uzynqulaqtyń bir parasy Pýshkınge de jetip, ol óziniń ataqty shaǵyn poemasyn jazady da, búkil patshalyq Reseı, odan beri SSSR, ony odan ári ilip ala jóneledi. Kezinde sol úshin Pýshkındi aıyptaýshylar da bolǵan.(Ondaı jaǵdaı bizde de jetip artylady). Sodan beri sol ósekten órgen oqıǵa talaıǵa azyq bolyp júr. Áıtpese, ... Salerı koróldiń de, so kezdegi mýzyka sheberleri men jurtshylyqtyń súıikti kompozıtory bolǵan. Árbir óner adamyna tán onyń da kemshiligi bolǵanyn qatarlary jazady, biraq, onyń Mosartqa ý beretin jaǵdaıda bolmaǵanyn eskertedi. Ol týraly materıal kóp... Sondyqtan, men de ol ósekke sene qoımaımyn. Áıtpese, sol Pýshkıniniń de Qudaı súıer qylyǵy az bolmaǵan....»(Amanhan Álim, «Oıtoǵys», FB, 24. 11. 2016 j.).

Salerı Mosartqa ý berdi me, bermedi me? Másele onda emes qoı?! «Qudaı súıer qylyǵy az» (A.Á.) Pýshkın «Mosart pen Salerı» atty tragedıasynda danyshpandyq pen darynsyzdyqtyńklasıkalyq obrazyn jasady! Barlyq qoǵamdyq formasıalarda qaıta-qaıta túrlenip, tirilip, týa beretin tıptik beınelerdi somdady! Amanhan aqynsha oılaý óz aldyna, HHİ ǵasyrdaǵy kózi qaraqty, kóńili oıaý qarapaıym, saýatty oqyrman qurly da oılana almaıdy eken: ómirdegi qarabaıyr shyndyqtan ónerdegi shyndyq (Pýshkın. «Mosart pen Salerı») myń ese artyq emes pe edi?! Másele--osynda tur! Amanhandar Salerıdi janyndaı jaqsy kóre me, tipti, ony "jaladan" aqtap alǵysy da kele me, onda «qudaı súıer qylyǵy az»(A.Á.) Pýshkınniń de, bizdiń de qahymyz joq; biraq, olardyń osy ospadarlyǵy uly orys aqynynyń  adamzattyń kórkem oıyna olja salǵan klasıkalyq týyndysyna kóleńke de túsire almaıdy! Seziktiler sekire beredi! Álem ádebıetinde Pýshkınniń Mosarty--talanttyń, «... koroldiń de, so kezdegi mýzyka sheberleri men jurtshylyqtyń súıikti kompozıtory bolǵan Salerı» (A.Á.) - kemtalanttyń keremet somdalǵan tıptik beınesi bolyp qala beredi! Amanhandar salerılerge jan tartty eken dep, adamzattyń álimsaqtan kele jatqan ulaǵatty ustanymy ózgermeıdi endi... Másele--osynda!

«Mosart pen Salerı. (Osy zamanǵy nusqa)» - degen poemany 27 jyl boıy   jazyp edim, qatarlas  qalamdastarym oǵan onsha mán bere qoımady.  Synshy, akademık ǵalym Serik Qırabaev aǵam ony «Egemen Qazaqstannan» oqı salyp, tereń taldap shyqty. Muhtar, Sábıt, Ǵabıden, Ǵabıt, Qasymdardyń kózin kórip, ózi de talaı shaıqastyń ishinde bolǵan  abyz aǵa, ádebıet - Mosart pen Salerıdiń aıqasy ekenin kózge shuqyp kórsetti dese bolady! A.Á-der odan ózderiniń prototıpterin kórip, maǵan odan saıyn óshigip aldy! Poema nysanasyna dóp jetti! Avtorǵa keregi osy ǵoı! Qudaıǵa táýbá, geroılarym ózimmen qatar ómir súrip jatyr! Jaı júrmeı, solardyń shamyna ot túsirip qoıam...

Bizdi qoıshy... Onyń biz túgili, uly Muqaǵalı qahyndaǵy «synı oı-tolǵamdarynyń» ózi kóńilge kóleńke uıalatady. Ol Muhańnyń «Otyz besinshi kóktemim» atty óleńin Ómirzaq Qojamuratovtyń osy áýendes óleńimen salystyra «taldap»: «Muqaǵalıdyń «Avtograf», «Aqqýlar uıyqtaǵanda», «Men basymnan qorqamyn...»-degen óleńderi Ómirzaqtyń «osy taqlettes óleńderinen baǵyt-baǵdar alǵan!»-dep «jańalyq» ashady! («Adyrna»,3-shi sany, 2017 j.). Kim—kimnen alǵan? Birinshiden, Muqaǵalı 35 jasqa kelgende, Ómirzaq bar-joǵy 30 jasta edi ǵoı?! Ekinshiden, Muqaǵalı men Ómirzaqtyń «Otyz besin...» salystyrýǵa da kelmeıdi; Muhańnyń jyryna bir pendeniń ǵumyry óz aldyna, -qazaqtyń  bir dáýiri syıyp ketken, Ómirzaqtiki—soǵan egile elikteýden asa almaǵan shala dúnıe. Amanhannyń aıtýynsha, qazaq jyryna tóńkeris jasaǵan Tólegen Aıbergenov, Keńshilik Myrzabekov  te sol Ómirzaqtyń bir jańǵyryǵy ǵana kórinedi... Ó.Qojamuratov—jaqsy aqyn, taǵdyr-talany aýyr aqyn, biraq, ol Muqaǵalı, Tólegen, tipti, Keńshilik  jetken bıikke jete almaǵan-dy. A.Álim qyza-qyza kele M.Maqataev «Kelshi, qarǵam, shashyńnan ıiskeıin...» degen joldy Seısen Muhtarulynan kóshirip alǵan dep máz-máıram bolady... Onysy senderdiń alaqanǵa salyp otyrǵan uly aqyndaryńnyń  da biz sekildi usaq aqyndardan asyp ketkeni shamaly degen pendelik pıǵyl...

2000-shy jyldary Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń bir quryltaıynda bir top jas aqyn-jazýshylardy odaqqa qabyldady. Sonda osy A.Á. orynynan ushyp túregep, talantty jas aqyn Tanagóz İlıastyń odaqqa múshe bolýyna úzildi-kesildi qarsy shyqty. Tanagóz óziniń qyzymen jasty bala. Óte talantty aqyn. Arada on shaqty jyl ótkende Amanhandy birinshi ret kórýim. Jas aqyndy eteginen tartqandy janym jaqtyrmaýshy edi. Talantty jas aqyn Aqberen Elgezekke kún kórsetpeı qoıdy! Ózi sonyń marqum ákesimen birge oqyǵan. Qazaq «Ákeń ólse de, ákeńdi kórgen ólmesin»-deýshi edi. Ylǵı talantty, qanatty ul-qyzǵa tısedi de júredi! Baıaǵyda basymyzdan ótken quqaı, --kúıip kettim... Kóz aldymda bir kezdegi bir perishtem... qazaq jyryndaǵy qıqýlaǵan qalyń dúbirden saıaq qalǵan saıqymazaqqa aınalyp sala berdi...

«Zamanaýı kozel provokatorlar!» - depti Arman Qanıdyń FB-daǵy paraqshasynda «..zamanaýı kozel provokatorlar...» Keıingi kezde maǵan keremet unap barady osy sóz! Qazaqshany belinen basyp, odaǵaı oryssha qosqanyna qaramastan! Sony talantty aqyn Arman Qanıdyń FB-daǵy paraqshasynan urlap aldym! Armannyń ǵana aýzynan shyǵatyn sóz! Munda minezi tur onyń! Balaqtaǵy bıtti basqa shyǵarmaıtyn minezi! Endi bermeımin oǵan! Qolyma shyraq ustap, taba almaı júrgen sózim! «...zamanaýı kozel provokatorlar!!!» Bular barlyq jerde júr! Dúnıeni búldiredi de, túk bolmaǵandaı júre beredi! Buryn Polıtbúroda júrgen... Qazir dúnıejúzilik saıasattyń tizginin qolyna ustap otyr! Balalar baqshasynan bastap, ınstıtýt-ýnıversıtetter men ulttyq rýhanıatqa deıin kımelep, kirip alǵan!

ÁDEBI-KILLER

Ulttyń  qazir Kúni de joq.

Aı da joq,

Rýhanıat keńistigin jaılady ot;

Órtep jatyr!

Ózeginde--qyzǵanysh,

Kúnshilderdiń  kıllerleri  paıda bop...

Darynsyzdar--

Arlandaıyn  arany,

Betine alyp shyqty qıan dalany.

Muqaǵalıdan bastady da, bas salyp,,

Ulyqbekke deıin ıtshe talady...

Maǵjandardyń qany aqsa da josylyp,

Kórgen emes oıyndary osylyp;

Barlyq eldiń proletary syqyldy,

Barlyq eldiń dáldúrishi qosylyp! --

Qara qurttaı  haltýrshıkter--sońynda.

Kim bolsa da taptap ótpek jolynda;

Bir-bir kıller jaldap alyp máz-máırem,

Qalam emes,--qara pyshaq qolynda...

Meniń-daǵy qoımaı ... qazyp túgimdi,

Tynyshtyqbekke kúrek ala júgirdi;

Halyq qaldy,

Qara tobyr aldynda,

(Qarabet bop) -- soǵan kelip júgindi...

Bir kezderi qarasýdaı týlaǵan,

Sákendi de,

Ákemdi de... ýlaǵan;

Túsi tanys,

Daýystary qarlyǵyp:

«Halyq jaýy -- Maǵjan!» dep shýlaǵan...

Qolǵa qalam alǵan,  inim, baıqashy,

Ǵumyr baqı bitpeıtuǵyn  shaıqasy;

Ádebıet --

Soný atamzamannan,

Mosart penen Salerıdiń aıqasy!

Baıqashy...