Reseıdiń ımperıashyl shovınısik baspasózi osy taqyrypta biraýzdan bir-aq pikir aıtýda: "Krymskıe tatary - ne korennoı narod. Ispolzovanıe termına "korennoı narod" prımenıtelno k tataram , projıvaıýshım v Krymý nedopýstımo". Olar birneshe tarıhı ýáj keltiredi. Birinshi argýmenti: "V etot den vpervye prıshlı tatary, v 1223 god arabskıı avtor Ibn-al-Asır otmetıl : "Prıdá k Sýdaký, tatary ovladelı ım, a jıtelı razbrelıs, nekotorye ız nıh so svoımı semeıstvamı ı svoım ımýshestvom vzobralıs na gory, a nekotorye otpravılıs v more".Razgrabıv goroda, tatary "pokınýlı (zemlú kıpchakov)  komanov-polovsev, zanımavshıh stepı polýostrova s seredıny XI veka ı vernýlıs na svoıý zemlú".

Sonymen, Qyrymnyń ıeleri, ıaǵnı baıyrǵy turǵyndary mońǵol-tatarlary emes –komandar, polovsy dep atalǵan halyq. 1236 jyly mońǵol-tatarlary Tavrıka dalasynda toqtap, jergilikti túrki tektes halyqty taǵy da qyryp joıǵan. 1239 jyly mońǵol-tatarlar Sýdak shaharyna kelip , ekinshi ret tonady. Qarsylyq kórsetkenderdi (polovesterdi) jappaı qyrdy.Sonymen bul joıqyn qyrǵyndardan keıin bul ólke bos qaldy degen derek bar. XIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda osy ólkede bolǵan Gılom de Rýbrýk bul derekterdi kýálaıdy. Biraq qyrylǵan komandardyń ornyna basqa komandar keledi. Koman-polovester túgel qyrylmapty.Olarǵa kórshi ornalasqan dala túrkileri qosylǵan. Sol etnıkalyq negiz bolashaq qyrym tatarlarynyń negizin qurady.Altyn Orda ımperıasy sheńberinde Qyrym ulysy qalyptasty. XV ǵasyrda jappaı ulttyq memleketter týa bastaıdy. Sol kezde Qyrym handyǵy da paıda bolady, biraq 1478 jyldan bastap bul memleket Túrik ımperıasynyń qaraýyna kiretin bolady.

Reseıdiń áıel patshasy, ımperatrısa Ekinshi Ekaterına Orys-Túrik soǵystarynda jeńiske jetip, sol soǵys nátıjesinde Qyrym handyǵyn Reseı ımperıasynyń quramyna 1783 jyly kirgizdi. Keıin Qyrym handyǵy joıylyp Tavrıa gýbernıasy paıda boldy. Reseı bul ólkeni tikeleı basqaratyn boldy.Reseı quramyndaǵy Qyrymnyń túrki halqy –qyrym tatarlary atalyp ketti. Qyrymǵa jappaı orystar men ýkraınder kóshirile berdi. Bul orystandyrý saıasatynyń nátıjesinde qyrym tatarlary azshylyq jaǵdaıynda qaldy. Otarshyldyq saıasat Patsha úkimetinde óris alyp, Keńes úkimetinde jalǵasty. Otarshyldyq qyrym tatarlarynyń narazylyǵyn týdyrdy. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysy kezinde qyrymdyq tatardyń naryzylyǵyn paıdalanyp German fashıseri qyrym tatarlaryna «túrli jaqsylyq» jasamaq boldy. Birqatar qyrym tatarlary German fashıserine sengenge uqsaıdy. Biraq ondaılar kóp bolmaǵan sıaqty. Germanıa áskerlerinen Qyrym azat etilgen tusta Keńes Úkimeti búkil qyrym tatarlaryna jala jaýyp olardy Qazaqstan men Ózbekstanǵa jáne basqa ólkelerge deportasıalaǵan. 1946-1947 jyldary qyrym tatarlary jappaı asharshylyqqa ushyraǵan. Sonymen Qyrym tatarlaryna uzaq ýaqyt atamekenge qaıtýǵa ruqsat berilmedi.Ruqsat berilmese de olar Qyrymǵa qaıtýda qaısarlyq kórsetti. Sol kúresti Mýstafa Djemılev pen Ilmı Ýmerov bastady. Keńes dáýiriniń 1950-1990 jyldarynda bılikpen qaharman kúres júrgizgen eki aq halyq boldy- ol evreı ulty men qyrym tatarlary edi. Evreıler ata mekeni Izraılge ketý quqyǵyn, al qyrym tatarlary –Qyrymǵa qaıtý talabyn qoıdy. Bıliktiń qarsylyǵymen qatar qyrym orystarynyń shovınızmi qyrym tatarlarynyń eline qaıtýy men qonystanýyna úlken kedergi boldy. Biraq bul kúres tatar halqyn jáne olardyń jetekshilirin jigerli ekenin kórsetti. Mýstafa Djemılev pen Ilmı Ýmerov san ret tutqyndaldy, olar batys elderiniń basshylaryna shaǵymdandy. Túbinde qaharman kúres nátıje berip, qyrym tatarlary óz elinde jınaldy.

Meniń qyrym tatarlyq tanysym bar. Onyń aıtýynsha qyrym tatarlarynyń eki bóligi bar: biri eski qala turǵyndary, ekinshileri- «dala qyrym tatarlary». Dalalyqtar rý -taıpalarǵa bólinedi eken.Meniń tanysymnyń taıpasy naıman eken. Olarda qazaqta keń taraǵan batyrlyq epos popýlárly eken. Ol maǵan: sender, qazaqtar bizdiń aýyr jaǵdaıymyzdy paıdalanyp bizdiń ult eposty ıemedenip aldyńdar dedi, men onymen renjiskim kelmedim. Men janshylǵan halyqtyń perzentimen dıskýssıaǵa túsý orynsyz dep oıladym.

2014 jyldyń 16 naýryzynda Reseı jalǵan «referendým» uıymdastyryp, sonyń sheshimimen Qyrymdy Reseıge kúshpen qosyp aldy.Taǵy eki kúnnen keıin Reseı Ýkraınanyń Sevastopol qalasyn óz quramyna qosyp aldy. Biraq álemdik qaýymdastyq memleketteri bul aneksıalardy moıyndaǵan joq.

Bul ozbyrlyqty Ýkraına da tózgen joq. Ýkraına Reseıge qarsy halyqarylyq quqyq buzýshy retinde Birikken Ulttar Uıymyna Reseıdi halyq aralyq sotqa berdi. Sonda Reseıge eki aıyp taǵyldy: Ýkraına terıtorıasyn aneksıalaý jáne Shyǵys Ýkraınada terorıstik toptardy qoldaý. Batys elderi - AQSH pen Evropalyq Odaq jáne olardyń odaqtastary Reseıge sanksıalar saldy. Sonyń ishinde Reseımen saýdalyq, ekonomıalyq qatynastardy shekteý. Sol sıaqty tehnologıalyq jetistikterdi almasý qatynastardy doǵaryp, tehnologıalyq jańalyqtardy Reseıge satpaý jáne bankter arqyly Reseıge nesıe bermeýge ýaǵdalasty.Bedeldi aǵylshyn gazeti «Telegraph» bylaı dep jazdy: Reseıdiń Qyrymdy aneksıa jasaǵany, shyǵys Ýkraınaǵa óz áskerin kirgizgeni jáne beıbit avıalaıner MH17 separatıster qolynan kúıreýi -, bári de Reseıdiń isi delingen. [4]Arabtardyń demokratıalyq baǵytta ǵy gazeti «Al –Jazıra» Qyrym máselesi týraly bylaı deıdi: Reseı men Batys qaýymdastyǵy arasynda qyrǵı qabaq soǵys bastaldy,Ekinshi Dúnıe júzilik soǵystan keıingi eń iri Evropadaǵy saıası qaqtyǵys- ol Qyrym aneksıasy deıdi.

Reseıde sońǵy jeti jylda ekonomıkalyq stagnasıa – toqyraý jaǵdaıy baıqalady. Ekonomıkalyq jaǵdaılardyń tómendeýi Reseıde halqynyń turmys dárejesiniń de quldyraýyn kórsetedi. Halyqtyń turmysynyń nasharlaýy saıası talap kótergen kóshe sherýleriniń jıilegenin baıqatady.

Qyrym tatarlary Reseı Qyrymdy aneksıalaýdan bastartýǵa májbúr bolady. Bul jaǵdaıda Qyrym Ýkraına quramyna tek avtonomıa retinde kirip qoımaı, derbes saıasaty bar respýblıka bolyp kiredi. Uzaq jyldar kórgen repressıalar men ashyq ulttyq jáne saıası qanaý egemen eldikte bolmaıdy.Al seperatıstik áreketterge qatysty Qyrym turǵyndary jáne kollaboranttar qylmystyq isterine sáıkes aıyptalyp sottalady.

Ázimbaı ǴALI