«Teńgedeı óziń bolǵanmen, teńizdeı kórip tamsanam» dep tebirenipti Sarsholaq shaıyr ózi týǵan Shalqar óńirindegi shap-shaǵyn ǵana Jomart kóli týraly. Sol aıtqandaı qazaq kınosy týraly záýde bir jyly sóz estı qalsaq ta júrektegi azdy-kópti toń jibip, kóńilimiz kól-kósir bola jazdap, balmaǵyz bir kúıge túsetinimizdi nesin jasyraıyq. Nege bulaı bolǵanymyzdy túsindirý úshin alysqa barmaı-aq áńgimeni qazaq kınosynyń tarıhatynan bastamasań bolmaıdy. Sondyqtan ony kórshi ózbek eliniń kesheli-búgingi osy kıno salasymen salystyrýdan ári attamaı-aq qoısaq ta bolatyn sıaqty.

Iá, ánebir jyly Saryaǵashta boldym. Bir ańǵarǵanym jergilikti qazaqtar ózbek mádenıetin keremetteı qurmetteıdi eken. Solar ala-taqıaly aǵaıyndardyń jurt aýzyna ilikken ónerpazdarynyń (akter, artıseriniń) qaı-qaısysyn da tústep tanyp, qaı kınoda, qandaı rolde oınaǵanyna sheıin maıyn tamyzyp áńgimelep otyrǵanyn kórgende, ári qyzyqtym, ári qyzǵandym. Qazekemniń básekeshildigi shyǵar, áıteýir munda qaltaly qazaqtar qyz uzatyp, kelin túsirse, toıǵa Tashkentten ártis, kınoakterler shaqyrý da úrdiske aınalǵan. Ózbek áshýlá (óleń) aıta bastasa boldy, qazaqtyń jigit-jeleń, qyz-qyrqyndarynan bastap jasamystaryna deıin urshyqtaı úıirilip bıleı jóneledi. Jergilikti qazaqtardyń aýyzeki sóıleý úrdisterinde ózbek yrǵaǵy (ıntonasıasy) basym ekenin buryn da ańǵaratynmyn. Sondaı-aq olar «Qazaqfılmdikine» qaraǵanda «Ózbekfılm» kınostýdıasy shyǵarǵan úlkendi-kishili fılmderge áýes. Áýes degen bergi jaqtaǵy sóz, alda-jalda ózbek kınosy bastalsa, ishken asyn jerge qoıady.Nesine jasyraıyn, sondaıda osy kúngi qazaq teleserıaldaryn kórgende osy biz qashan kıno túsirýdi úırener ekenbiz dep ózime-ózim nalyp, jer shuqylaǵanym eske túsedi.
Bular nege sonsha qumartady eken dep, DVD dıskide satylsa, bir-eki kınosyn ózimmen bergi ala barǵan kompúterge salyp tamashalaǵym keldi. Satylady eken. Satylmaq túgili kez kelgen jerde qaptap tur. Arzan. On-on eki kıno jazylǵan bir dıski 4500—5000 ózbek somynyń tóńireginde. Qazaq pulyna shaqqanda aınalasy 450-500-aq teńge. Al sodan kóre bastaıyn. Alǵashynda tilin tolyq túsine almaı biraz qınaldym. Qaıta kórdim. Qaıta tamashaladym. Bir-eki kúnnen soń sózbeksheni de úırenip aldym. Den qoıa bilseń, qazaqshadan aıyrmashylyǵy da az eken. Sol baıaǵy dúńgirshekke qaıta baryp, taǵy qandaı kınolaryn bar? – dep suradym. Satýshy qyz kúledi. «Aǵa, bárimiz de osylaı áste-áste «ózbek» bolǵanbyz»,–dep qoıady.
Ónerden azdy-kópti habarym bar. Biz kórgen «Fatıma men Zýhra», «Oıyn», «Súıinish», «Baqyt úshin mıllıon», «Egizder», «Jalǵyz», «Juldyzsyz aspan» sekildi kınolary kórermendi, qarapaıym adamgershilik qaǵıdalaryn qarapaıym ǵana kórinistermen jalpyǵa uǵynyqty etip nasıhattaý arqyly baýrap alady eken. Abaı aıtpaqshy, «Munda joq altyn ıek, sary-ala qyz». Bári ózbek halqynyń ómirinen, ulttyq dástúr-saltynan alynǵan kádimgi tanys jáıtter. Sóıte tura, eshkimdi jalyqtyrmaıdy, tipti tartymdy derlikteı dúnıeler. Álbette, arzan kúlki, jasandy jylaýyq kórinister de barshylyq. Áıtse de kórermenderine, ásirese, ázil, qaljyńqumar ózbekterdiń ózderine qatty unaıtyny kórinip-aq tur. Bul jerdegi maqsatymyz ózbek ónerin, ózbek kınosyn nasıhattaý emes. Aıtpaǵymyz, ásheıinde Orta Azıanyń barysyna aınalyp baramyz dep kúmpildep kúpsinetin bizdiń qazekeń, qazaq kınosy álemdi baǵyndyra bastady dep, jyrtylyp, jaryla jazdaıtyn «Qazaqfılm» basshylary osyǵan qalaı qaraıdy eken? Shynynda da osy bizdiń kıno salasynda solar aıtqandaı «Álemdi baǵyndyra bastaǵan» qandaı-qandaı dúnıelerimiz bar? Olar ózbek kınosy bizdiń bazarlardy jaýlap alǵanyn bile me eken?
Aqıqatyn aıtsaq, adam sanasyna kitapqa qaraǵanda mádenıet pen ónerdiń mýzyka, kıno sıaqty salalary tikeleı, jedel áser etetini ras. Al, qulaǵy ózbek mýzykasyn, ózbek áýezin tyńdaýǵa, kózi ózbek kınosyn tamashalaýǵa daǵdylanyp ketken ońtústiktiń qazaqtaryna ózbekke búıregiń burady, ózbekshe aralastyryp sóıleısińder, dastarqandaryń ózbekshe jaıylady dep renjý de orynsyz. Iaǵnı, bul jaqta ózbektiń ulttyq ıdeologıasynyń nyshandary basym. Al biz ózimizdi ózimiz maqtaǵannan ǵana aldymyzǵa jan salmaıtynymyz jáne ras. Bizdiń shonjarlarǵa, shonjarlar turmaq aýyl, aýdan, oblys deńgeıindegi ákimder men solardyń aınalasyndapǵy jandaıshaptarǵa qazaqtyń ulttyq ıdeologıasynan, ulttyq pedagogıkasynan búgingi urpaqty ajyratyp tastadyq-aý, jastarymyz da, qarttarymyz da orysty ǵana Qudaıyndaı kóredi deseń, saǵan tekekózdene qaraıdy. Endi birnárse deseń «ult arazdyǵyn qozdyrýshysyń» dep ustatyp jiberýden taıynbaıtyny betine shyǵa keledi. «Nadan, beıshara-aı!»– deısiń ishteı.
Ózbekter 25 jyldan beri qazekemshilep óıtemiz de búıtemiz, barys ta, qasqyr da bolamyz dep kúmpildegen joq, olardyń kınogerleri de óz ulty úshin, óz ultynyń dástúr-saltynyń mereıi ústem turýy úshin qyzmet etýmen keledi. Árıne, kúni keshe dúnıeden ozǵan Islam Karımovty jek kóretinder olarda da jeterlik boldy. Biraq, qudaıshylyǵyn aıtý kerek, ol týraly ózbekterde «ol eýropashyl, reseıshil, katolıkshil, tilimizdi órkendetpedi» degen biraýyz sóz joq. Sondyqtan da olar óz tilinde-aq táýelsiz ulttyq óner jasap keledi. Tashkentte orystardyń ózi ózbekshe sóıleıdi. Biz she? Jer-jahanǵa jar salǵan «Kóshpendilerimiz» anandaı boldy. Sóıte tura, «keremet jasadyq, bul fılm álemdik prokatqa shyǵatyn boldy» dep saqaly áppaq ataqty akterimiz jarıaǵa jar saldy. Gazettiń birneshe nómirine qulash-qulash maqala jazady. Tipti, fılmniń ánebir tusyn pálenshekemniń aıtýymen túsirdik dep maqtanǵanyn da kórdik. Olar sol sózine uıalýdyń ornyna uly jumys bitirgendeı qanasyna sımaı, áli de tasyp-tógiledi. Árıne, «Kóshpendilerge» dep bólingen de alynǵan mol aqsha túgeldeı alaıaqtarǵa, kemtalap rejıssýranyń jemtigine aınaldy degenderdiń sózine qulaq asqan jan bolmady. Árıne, onda bizdiń sharýamyz da joq. Tek, osy fılmde «Juldyz týdy» degen urandy sózdi estigende tiksinip qalǵanym ras. Óıtkeni, bul Taýrattan alynǵan sóz sıaqty. Búkil fılmnen osy kúni qazaq arasyndaǵy Islam dinine, musylmanshylyqqa iritki salmaqshy bolyp júrgen táńirshildik nanym-senimniń (tengrızm) ıisi ańqyp tur. Bul – keıbireýlerdiń tapsyrmasymen jasalǵan isi bolýy da múmkin-aý degen oıǵa kettik. Osy «Kóshpendiler» fılmi aıaqtalǵansha odan dombyranyń dyń etken bir durys daýsyn estimedik.

Al 16-17 jas aralyǵyndaǵy myń baladan qol jıyp el qorǵaǵan, 93 jasynda qaıtys bolǵan ári bı, ári batyr Sartaı týraly «Jaý júrek myń bala» fılminde ony 16 jasynda óltirgenimiz bylaı tursyn odan ekiqabat bolyp qalǵan qyzdy oılap taýyp, oǵan shańyraq kótertip masqara boldyq. Birinshiden, Sartaı batyr týraly muraǵattarda derek kóp. Ol derekter fılmge paıdalanylmaı dalada qaldy. Ekinshiden,  qazaq eshýaqytta kıiz úı tigerde shańyraqty áıel jynystyǵa kótertpeıdi. Olar tek ýyq qadaıdy. Al 16-ǵa tolar tolmas qyzdyń úıinde otyryp ekiqabat bop qalýy o zamanda adam estimegen ýaqıǵa. Buny qaı antatqyr kórlát fılmge ne úshin engizgenin qaıdam...Sonymen…
Sonymen, eger «Kóshpendilerge» nemese «Jaý júrek myń balaǵa» buıyrǵan qyrýar qarjynyń shıregi ǵana ózbek ne qyrǵyz kınoshylarynyń qolyna tússe, qandaı ǵajap dúnıeler, ulttyq dúnıeler jasar edi dep kúıinemin ishteı. Iá, olardyń qolyn joqshylyq qysyp otyr. Jasaǵan Iemiz qazaq jerine osynsha baılyq pen baq bergen eken. Sonyń qadirin bilmeı, kınony búgingi urpaǵymyzda umytylyp qalǵan ulttyq sanany oıatýǵa jumsamaı, aqsha dese ıt kórgen eshkikózdenip shyǵa keletin dertke dýshar boldyq. Sondyqtan, endigári birden aspandaǵy Aıdy alamyn dep, Gollıvýd bolamyz dep shalabymyzdy shaıqamaı-aq kórshiles baýyrlarymyzǵa kúlki bolmaı-aq áýeli ózimizdiń topyraǵymyzdaǵy búgingi problemalardy, ulttyq máselelerimizdi ulttyq tilimizdi, ulttyq tárbıemizdi sóz etetin, oılandyratyn ári qarapaıym, ári arzan, uǵynyqty da tartymdy dúnıelerden bastaýymyz kerek shyǵar? Átteń, bul oraıda da «Qazaqfılm» kınostýdıasyn ulttyq dástúrdi, ulttyq sanany jete biletin, ári bilimdi, ári taza qazaqy namysy, ulttyq namysy bar azamat basqarmaı istiń ilgeri basýy… Áı, qaıdam?..
Aıtpaqshy, sol «Kóshpendilerdi» álgindeı etip túsirgenderdiń árqaısysy mıllıondaǵan qarjyny qaıda shashqanyna jaýap berýdiń ornyna qazir ár teriniń pushpaǵyn ılep júr. Bireýi keıin Jastar teatryna bastyq boldy. Onyń teatrǵa ne qatysy baryn biz bilmeımiz. Sony túsine almaǵan teatr ujymy da, kórermen de úndegen joq sol kezde. Baıaǵyda ónerge úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn partıa hám keńes qyzmetiniń ortaqoldaý qyzmetkeri bir-aq kúnde Mádenıet mınıstri bolyp shyǵa kelgende qazekem osylaı únsiz qalǵan. Esesine repetısıany «Trenırovkamen» shatystyratyn mınıstr kelgende ulardaı shýladyq. Aıtpaqshy, HÚ ǵasyrdaǵy basty keıipkerleri osy kúngi qazaqtardyń sóıleý stılimen sóıleıtin «Qazaq handyǵy» fılmindegi óreskeldikter týraly áli eshkim jumǵan aýzyn ashpaı otyr. Nege?
Almatyǵa osyndaı ári-sári oımen qaıtqan basym kele -sala kıno týraly ártúrli basylymdardy qaraıtyn «aýrý» taýyp aldym. Sondaǵy oıym – bálkim, qatelesetin shyǵarmyn, múmkin meniń bilgenim qyryqtyń biri ǵana shyǵar degen kúdik qoı, baıaǵy. Biraq, asa qatelese qoımaǵan sekildimin. Munyń bári burys bolsa, tóreligin jurt aıtsyn! Jurt ne der eken?

Avtory: Myrzan Kejebaı