«ULT BOLMYSY» JÝRNALYNYŃ

«ALASH JOLY» ÁDEBI SHYǴARMASHYLYQ BÁIGESİNE

Proza salasy boıynsha

Búrkenshik esim: Jaýqazyn

Orta boıly, bıdaı óńdi, tolyqsha deneli osy jandy jurt «Jyndy Áben» dep ataıtyn. Qus keler, qus qaıtar mezgilde syrqat qysyp kóterilmese de, bylaıǵy tusta beı-bereket shalyqqa boı aldyrmasa da nege bulaı janamalaǵanyn túsinýge jalań aıaq qum keshken bala bitkenniń shamasy jetpeýshi edi. Biz bir ǵana nárseni janymyzǵa medet tutatynbyz – Ábekeń sonadaıdan boı kórsetse es-túsimiz qalmaı janyna jetýge asyǵatynymyz belgili-tin. Qaltasyna jasyryp júretin kámpıt ne qant túıirlerin basqalardan buryn qamtyp qalmaqqa jantalasqan túrimiz bul.

- Assalaýmaǵaleıkúm! - dep qos qoldap sálem bergenimizde ol tanymaǵan sıaqty betimizge bajyraıa qarap turyp-turyp:

- Áı, osy seni baıǵa tıdi dep estidim be?.. Baǵyń ashylsyn! - deıdi basyn bir jaǵyna ántek qısaıtyp, shegir kózin syǵyraıta.

Jik-jappar bolamyz:

- Ata, meni tanymadyńyz ba? Men ulmyn ǵoı. Uldar kúıeýge shyǵýshy ma edi, áıel alady da...

- Ah, solaı ma! - kádimgideı abdyraıdy, - Solaı eken-aý, á?!. Úlken kisiler áste umytshaq keledi dep otyratyn baıaǵynyń qarıalary. Endeshe men de qartaıaıyn degen ekenmin-aq...

Úlken kisini jónge salǵanymyzǵa kádimgideı marqaıamyz:

- Sóıtkenmen budan bylaıda bilip júrgenińiz durys. Áıtpese jurttan uıat-ty, - deımiz mardymsyı.

Ol degbirsizdenedi.

- Álbette, aınalaıyn, álbette.

Degenmen kelesi kezdesýimizde myna aıtqandarymyzdyń bárin esinen shyǵaryp tastap álgi suraǵyn aldymyzǵa qaıtadan tartady. Uldarǵa ǵana sóıtedi. Qyz balaǵa «botam, jaryǵym» dep jany qalmaı úzilip turǵany.

Osylaı erkeleı júrip te Ábekeńnen jasqanatynymyzdy moıyndaýǵa tıistimiz. Qorqamyz desek bireýler sense, endi bireýler senbes te. Áıtkenmen shyndyq osy. Ásirese bas terisin bir ýys qyp jınap alyp tynyssyz  otyratyny úreı shaqyrady. Mundaıda bet-aýyzdyń sýreti múldem joǵalyp, ornynda qatparlanǵan qyrtys qana qalady. Sonsyn júregiń shaılyqpaı qaıtsyn. Mynany kórgende talaı balanyń baqyra jylap úılerine qaraı qashqanyn bilemin.

Kórshi turdyq. Aýdan ortalyǵyn tústiginen aınalyp ótetin Sarysý ózeni men úıimizdi bir ǵana kóshe bólip jatty. Jeke menshik mal arǵy jaǵada jaıylady. Bul qyzyl sý júrip, artynan ózen tasyǵannan keıingi qarbalasqa sep. Joq qaraý degen bir áýre turǵyndardy yǵyr qylady. Dalada buzaýlap qalǵan sıyrlar men qozdaǵan qoılardy izdep sarsańǵa túskender jaıaý-jalpylaı shubar arasyn, shıleýit tustardy kezip júrgeni. Osyndaıda taı mingenderdiń bási joǵaryda. Joǵynyń túr-túsi men en-tańbasyn aıtqandar endigi úmitin taılyǵa júktep, solardyń tileýin tileýden aspaıdy.

Bala bitkenge tirshilikteginiń bári ermek qoı, «bireýdiń joǵyn bireý óleń aıtyp júrip izdeıdiniń» kerin keltire biz taı jarys pen ózimizshe taqym tartysqa qanǵan shamada arǵy-bergini shamalaýǵa kóńil aýdaramyz. Sondaıda sonadaıdan bir attyly atyn sıpaı qamshylap kele jatady. Janýardyń esik pen tórdeı turqyna, erdegi jolaýshynyń salmaǵyn úzeńgige sala bir jaǵyna qısaıa otyrysyna qarap myna adamnyń Ábekeń ekenin birden tanımyz. Tanımyz da jolyn tosamyz. Bilemiz, eldi mekennen tórt-bes, álde bes-alty shaqyrym jerdegi jel men jańbyrdan sol kezdiń ózinde mújile bastaǵan «Ótekeń tamy» deıtin beıitten áridegi qyrǵa shyǵady da, onda biraz bógelip, artynan kerige oralady. Bar bitiretin sharýasy sol. Nege búıtedi? Oǵan jaýabymyz joq.

Bul joly da ádettegi daǵdysynan jańylmady, irkes-tirkes ergen bizge zeıin salmastan qyr basyna jetkende alystan kóringen Imanaq taýyna úzdige qaraı turyp bir ándi bastap ala jóneldi:

«Qus bolsań jibekten baý taǵar edim,

Kúmisten tuǵyryńdy shabar edim.

Moınyńa sary altynnan alqa taǵyp,

Qolǵa alyp sylap-sıpap baǵar edim.

Salaıyn men ánime Qaratorǵaı, Qaratorǵaı.

Lıláláký lı-láı-láý,

Halaláký laı-lı-láı.

Chık-chık-chı-ı-ık,

Chık-chık-chı-ı-ık...»

Ǵajap! Tunyq aýaǵa kóterilgen jińishkeleý ashyq daýys jan-júregińdi eljiretedi. Al onyń sońyn alǵan shıqyldaǵan qus úni tabıǵılyǵymen eliktiredi. «Chık-chık-chı-ı-ık, Chık-chık-chı-ı-ık». Mynaý naǵyz Qaratorǵaıdyń shıqyly ǵoı! Netken keremet qaıtalaý! Eger ánshini kórmeı, bilmeı tursań «jadaǵaı qyr basynda adasqan neǵylǵan qus» dep tańdanýyń ábden múmkin. Biraq, biz qustyń joǵyn, qus tektes úni kelisken adamnyń baryn óz kózimizben kórip turmyz. Endeshe ǵajapqa tamsanýdan basqa amalymyz qalmaǵanyna ılanyńyzdar.

Tamsana júrip arada biraz jyldar ótkende Úkili Ybyraıdyń ánine qustyń daýysy nege qystyrylǵanyn suraǵanymda Ábekeń kúlgen. Kúlgen de sol joly tarylmaı syryn ashqan:

- Shyraǵym, burynda qazaq dalasy uıat degen qasıetke tunyp turǵan. Qyz ben jigittiń ashyq-shashyq júrgeni ólimmen teń dep baǵalanǵan. Sondyqtan qyzdy aýyldy jaǵalaǵan jigit súıgenine habar jetkizý úshin qustyń, jan-janýarlardyń dybystaryn aınytpaı sala bilgen. Muny túsingen, dybys ereksheliginen kimniń kelgenin dóp tanyǵan boıjetken kezdesýge úlkenderdiń kózin ala bere jasyryn shyǵyp turǵan. Endeshe «Qaratorǵaı» ánindegi qus shıqyly jigittiń qyzǵa joldaǵan sálemdemesi dep bilgen jón.

Jaryqtyq osylaı dep edi. Sodan áride, jastyǵy esine tústi me, tereń kúrsinip qalǵan.

Myna kúrsinis aqsaqaldyń ótip ketken ómirge saǵynyshy basym ekenin kósetetin edi.

***

Jyndy Ábendi tereńdep taný úshin qazaqtyń birtýary Sáken Seıfýllınniń «Tar jol taıǵaq keshý» romanyn oqyǵan lázim. Sondaǵy bir kórinisti jadymyzda ustaýǵa tıistimiz. Jazýshymen birge qyzdy aýylǵa ketip bara jatyp qyr basynda uıyqtap qalatyn jigit bar emes pe? Sol jigitińiz osy kisi. Sákennen úsh jasy kishi bolǵandyqtan ózin ini tutqan jáne aǵasynyń qamqorlyǵyn kóp kórgen jan. 1937 jyly Seıfýllın «halyq jaýy» degen jalamen ustalǵanda Áben de túrme azabyn bir kisideı tartqan-dy. Mine sonda ony ólimnen qutqaryp qalǵan amal – asqan shydamdylyǵy men saıqymazaqtyq qabyletiniń sheksizdigi edi. Ózderińiz oılaı berińizder: tergeýshi aldynda únemi esi kirerli-shyǵarly bir múskin otyrady. Taıaq tıse qyńq etpesten kóteredi, suraqqa jaýap qaıyrǵanda jyndy adamnyń sózin sóıleýden tanbaıdy. Qyp-qyzyl qanǵa bógip jatyp ta yńyrsyp óleń aıtqandy qaıdan kórgensiz? Áben aıta aldy. Aıtpaq turmaq zorlana kúlgeni, soqqydan ábden turalaǵan denesin tas edende súıreleı esikke qaraı syrǵyǵany – mine, munyń barlyǵy onyń bostandyq pen erkindikke qushtarlyǵynan bolatyn.

Ol qaraýyldar qol-aıaǵynan kóterip alyp baryp buralqy ıtteı laqtyryp tastaǵan tas kamerada da ózin ustaı aldy. Esin jıǵan sátterinde sandyraqtaǵan bolyp adam túsinbes birdeńelerdi byldyrlap jatty. Bulardy ne úshin, kimge aıtatynyn uqpasa da áıteýir kúshi sarqylǵansha ottaýdaı-aq ottap baqty. Bálkim izin jasyrýǵa degen nıeti, bálkim ózin-ózi qaıraǵany, múmkin jan azabyn jeńildetýge jasaǵan amaly, áıteýir demeýdi tilden tapqany anyq.

Sońǵy tergeý jadynan shyǵar emes.

- Mynaýyń jany joq bir múskinniń naǵyz ózi, senbeseńiz ózińiz qarap kórińiz, - degen negizgi tergeýshi buryndary bul kórmegen áserı kıimdegige muny tanystyra, - Azaptaýdyń ne bir túrin qoldandyq, jaq ashar syńaıy joq. Soǵan qaraǵanda, shynynda da, biz túbegeılegen qara isten aýlaq tursa kerek. Eger buǵan jasaǵanymyzdyń jartysyn ótkerse basqalar saırap shyǵa keler edi, mynaýyń tilin jutyp qoıǵan bir pále...

Áskerı kıimdegi adam tutqynnan jerkengendeı qolyna juqa bıalaı kıe Ábenniń shashynan ustady da, basyn artqa qaraı qaıyra berip qalt bógeldi.

- Mynaýyń shynynda da tiri janǵa uqsamaıdy ǵoı!

- Keýdesinde jany bolsa bolar, basqasynyń bárin janshyp tastaǵanbyz.

Anaý basyn shaıqady.

- Bul ózi negizgi aıyptalýshyǵa jata ma, álde kópke ilesken bir pende ǵana ma?

- Dúrmektiń arasyndaǵy baıǵus qoı. Ana Seıfýllınniń aýyldasy eken. Sonsyn qamalǵan.

- Sákenniń jerlesi deımisiń? Onyń da endigi taǵdyry sheshilip qoıǵan. Búgin be, erteń be – kóp ótpeı ol atylady.

- Sonda mynany qaıtpekpiz? Álde muny da tyraıta salamyz ba...

- Bir oqty bosqa shyǵyndap qaıtesiń. Odan da atylǵandardy qaladan shyǵaryp kómbeımiz be, sondaıda mynany da múrdelerdiń arasymen alyp baryp, bir shuńqyrǵa tastaı sal. Tirideı kómilse óz qyrsyqtyǵynan kórsin. Tek qujattardy saýatty toltyr. Qalǵanyn ózim retteımin. Kelistik pe?

- Munaýyńyz durys aqyl eken. Baıǵus tirideı kórge kirse basqalarǵa sabaq.  Sonda zıankesterdiń budan bylaıda úkimetke zıany tımes...

Tımegeni ǵoı, Áben ómir boıy tilin tistep ótti. Basqa túgili etjaqynǵa syryn ashpaǵany eshkimge senbegeninen. Sáken arys óz qolymen qurysyp, sonyń ıgiligi úshin qyzmet etken Keńes úkimeti osynshama eńbegi sińgen adamdy qurbandyqqa baılaǵanda Áben kim? Shybynsha qaǵyp, nemese janshyp tastar.

Kúnderdiń kúninde, áskerı adam aıtqandaı, birneshe jansyz deneni qorabyna tıegen júk mashınasy qaladan bylaıyraq shyqty da, bir oıpańǵa jetkende múrdelerdi laqtyryp-laqtyryp tastaı saldy. Sonsyn ketpen, qaıla, kúrekterin qamdaǵan, jol boıy aýyzdary araqtan bosamaǵan úsh-tórt adam ózara shúıirkelesip biraz turyp, aqyrynda bir baılamǵa kelgendeı bastyqtarynan kóz baılanyp ketkenin syltaý etip, mynalardy kómýdi erteńge qaldyrýyn surady. Sóıtip, Ábenniń ómir keshe turýyna múmkindik jasady.

Tún qarańǵylyǵyn jamylǵan Áben súrinip-qabynyp, tipti jer baýyrlaı jorǵalap myna tustan ájeptáýir uzaǵanda óziniń shyn tozaqtan aman shyqqanyna senbegen bolatyn. Aıdaladaǵy bir túbirdi qushaqtaı aǵyl da tegil jylaǵanyn sirá da umytpas. Jylap jatyp óliktermen birge mashına qorabynda terbelgen sátin esine alǵanda júregi titirkengen, sanasyn sandaǵan bıshikter osyp-osyp tastaǵan. Shyntýaıtynda budan bylaıǵy tusta Ábendi tuıyqtaǵan ajal kamerasy emes, myna sońǵy jaǵdaı-tyn. Mup-muzdaı múrdeler soqtaldaı azamat sanasynyń tilim-tilimin shyǵaryp, ózin shyńyraýǵa ıterip tastaǵandaı edi. Nátıjesinde synbastaı berik turpattyń ornyna árneden sekemshil, árnege kúdikpen qaraıtyn bir pende paıda bolyp, ol bergi de belgili ǵasyrdyń soqpaǵyn shıyrlaýǵa mursat tapty.

Iá-ıá, tirshilikke naz aıtar shama tappaǵanda baz tirliktiń bazynasyn kóterýden basqa amal tappaıtynyń qıyn endi...

***

- Áı, ıt-aı, endi sen de meni mazaq qylaıyn dediń be!? Mazaq qylǵyzarmyn men saǵan! Qolyma tússeń qolqańdy julyp alyp ıtke tastarmyn. Toqta deımin, áı! Qatyn bolmasań qaıyryl!

Jaıshylyqta aınalasyna keń jannyń kenet ashýǵa minýi tym qaharly eken. Ábekeń, qaıdan qolyna túskeni belgisiz, uzyndaý syryqty ıire aldyndaǵy adamdy úı aınaldyra qýyp júr. Bylaı qarasań ana ekinshi erkek te osaldan emes. Soǵysty óz kózimen kórgen, tipti poroshútpen talaı márte aspannan sekirgen, sóıtip oılamaǵan jerden jaýynyń dál jelkesinen túsip (ol kisiniń óz sózi) túte-tútesin shyǵarǵan, qazir aýdandaǵy qara shańyraq mektepte áskerı daıyndyqtan sabaq beretin Botabaı muǵalim. Kıiktiń shıkil asyǵyndaı shymyr azamat. Qýǵynshymen salystyrsań jastaý. Biraq, soǵan qaramastan shaldan beze qashqany túsiniksizdeý endi. Álde úlkendi syılaǵany ma eken, áıteýir qoldy-aıaqqa turar emes.

Jyndy Ábenniń aýyzy sózden bosamaıdy:

- Áı, toqta! Toqta dedim men saǵan! Báribir ustap alamyn! Qara muny! Bul da adam bolaıyn degen, á!? Endi maǵan bolmaǵandy bolǵandaı baıanda deıdi. Qudaı aldynda da, adam aldynda da qarabet etpekshi. Áben sózine erer degen sendeı bátshaǵardyń! Erkek bolsań sál aıal tap! Shybynyńdy shyrqyratarmyn, bálem!

Shymnan salynǵan shatyrsyz úıdi eki-úsh aınalǵanda Ábekeń demigip qaldy. Al Botabaı áli tyń.

- Aqsaqal, qoıyńyz, bosqa shabylmańyz! - deıdi entige turyp, - Meniki janashyrlyq. Kórgenińizdi basqalar da estisin degen nıet qana. Sákendeı arysyn el izdep jatqanda sizdiń únsiz qalǵanyńyz orynsyz, árıne. Bul tarıh qoı. Tarıhty jasyrý adamshylyqqa jatpaıdy.

- Ottapsyń! Al bilgish bolsań aıta qoıshy, sonda adamshylyqqa jatatyn ne nárse: otta shyjǵyrylyp, sýǵa shashalý ma? Shyjǵyrylǵanbyz da, shashalǵanbyz da. Onyń senderge nesi qyzyq bola qaldy, á?

- Bile-bilseńiz bizge qyzyq kerek emes - sizge aǵa, bizge jekjat Sáken sıaqty birtýardyń ómirinen bir úzik syr aıta salsańyz neńiz ketkendeı! Ana bala sol úshin sonaý-ý Almatydan at sabyltyp keldi ǵoı.

- Kelse qaıteıin! Kelse, qoı demeımiz, izdeıtinin tapsyn-aq, biraq menen aýlaq júrsin, bildiń be!?

Ol býyrqana úıine kirip ketti de esiktiń ishki ilgegin syqyrlatyp salyp aldy. Aıqaıǵa jınalǵan kórshi-qolań eshteńeniń baıybyna barmastan ań-tań.

Botabaı muǵalim shyr-pyr:

- Myna kisi... Myna kisi adam emes qoı! Astanamyz Almatydan Sákenniń ómirinen syr tartý úshin tilshi kelip tur. Soǵan bir aýyz sózin aıta salsa qaıter edi. Joq, bulqan-talqan. Quddy, Sákendi tanymaıtyn, bilmeıtin bireý sıaqty. Aǵaıyn-aý aıtyńyzdarshy, osynysy durys pa?

Jınalǵandar jym-jyrt. Ábekeńmen tonnyń ishki baýyndaı aralasyp júrgender onyń Sáken tóńireginde sóz qozǵalsa áýelgide tyǵyla qalatynyn, sonsyn baryp kózi baǵjańdaı, ıegi kemseńdeı bosap ketetinin biledi. Sóıte otyryp ta ol aǵasy týraly jaq ashýǵa joq adam. Tipti ómirinde kórip-bilmegen bireý sekildi suraǵanyńdy qabyldaýdyń ornyna tańyrqaǵan raı tanytatynyn qaıtersiń. Sodan beri arada ótip ketken elý jyldaı ómirdiń sanaǵa sińgen úreıdi basa almaýynan. Ýaqyt shirkin synaptaı syrǵyǵanmen janǵa túsken taptyń joǵalmaǵanynan.

Ol Sáken aǵasyn ózinshe saǵynady eken. Atpen qyrǵa shyǵyp, er ústinde qyran qustaı qomdanyp turyp Imanaq taýyna qarap salatyn áni syrly shaqty ańsaǵanynan, árıne. Óıtkeni Imanaqtyń baýyrynda Ábenniń ǵana emes, Sáken Seıfýllınniń de balalyǵy men jastyǵy qaldy ǵoı. Al, dúnıedegi eń ystyq jer – jastyqtyń bazaryn tarqatqan jer ekeni aıtpasa da belgili.

Degenmen ishki sezimdi syrtqa aqtaryp tastaýǵa shamasy jetpegeni  Ábenniń ǵana emes, ǵasyrlar kóshinde ne bir zulmatty bastan keshken qazaq halqynyń jalpy tragedıasy bolatyn.

Iá, kózi barda Jyndy Áben aqsaqaldyń óz úreıinen aryla almaı ketkeni ámbege belgili. Sol úreıdiń qazaq dalasyn áli kezip júrgenine men kúmán keltirmeımin.

Ár sanada bir úreı...