Kıreı!

Oý taýynan asqan kósh Sakata dalasyna jetti. Deva men Asahı taýlarynyń ar jaǵyndaǵy aǵaıyndar da bótendik tanytpady. Arqadan at aryltyp kelgen soń qushaq jaıyp qarsy aldy. Bul jerdiń taý-tasy, quzy men shyńy bári – kıreı! Iaǵnı taza, sulý, minsiz degen sóz. Jaılaýda Shyǵys shejiresin shertisken qarıalar kıreıge qatysty koýkýreıdiń keshegisine de kóz júgirtti. Kúnshyǵys eliniń tilinde sulý, minsiz bolmysty kıreı dese, qos tańbanyń biri – reı jeke turǵanda ýrývashıı dep aıtylyp, ǵajap sulý maǵynasyn beıneleıdi. Ǵajap sulý hám kúrdeli tańba Shyǵystaǵy bir halyq Koreıanyń kóne ataýyna arqaý bolǵan desedi aqsaqaldar. Ejelgi japon shejirelik kitaptarynda úsh tańbaly koýkýreı etnonımi koreı ultynyń ataýyn anyqtaıdy. Keıbir eńbekterde koýkýrı dep te kórsetilgen. Reı tańbaly ult Kogýrıo, Sılla, Pekche órkenıetteriniń basynda tur. Koýkýreı ataýyn japonnyń kóne tarıhı kitaptarynan ǵana kezdestiremiz. Búginde Koreıany Choýsen dep ataıdy. Soltústik Koreıa halqy da ózderin Koýkýreı deýden qalyp, resmı túrde Chońsoń deıdi. Al Oý taýynan asqan kóshti qarsy alǵan aımaq aıryqsha kıreı! Ańyzdary aıryqsha, ertegileri erekshe.

HAN DÁSTÚRIN SAQTAǴAN EL

«Uly qahan! Sender ol týraly ne bilesińder? Jazý, syzýlaryń joq. Bolǵan. Qurtyp jiberdińder. Ony babamnan kóresińder. Joq, bul kisi tańǵajaıyp jumbaq adam. Sondyqtan da ol týraly 700 jyl ótirik aıtyldy, endi jeti júz jyl ótirik aıtylady. Naǵyz shyndyqty men aıtamyn, sen tyńda...».

 Oralhan Bókeı. «Muztaý».

Japonıada Tokýgava Úkimetiniń bıligi aıaqtalǵansha, ıaǵnı 1868 jylǵa deıin Bakýhan dep atalatyn saıası júıe ústemdik etken. Bakýhannyń ákimshilik birligi han dep atalǵan. Búgingi prefektýralar Tokýgava bıligi kezinde bakýhanǵa baǵynyp, ár aımaq jeke han retinde basqarylǵan. Handy (handyqty) daımıohan bılegen. Han kezindegi salt-dástúr, til jáne geogra­fıa­lyq erekshelikter búginge deıin saqtalyp otyr. Daımıohanlaýazymyna kórnekti samýraı taǵaıyn­dalǵan. Býshıdo (samýraı joly) fılosofıalyq-ás­kerı ınstıtýty hanmen birge ejelgi dáýirde shyq­qan. Osydan myń jyl burynǵy Kamakýra dáýirin­degi kóne eńbekterinde býshı men daımıo týraly málimetter bar. Keıin Mınamotono Iorıtomo shıogýn daımıo hannyń arasynanshúgo dep atalatyn áskerı gýbernatorlar men dzıto degen jer basqarmasynyń basshysyn taǵaıyndaǵan. Mýromachı dáýirinde Hosokava, Ýesýgı, Takeda, Iamana, Shımodzý, Asaı, Morı, Honda sıaqty han ıeler eldiń qorǵanys kúshin nyǵaıtqan. 1868 jyly Tokýgava shıogýnaty taraǵanǵa deıin 270 daımıohan bolǵan. Tokýgava Ioshımýneniń (1706-1745) kezinde ár daımıohanda 130 samýraıdan bólek 300-ge jýyq qyzmetshi bolǵan. Al ımperator saraıynyń kúzetshisin hanpeı dep ataǵan. 1861 jyly daımıohansamýraılary basyp kirgen Ulybrıtanıa áskerin talqandaǵan.

1333 jylǵa deıin ústemdik etken Kamakýra shıogýnynyń basynda turǵan Mınamotono Iorıtomo el tarıhyndaǵy uly qolbasshylardyń biri. Mınamotono Iorıtomo – shıogýnat basqarý júıesin qurǵan alǵashqy áskerbasy. Myń jyl burynǵy qolbasshynyń biri Mınamotono Ioshısýneniń ómirbaıany «Heıke monogatarı» eposynda baıandalǵan. Áskerı erlik jyrlarygýnkı de Mınamotonyń kezinde týǵan. Sondaı erlik dastannyń biri «Gıkeıkı» Ioshısýneniń erlikterin jyrlaıdy.

Han dáýirindegi dástúr-saltty saqtap otyrǵan Iamagata prefektýrasynyń Iamanobe (taý jıegi) qalasy da kıreı! Bul shahar álemdegi ǵalamat kilem­derimen jáne toqyma óndirisimen belgili. Mýromachı dáýiriniń tuńǵysh shıogýny Ashıkaga Takaıdjı alpys alty handyqqa Ankokýdjı ǵıbadat saraıyn saldyrǵan bolatyn. Sonyń biri Iamanobe shaharynda tur.

Bir bóligin Iamagata prefektýrasy alyp jatqan Toýhoký aımaǵy tarıhtaǵy uly tulǵalardy dúnıege ákelgen ólke. Japon arhıtektýrasy men zergerlik óneri, ustalyq kásiptiń arǵy atasy týraly ańyz mı­folo­gıalyq sújettermen órilgen. Bundaı ańyzdar realısik sýretteýlermen qatar, mıfologıalyq motıvterdiń birigýinen týǵan.

Jyl saıyn qazannyń alǵashqy jeksenbisinde Tamamýshınýmanyń jaǵasynda el Djıńgıskanmasýrı merekesin toılaýǵa jınalady. Bul sonaý erte zamanda Oý taýynan asyp kelgen ata-babasynan beri toılanyp kele jatqan aıryqsha ǵuryptyq dástúr. Jurt Tamamýshınýmanyń jaǵasynda qoı soıyp, etin qaqtap, kókónis aralastyryp, Djıńgıskan tamaǵyn jasaıdy. Bul taǵamnan kópshilik túgel aýyz tıedi. Japonıanyń soltústigindegi Hokkaıdoda osyǵan uqsas Shıńgıskan degen taǵam bar. Kóne Koýkýreı (Koreıa) men Manchjýrıa turǵyndaryna da bul taǵam belgili.

Prefektýranyń ortalyǵy Iamagata qalasyndaǵy Mamıgasakagava ózeni boıynda da qazan asylady. Halyq ejelgihan dástúrine saı úlken qazanǵa 30,000 adam aýyz tıetindeı etip tamaq asady. Tamyzdyń aıaǵynda ótetin Nıhondaıımonıkaı dep atalatyn bul merekege salmaǵy 3,2 tonna, tereńdigi 1,6 metr, dıa­metri 6 metr bolatyn qazan paıdalanylady. Merekeniń ataýybatat (kartoptyń túri) asý degen maǵyna beredi. Qazanǵa bir tonna et, 3,500 kesek konnáký (kókónisten jasalatyn jele), 700 lıtr soıa soýsy, 63 lıtr sake, 200 kılogramm qumsheker salynyp qaınatylady.

Han dáýirinen jetken ulttyq taǵamnyń biri kespe bolsa, Iamagata kespesi manseıan dep atalady. Shyńǵysqannyń taýy haqynda aıtylatyn ańyz da, shertiletin shejire de az emes.

SARAIDA AQYN DA BAR, BATYR DA BAR

«Ór Altaı qazir ıen. Joǵaryda deń ǵana bar».

Asqar Altaı. «Altaı balladasy».

Alǵashqy japon shıogýny Mınamotono Iorıtomonyń uly Mınamotono Sanetomo 12 jasynda shıogýn bol­ǵan.

Bir kúnde on eki abaq tómen júrgen,

Malyna berekeli Qyzyr kirgen.

Bul kereı on eki aýyl aýyp kelgen

«Torǵaıty, toqsan ózen», –

degen jerden dep, Abaq Kereı shejiresin shertken zaman bul. Mınamotono Iorıtomo sol 12 jasynda - aq aqyndyǵymen tanylǵan. Kıoto aqyndary onyń kıreı óleńderin joǵary baǵalaǵan. Shıogýnnyń shyǵarma­shy­lyq jolda ósýine kóne dáýirlik «Shınkokınvakasú» poezıa kitaby áser etken. Al «Manıosú» antologıasyn oǵan aqyn, ǵalym, poezıa teorıasy men estetıkasy týraly synı eńbekter jazǵan synshy ári dramatýrg Fýdzıvarano Teıka (Sadane) syıǵa tartqan desedi. Mınamotono Iorıtomonyń jeke jyr jınaǵy«Kınkaıvakasú» dep atalady. Mınamotono Iorıtomo da, Fýdzıvarano Sadane de saraıdaǵy bedeldi tulǵalar bolǵan. Imperatorlar men shıogýn saraıy taýdyń basynda bolsyn, eteginde bolsyn, deń dep atalǵan. Deń tańbasynyń budan bólektono, ten, dono, shıngarı degen oqylý varıant­tary bar. Qazaq tilinde beket maǵynasynda ǵana qalǵan deń Altaı tarıhy úshin aıryqsha tańba bolyp tabylady. Japon tiliniń basqa Shyǵys tilderinen basty aıyrmashylyǵy – ár tańba sanalýan dybystalý varıantyna ıe. Sondaı-aq, dybystalýy birdeı bolǵanmen, jazylýy ár basqa ıeroglıfter bar. Máselen, naı 16 tańbamen berilse, man 22 tańbamen beınelenedi. Kemeline kelý, tolyqdegen maǵynadaǵy man men on myń, óte kóp, mol degen mándi beıneleıtin man bir bólek.

JETI ARAL, JERIM-AI!

Honsúdiń soltústik-shyǵysyndaǵy taýly ólke Iamagata (taý, pishin, bolmys) dep atalsa, batysyndaǵy prefektýra ataýy da taýǵa qatysty. Shımane, Hıroshıma prefektýralarymen shektesip jatqan Iamagýchı prefektýrasy taý aýzy degen maǵynadaǵy qos tańbamen jazylady. Bunda jańa qalalardan góri kóne aýyldar kórinisi basym. Iamagýchı – han dáýirindegi uly qolbasshylardyń Otany. Oýchı áýleti bılep turǵan zamanda, toǵyz júz jyl buryn Iamagýchı Batys Ja­po­nıa­nyń ortalyq ólkesi bolǵan. Iamagýchı bekinis saraıyna kileń ıgi jaqsylar jınalyp, keńes qurǵan. Morı áýleti bılikke kelgen kezde Batys Honsúdiń áskerin basqarǵan qolbasshylar Iamagýchıge orda tikti. Tokýgava Ieıasý zamanynda Iamagýchı Chıoshú ólkesi retinde tanyldy. Han dáýirinde Iamagýchı aımaǵy Ito Hırobýmı, Inoýe Kafý, Kıda Takaıoshı sıaqty ataqty samýraılardyń týǵan jeri. Kúnshyǵystyń tarıhı shaharlary Iamagýchı men Hagı de osy aımaqta ornalas­qan. «Jetiaral, jerim-aı!» dep, týǵan ólkeniń sulýly­ǵyn jyrlaǵan aqyndardyń mekeni bul. Tup-týra jeti aralǵa salynǵan kóne Hagı qalasynda saqtalǵan osy aımaqtyń ańyzdary aıryqsha kıreı!

Iamagýchıdiń Akııoshıdaı ulttyq baǵynyń aýma­ǵyndaǵy úńgirler de bir-bir jumbaqty jasyryp turǵandaı. Iamagýchıdiń Iýda, Iýmoto aımaqtary ystyq qaınarlarymen tanymal. Iamagýchı shahary, Ýbe, Tokýıama, Ivakýnı, Hofý qalalarynyń da tarıhy kóne dáýirden bastaý alady.

ASQAR TAÝDYŃ AQYNY

 Djıkaký Taıshı saldyrǵan Iamadera ǵıbadat saraıy Iamagatadaǵy kóne ǵımarattardyń biri. Japon jyry – haıkýdyń atasy, Shyǵys poezıasyndaǵy kór­nekti tarıhı tulǵa Masýo Bashıo Iamagatany uzaq aralaǵan. Iamaderaǵa arnap:

Shıdzýkasaıa

Ivanıshımıırý

Semınokoe –

degen jyr joldaryn jazǵan. Haıkýde Iamadera mańyn­daǵy tynyshtyq pen jartas qýysynan estiletin semı jándiginiń dybysy sýrettelgen. Máńgilik alaýy lapyldaǵan Iamaderada Bashıo aqynnyń murajaıy bar. Taý tabıǵatyn óleńmen órnektegen aqyn Toýhoký aımaǵyn jeti kún aralaǵanda Iamagatanyń Ioýsendjı degen jerine de túnegen.

Sýdzýshısao

Vagaıadonıshıte

Nemarýnarı

Ómir boıy dúnıe qýmaı, Kúnshyǵystyń ár aımaǵyn aralap shyqqan, Dzen jolymen júrip ótip, haıký poezıasyn qalyptastyrǵan Masýo Bashıo taý samalymen tynystap, sýyq taýdy panalaǵan. Aqynnyń eskertkishi Natagırıtoýge asýynda da tur.

Masýo Bashıo Iamagataǵa kirerde Mıagı prefektýrasyna jaqyn mańdaǵy Hoýdjınnoıe degen jerge toqtaǵan. Ańyzdarda aıtylatyn Devanyń úsh taýy, Deva jurty, Deva handyǵy degen ataýlar osy ólkemen baılanysty. Rýlardyń tarıhyna qatysty ańyzdarmen qosa, tarıhı jazbalar quramynda saqtalǵan tam-tum málimetterdiń de uly eldiń ótkenin anyqtaýda mańyzy zor.

Bunda kezinde el basqarǵan Arıdjı áýletiniń rezıdensıasy bolǵan. Búginde Hoýdjınnoıe dep atala­tyn bul saraıdyń atqorasyn da Bashıo jyrǵa qosqan. Bundaǵy murajaıda Bashıo zamanynan jetken jádigerler, at ábzelderi saqtalǵan.

Nomıshıramı                  Bıt-sirke

Ýmanoshıtosýrý             At shaptyryp tur

Makýrmoto                    Jastyǵymnyń túbinde –

degen áıgili haıkýdi aqyn atqoraly Hoýdjınoıege túnegende jazǵan desedi.

Iamadera ǵıbadathanasynda eskertkishi turǵan uly aqyn Devanyń úsh taýyna da túnep, áýlıeli oryn­darǵa táý etken. Toýhoký aımaǵyndaǵy Deva taýlarynda ystyq qaınar bar. Ańyzdarda osy qaınarǵa tylsym kúsh ıelik etetindigi týraly aıtylady. Iamagatadaǵy Asahımýra aýylynda Iýdonosan degen taý bar.

Katararený

Iýdononınýrasý

Tamotokana –

degen haıký Iýdonosan taýyn kóz aldyǵa ákeledi. Taýdan aqqan Bondjıgava boıynda da Bashıo aqynnyń izi qalǵan. Deva taýlarynyń baýraıynda Hıratamachı shahary boı túzese, on eki aýylǵa ańyz bop taraǵan on eki sarqyrama Djúnıtakı da osynda. Hıratamachıde kelinshekter basyna hankotanna degen oramaldy baılaıdy. Taý halqynyń jeke saltynyń bar ekenin osyndaı erekshelikterden kórýge bolady.

Japon poezıasyndaǵy vaka janrynda kóptegen óleńder jazǵan, Iamagata aımaǵyna aıryqsha súıis­penshilikpen qaraǵan, taýlaryna tabynyp ótken ataqty aqyn Saıtoý Mokıchı – Kamınoıamashı shaharynda dú­nıege kelgen. Týǵan jer tabıǵatyn, taý shyńyndaı asqaq ta bıik rýhta jyrlaǵan qalam ıesi Iamagatadan shyqqan ardaqty uldardyń biri. Óristi óleń ıesine arnalǵan murajaı Dzao taýynyń bókterinde boı kóterdi. Taý ulynyń máńgi mekeni de taý bolmaq. Japon tanymynda Pir ataýly taýdy mekendeıdi, óıtkeni, eń taza meken ol. Keıbir áýlıeli taýlarǵa adam aıaǵyn basýǵa keshege deıin ruqsat etilmedi. Máselen, Mısen taýy, Koıasan taýy, Omıne taýy, t.b. qasıetti Omıne taýyna búginde áıelderdiń barýyna bolmaıdy. Taý – Ulylyqtyń sımvoly, eń bıik ólshemder taýǵa ǵana tán. Asqar, shyń, asqaq uǵymdary taýǵa qatysty bolsa kerek. Ózender de taýdan bastaý alady. Tipti bıikten qulaı aqqan sarqyramalar da taýǵa ǵana sán bolǵan. Japonıadaǵy 2488 sarqyramanyń eń kóbi Iamagata taýlarynda. Bunda 230 sarqyrama bar. Eń bıigi Todzava aýylyndaǵy 12 metrlik Shıroıtonotakı (Aq jip sarqyramasy) bolsa, Akatakı (Qyzyl sarqyrama) 90 metr,Ionedzava shaharyndaǵy «Qara sarqyrama» – Kýrotakıdiń bıiktigi – 80 metr. Sar­qyrama sany jóninen Iamagatadan keıin Nııgata prefektýrasynda 204 sarqyrama, Vakaıamada 99 sarqyrama bar.

Kúnshyǵys jerindegi aýasy óte tunyq mekenniń biri – Iamagatadaǵy Asahı shahary. Bunda dúnıejúzindegi jalǵyz «Áýe ǵıbadathanasy» Kýýkıdjındjá qalyqtap tur. Japonıanyń jemis-jıdek patshalyǵy da Iamagata. Tasý shatqalynda akebıa, sarýnashı tárizdi jemistermen qosa, taý júzimi, almurt ósedi. Al shıe – Iamagatanyń sımvoly. Jyl saıyn jınalatyn 11,500 tonna shıe taý halqynyń baılyǵy, yrysy men berekesi. Bal tatyǵan almurttardyń basym bóligi de Iamagatada ósedi. Almurttyń 38 paıyzy Iamagatada, 19,5 paıyzy Aomorıde, 11,6 paıyzy Akıta prefektýrasynda ósedi.

Japon dástúrli aıaq kıimi dzoýrı (qamys, saban, bambýk qabyǵynan jasalatyn sandalı) men geta (aǵashtan jasalatyn aıaq kıim) de ertede Iamagatada shyqqan.

Japon shahmaty shıoýgı patshalar men samýraılar oıyny bolsa, Iamagatadaǵy Tendoýshı shahary osy oıynnyń Otany bolyp tabylady. Shıoýgı tasynyń 90 paıyz óndirisi Iamagataǵa tıesili. Tendoýshı shaharynda shıoýgı murajaıy ornalasqan. Tarıhy uly qolbasshy Toıotomı Hıdeıoshı men onyń uly Toıotomı Hıdesýgýden bastalatyn «Nıngenshıoýgı» (Adam shahmat) merekesi Maıdzýrýkoýen baǵynda ótedi. Bul merekeniń máni ala taqtaǵa ornalasqan samýraılar shıoýgı shah­mat tasy róline enip oınaýynda. Iamagatadaǵy Hıgashıne shaharynyń bastaýysh mektebi aldynda tamyr jaıǵanyna 1000 jyldan astam ýaqyt ótken eń úlken keıakı (dzelkva) aǵashy ósip tur. Keıakıdiń uzyndyǵy – 28 metr, dıametri – 24 metr. Aǵashtyń ishi qýys. Ertede jolaýshylap júrgen samýraılar osy aǵashqa túnegen degen ańyzdar da saqtalǵan. Qasıetti keıakı 1957 jyly erekshe mańyzy bar tabıǵı eskert­kishter tizimine alyndy. Osy alyp aǵashqa áıelder de medet tilep keledi eken.

Ooıshıda tarıh jáne fólklor murajaıynda daryndy taý uldarynyń haıkýleri men vaka qol­jazbalary, aımaqqa qatysty jádigerler jınalǵan. Bul jaı ǵana murajaı emes, ádebıet jáne óner úıi retinde belgili.

Uly taýdyń aıtýly tulǵalarynyń biri Mokıchı aqyn bolsa, Nıdjıgaokakoýen (Kempirqosaq tóbesiniń baǵy) degen baqta eskertkish tur. Eskertkishke Mo­kıchıdiń «Nıdjınodanpen» (Kempirqosaq úzigi) dep atalatyn poemasy qashalǵan. Ooıshıda qalasyndaǵy bul tóbeniń túbinen Mogamı ózeni aǵyp jatyr. Asqaq Haıama men tákappar Gassan taýlary qashanda bıik qalpynda. Gassan talaı aqynnyń poezıa besigi, sýret­kerdiń mýzasy bolǵan áıgili taý.

Iamagatanyń Obanadzava shahary haıkýdyń qalasy, Masýo Bashıo aqynnyń kórkem órnekti óleńderi ómirge kelgen bir shahar. Osy shaǵyn qalada Iamagata aımaǵy­nyń eń uly merekesiHanagasa odorı degen fólklor festıvali ótkiziledi.

Iamagata prefektýrasynyń Okıtama aımaǵyndaǵy Ionedzava qalasy tarıhtaǵy orasan erlik isterdiń kýási bolǵan jer. Kórnekti samýraılar men dańqty shıogýnderdiń týǵan ólkesi bul. Date, Ýesýgı áýlet­teriniń áý basta ordaly mekeni bolǵan ólke osy Ýesýgı Kenshın rýhyna baǵyshtalǵan ǵuryptar. Kóktem saıyn ótetin Ionedzava Mınıoýnagashı fólklor merekesi shahardyń ótkenin kóz aldyǵa ákeledi. Erte zamanda mamyrdyń 2 juldyzyndaǵy orasan shaıqas Býteıshıkı kórinisi arqyly beınelense, 3 mamyrda Mogamıgava ózeni boıyndaǵy tarıhta Kavanakadjımagassen degen atpen qalǵan soǵys ta erjúrek erlerdi el esinde qaldyrdy.

On myń jyl buryn salynǵan Takahata shaharynda da alyp tulǵalar dúnıege kelgen. Kóptegen tarıhı jerlerimen tanymal bul shaharda Hamada Hırosýke degen balalar jazýshysy týǵan. Ańyzǵa arqaý bolǵan Hınatadoýkýsý úńgirinde 10000 jyldyq tarıh jasyrýly. Japonnyń Gans Hrıstıan Anderseni degen atqa ıe bolǵan áıgili jazýshy balalarǵa arnap myńnan astam shyǵarma jazǵan.

DANALYQ RÝHY DARYǴAN ÓLKE

Japon fólklorynda Danalyqtyń úsh Piri Kún­shyǵystyń úsh shaharyna arnalypty. Biri – ejelgi astana, ımperatorlar qalasyKıotoǵa, ekinshisi – qa­sıet­­ti elikter mekeni uly Býdda shahary, Shıotoký­taıshıdiń murasy qalǵan kóne astana – Nara qalasy. Danalyqtyń úshinshi Piri – Kameokamondjú – Kameoka Bodhısatva Iamagatadaǵy Taıseıdjı ǵıbadathanasyna turaqtapty.

Kavanıshı shaharynda «Arystan bıi» de kóneden kele jatqan mereke. Osy qalada ataqty jazýshy Inoýe Hısashı týǵan. Chıhısýdoýbýnko ádebıet úıi jazýshyǵa arnalǵan. Chıhısýdoý – jazýshynyń laqap esimi.

Nagaı qalasynyń ońtústik-batysynda Okıtamanyń batys jaǵalaýynda Iıde shahary ornalasqan. Ońtús­tigin Iıde taýlary qorshap turǵan, bastaý-bulaqtarǵa baı shahar bul. Ózen sýy Shırakavaǵa quıady, Nagaıdaǵy Mogamıgavaǵa qaraı aǵýda. Iıdesan (Ogýnı qalasynda) Iýdza qalasyndaǵy Chıoýkaısannan keıingi bıik taý. Birneshe shaqyrymǵa sozylyp jatqan Akashıbe – Iamagatadaǵy tarıhı shatqaldardyń biri.

Iamagata quramyna kiretin Toýhoký aımaǵynda ań men ańshy týraly ańyzdar óte kóp. Baıaǵyda taýly aýylda bir salaq áıel bolypty. Balasynyń quıryǵyn súrtýge de erinedi eken. Esik aldyndaǵy kúshikke «Má, quıryǵyn jala. Boıjetkende saǵan beremin» deıdi eken. Sóıtip, ıt balanyń quıryǵyn jalap júredi. Bala ósip, sulý qyz bolady. Tekti áýletke uzatylady. Kishkentaı kezinde quıryǵyn jalaǵan kúshik dáý ıt bolady. Uzatylǵan qyzdyń etegin tistelep, artynan qalmapty deıdi.

Úılený toıy bolatyn kúni qalyńdyq pen ıt ǵaıyp bolady. Taýdyń tereń qoınaýynda qyz ben ıt qosylypty. It taýdaǵy eldiń baý-baqshasyna baryp, pisken ónimderdi tistep ákelip áıelin asyrapty. Keıde qus pen usaq ańdardy da aýlaıdy eken. Birde ańshy taýdan qyzdy kórip qalady. Sulýlyǵyna ǵashyq bop, áıel ǵyp alǵysy keledi. Biraq taıynshadaı ıt qyzdyń qasynan bir eli qalmaıdy eken. Ańshy ańdyp júrip, ıt taýdaǵy baqshaǵa bara jatqanda myltyqpen atyp tastaıdy. Qyz kúıeýi keshikken saıyn mazasy ketedi. Anadaıdan ańshy ótip barady. Lashyq aldynda qyz óksip otyr. Eńirep jylaǵan qyzdy ańshy jubatyp, aqyrynda áıel qylyp alady.

Japalaqtap qar jaýǵan tún edi. Ekeýi tósekte jatqanda ańshy aıtady:

«Álgi saǵan erip júrgen ıt she, sony men óltirgem. Haıýanǵa qatyn bop júrgenińe namystandym. Durys túsin».

Osy sátte áıel ańshynyń tamaǵynan qaýyp aldy. Ańshy qansyrap mert boldy.

Iamagata dástúrli merekelerge baı ólke. «Aıý arbaý» dep atalatyn ǵuryptyq shara aın ulty mekendeıtin Hokkaıdoda jáne Honsúdegi Iamagatada atqarylady. Bul ǵuryptyń Aın men Iamagata jurtyna ortaq bolýy­nyń tarıhı sebebi bar. Ejelgi dáýirde Iamagata taýlaryn Edzo eli qonystanǵan. Negizinen Hokkaıdony mekendegen el Edzo dep atalǵanymen mádenı, tarıhı turǵydan basqa aımaqtarmen de baılanysty. Iıdesan taýynyń eteginde san ǵasyrdan beri atalyp ótetin «Kýmamasýrı» (Aıý arbaý merekesi) kezinde ańshylar Aıý Pirinen ań aýlaýǵa ruqsat suraıdy. Iamagata ormandy aımaq bolǵandyqtan, sanalýan ańdar men qustar mekendeıdi. Dárilik shóp pen gúldi ósimdikterge baı ólke. Prefektýranyń 137,000 gektary ormandy alqap bolyp tabylady. Japon ormandarynyń basym bóligi Iamagata aımaǵynda. Nagaı shaharynda 1200 jyldyq Kýbodzakýra aǵashy ósip tur. Sakýranyń dıa­metri – 12 metr, bıiktigi – 16 metr. Bul aǵash erekshe kútim­ge alynǵan.

Iamagata prefektýrasynda 30 myń jyl burynǵy Dzıomon dáýirine jatatyn muralar saqtalǵan. Dzıomon mýra, Dzıomonnomorı (Dzıomon aýyly, Dzıomon ormany) Asahıdiń baýraıynda sozylyp jatyr. Ejelgi Dzıomon, Iaıoı dáýirlerine jatatyn, arheologıalyq qazý jumystary negizinde shyqqan jádigerler osy baqqa jınaqtalǵan.

Uly Kýmanonyń úsh ǵıbadathanasynyń biri – Naganoda, endi biri – Vakaıamada bolsa, úshinshisi – Iamagatanyń Nanıoýshı shaharynda. Bul ǵıbadathana tarıhı murajaı qyzmetin atqarady. «Aq» sózimen baılanysty qutty mekender de az emes. Mysaly, Hakýrúko (Aq aıdahar kóli) týraly ańyzda sý túbinde aq tústi aıdahar bar delinedi. Nagaı qalasynyń sol­tústiginde, Mogamı ózeni jaǵasynda Shıratakachoý (Aq suńqar) jotalary kórinetin «Aqsuńqar» shaharynda aqmarjan kúrishtiń sharýashylyǵy damyǵan. Shırataka san ǵasyrlyq tarıhy bar toqyma óndirisimen de belgili aımaq.

Iamagatanyń Okıtama aımaǵynda Ýesýgı áýleti turǵan erte zamanda, taý qoınaýynda qaǵaz jasalǵan. Mıamavashı dep atalatyn bul ónim japonnyń joǵary sapaly qaǵazynyń bir erekshe túri ekeni sózsiz. Kezdeme toqý, qaǵaz jasaý kásibi Kúnshyǵysta kóne zamanda qolǵa alynǵan. Prefektýradaǵy eń kóne ǵı­marat ta osy jerde. Heıan dáýirinde boı kótergen ǵımarat Mıamakannondoý degen atpen tanymal. Iamagatanyń Mogamı aımaǵyndaǵy Shındjoýshı shahary Todzava áýletiniń saraıy turǵan meken. Shındjoý masýrı merekesi prefektýradaǵy eń iri merekelik sharanyń biri. Mogamımachı shahary Masýo Bashıo Iamagataǵa kelgende alǵash qonǵan jer bolsa, Shındjoýshı týraly da aqyndar aıshyqty óleńder jazǵan. Ol muralar murajaılarda saqtaýly.

Iamagatanyń eń iri shaharlarynyń biri – Sakata Shıoýnaı aımaǵyndaǵy eń iri qala bolyp tabylady. Sakaı áýleti bılikke kelgen kezden bastap, Edo dáýi­rine deıin (HÚII-HIH) saýda ortalyǵy retinde órken jaıǵan. Tarıhı oqıǵalardyń kýási, jaǵasynda talaı maıtalmannyń izi qalǵan Mogamıgava ózeni Sakatanyń sımvoly, aqqýlar mekeni. Mogamıgavaǵa jyl saıyn Sibirden 2000-nan astam arý qustar qonaqtaıdy. Deva, Asahı arasynan ótetin Mogamıgava ózeni Sakataǵa jetedi de, Japon teńizine quıady.

Mogamıgava – Sakatanyń sáni, aqqýlardyń baǵy, kıeli qustardyń álemdegi sanaýly mekeniniń biri. Sakata shahary mańyzdy teńiz aılaǵy retinde Kıoto, Osaka, Edo qalalarymen erte kezden tyǵyz baılanys­ta bolǵan. Sakata ónerpazdar men ádebıetshilerdiń shahary. Talaı aqyn men jazýshy osy shaharda týyndysyn jazyp qaldyrǵan. Taýdaı bıik tulǵalardyń eskertkishteri Hııorıamakoýen baǵyna ornatylǵan. Al shyǵarmalary Sakata murajaıynda saqtaýly.

2233 metrlik Choýkaı taýynyń etegindegi Iýdzamachı qalasy da tarıhı meken. Choýkaı taýyn japondar Fýdzıge uqsatyp, Deva Fýdzı taýy dep ataıdy. Gakkoýgava (Aı nurly ózen) boıynda nurly vakalar men shýaqty haıkýler týǵan. 1100 jyldyq tarıhy bar Sýgısavahıamabangaký dep atalatyn saltanatty ǵuryptyq bıden osy shahardyń ǵajap mádenıet ordasy ekenin bilemiz.

«Soltústik jolymen» degen kúndelik jazyp, haıkýlerin qaǵazǵa órnektegen Masýo Bashıo aqynnyń tabanynyń izi saırap jatyr bul qalada. Soltústiginde Akıta, shyǵysynda Mıagı, ońtústiginde Fýkýshıma men Nııgatamen jalǵasqan Iamagata taýlaryna ata tarıh tańbalanǵan. Oý, Deva, Asahı taýlarynda týǵan eren erlerdiń urpaqtary osyny maqtan tutady.

ÓRMEKSHİ ÁIEL

Bul aımaqta aıtylatyn ańyzdarda oqıǵalar kóbine taýda órbıdi. Sondaı týyndynyń biri órmekshi týraly ańyz.

 Baıaǵyda bir saýdager taý ishinde kele jatyp adasady. Qas qaraıǵan soń qorqa bastaıdy. Túneıtin jer izdep júrgende, shatqaldaǵy bir eski ǵıbadathanany kóredi. Búgin osynda túneıin dep, saýdager ǵıbadat­hanaǵa kiredi. Talaıdan beri ot jaǵylmaǵan pesh tur. Otyn ákelip, ot tamyzdy. Jylynyp otyrǵanda qarańǵylyq qoıýlana bastady. Qara sıadaı qara tún. Saýdager uıyqtaı almaı dóńbekshı berdi. Bir kezde ekinshi qabattan bireý túsip kele jatqandaı boldy. Fýsýma (jyljymaly bólmearalyq esik) jyljyp, jel qannyń ıisin kirgizdi. Saýdager jalt qaraǵanda shámısen ustaǵan bir tańǵajaıyp sulýdy kórdi. Syǵyraıǵan kózi saýdagerge qarap tur. Erni qan sıaqty qyp-qyzyl. Áıel kúlimsirep:

–Qonaǵym, jalǵyzdyqtan ishińiz pysqan shyǵar. Shámısen (úsh shekti aspap) sazyn tyńdańyz, – dedi.

Áıel aspaptyń qulaq kúıin keltirip, sherte bastady. Osy sátte saýdagerdiń moınyna bir jip oratylyp, shyrmaı bastady. Saýdager qobdıshasynan bákisin alyp, jipti úzip jiberdi. Áıel kúlip:

– Qonaǵym, shámısenge qulaq túrińiz, – dep, ary qaraı shertti. Jińishke jip erkektiń moınyna baılanyp, qylqyndyra bastady. Erkek bákini áıelge suqty. «Qonaǵym, bunyńyz ne?» dep áıel shyńǵyryp jiberdi de, ekinshi qabatqa kóterildi. Saýdager tańdy kóz ilmeı atyrdy. Taýǵa Kún sáýlesi túskende «álgi áıel óli me, tiri me» dep, ekinshi qabatqa shyqty. Áıel kórinbedi. «Bul ne ǵajap?» dep, aınalasyna qarasa, bir buryshta úlken dzarý (bambýk sebet) sıaqty birnárse domalap jatyr eken. Qarasa kári órmekshi ólermen halde. Túnde meni qylqyndyrmaq bolǵan, shámısen shertken áıel osy eken ǵoı dep, saýdager órmekshini keskilep, kózin joıdy.

 Japon fólklorynda órmekshi týraly ańyzdar men ertegiler óte kóp. Akýtagava Rúnoske óz novelalaryna ejelgi ádebıet úlgilerin ózek etkendigi belgili. «Órmekshi» degen áńgimesi de sondaı fólklor sújetiniń negizinde jazylǵan shyǵarma.

BULBUL QYZ

Baıaǵyda bir jigit qala men aýyldy aralap saýda jasap júrdi. «Shaı, maı, jip, aq, qyzyl taraq!» dep daýystaıdy. Bul kúni saýdasy ótpedi. Kesh te batty. Jigit taý ishimen kele jatty. Salqyn samal esip tur. Bambýkter «sýyq, sýyq» dep terbeledi. Jigit júgin jerge qoıyp, qýraı jınap ot jaqty. Jylynǵan soń «Shaı, maı, jip, aq, qyzyl taraq!» dep, saýdager sózin qaıtalady. Osy sátte qalyń bambýktyń arasynan qyz názik únmen «Taraq berińizshi, qyzylyn» dedi. Qarasa syqasqan bambýk arasynan saraı qaqpasy kórinedi. Jigit taýaryn arqalap qaqpadan kirdi. Qyz daýsy estildi: «Varadzıdi (sabannan toqylatyn aıaq kıim) sheship, tórletińiz». Esik aldynda aıaq jýatyn legen tur eken. Jigit jyly sýmen jýynyp, úıge kirdi. Ishte bir top qyz shýlap otyr. Bir sulý jigitke: «Shaı men maı berińizshi», – dep, altyn teńgeler berdi. Qyzdyń usynysymen jigit úıge túnedi. Jańa jyl tańy da atty. Jigit bulbul únimen oıandy. Ornynan turyp, esikti ashyp edi, úlken baqty kórdi. Alhory gúldep tur. Alys­taǵy taýǵa qar jaýypty, appaq. «Qaıyrly tań!» dedi qyz. Bulbuldaı ásem daýys. Qyz Jańa jyl dámin ákel­di. «Jańa jyl ǵoı. Birge dám tataıyq». Jigit bas tartpady. Baqta bulbul saırap tur.

– Osynda qalyńyz, – dedi, qyz. – Ekeýmiz turamyz. Bul saraıdaǵy altyn da, barlyq qazyna, tipti men de sizdiki bolamyn. Siz baı bolasyz.

– Men baıımyn ba?

Baı bolý kedeı saýdagerdiń armany edi.

Qar erip, kóktem keldi. Dalada qyryqbýyn kórindi. Taýda shabdaly gúliniń ıisi ańqyp tur. Jigit pen qyz kógildir taýda serýendep júr.

Jaz týdy. Jigit shatqaldaǵy ózenge tústi. Ustaǵan balyqtardy jaǵadaǵy qyzǵa laqtyrýda. Qyzdyń qyzyl kóıleginiń etegi jelp-jelp etedi. Kókjıek te qyzyl.

Kúzgi keshte tabyn buǵy ótti. Úıeńki butaǵyn kó­terip, qyz buǵylarǵa til qatty. Kún batyp, dóńgelengen Aı týdy.

Appaq qys. Jigit pesh túbinde jatyr. Áıeli toqyma toqyp otyr. Áıeli jigitke aıtty: «Maǵan bala bitti».

Sóıtip, bir jyl ótti. Jańa jyl keldi. Qyz jolǵa daıyndalyp, jigitke bylaı dedi: «Men aýylǵa baryp, bosanyp keleıin. Siz saraıda qalyńyz. Saraıdy qarańyz. Biraq on eki bólmeni kórseńiz de, on úshinshi bólmege kirmeńiz.

Sóıtip, áıeli aýylǵa ketti. Jigit bólmelerdi aralap kóre bastady. Alǵashqy bólmeniń esigin ashyp edi, úlken baq eken. Alhory gúldep tur. Alystaǵy taýǵa qar jaýyp, appaq bop jaltyrap jatyr. Ekinshi esikti ashqanda shabdaly ıisi ańqyp ketti. Dalany qyryqbýyn kómkergen. Jigit saraı esikterin shetinen ashyp kóre bastady. On ekinshi esikti ashqanda jeltoqsan aıynyń kórinisi sýrettegideı kóz aldyǵa keldi. Jigit qyzben ótkizgen bir jylyn esine túsirdi. Jigit kúbirledi: «Shaı, maı, jip, aq, qyzyl taraq!». Saýdager sózin qaı­talap on úshinshi esikke de jetti. «Bul esikti ashpańyz» degen áıeliniń sózi qulaǵynyń túbinen estilgendeı boldy. Jigit bunda ne baryn kórgisi keldi. Jigit qolyna qarady. Iá, óz qoly. Osy qolymen on úshinshi bólmeni ashty. Qarańǵy eken. Jalǵyz sáýle jarq etti. Alhory aǵashynyń bir butaǵyna bulbul uıa salýda.

«Bulbul jumyrtqalaýda» dep kúbirledi ol. Bulbul uıadan ushyp shyqqanda jalǵyz sáýle ǵaıyp boldy. Qarańǵydan bulbul úni estildi. «Báribir kórip qoıdy­ńyz, á?». Áıeliniń daýsy. Ábden júdegen, óńi bop-boz kelinshek kóleńke bop alystaı berdi. «Toqta!» dep, tap bergende áıeli kishkentaı bulbulǵa aınalyp ushyp ketti.

Jigit esin jınasa sýyq taýdyń ishi eken. Jeldiń ótinde tur. Tamyzǵan oty sónip qalǵan. Qasynda júgi tur. Qalyń bambýk ishindegi úlken saraı ǵaıyp bolǵan.

Shaı, maı, jip, aq, qyzyl taraq... Kóktem kelgende alystaǵy taýdan bulbul úni estiledi.

Sharafat Jylqybaeva, Japontanýshy

Derekkóz: "Qazaq ádebıeti"