Aqyl-esi durys pende moıyndaıtyn bir aqıqat bar. Eger ádildigi men qaıyrymdylyǵynda shek joq Allataǵala buıyrtyp bir memleket ne bir adam eń joǵary, eń kámildikke jeter bolsa, ol soǵan eń aldymen óz ultynyń tilin, dinin, mádenıetin, tarıhyn, óz ultynyń salt-dástúrin ábden meńgerý arqyly ǵana jetedi. Al óz ultynyń bul kıelilikterin saqtamaǵan, ne olardan beıhabar adam eshqashan alysqa qanat qaǵa almaıdy. Olar eń ári ketkende qolynda qarýy men qarjysy orystyń tilinde sóılep, sol tilde óleń jazyp, orystyń ózge ulttan, mysaly qazaqtan tańdap alǵan qurmetti adamynyń biri bolyp júre beredi. Árıne, tek kózi tirisinde ǵana. Ol ólgesin, tipti, boıdan kúsh, betten ajar ketip qartaıa bastaǵasyn-aq álgi otarlaýshy ultqa onyń túkke keregi joq. Al óz ultynyń aldyndaǵy qadir-qasıeti áldeqashan qashqan. Amal ne, osyndaı ýaqytsha abyroı-bedeldiń adamdary búgingi qazaq ókimeti jaǵynda óte kóp. Solar aýzyn ashsa aıtatyny eýropanyń, amerıkanyń, orystyń mádenıeti, solardyń órkenıeti. Bir ókinishtisi, olar ózderiniń munysy baryp turǵan nadandyq ekenin de bilmeıdi. Bilmegendikten balalaryn da solaı tárbıelep keledi. Olar sol eýropalyq, orystyq mádenıet degenniń bir salasy túrkilerdiń jáne musylman elderindegi ekenin de bile bermeıdi. Jalpy eýropalyq násildilerdiń adamshylyqqa jat qasıetteriniń biri sahara kezip, muhıt, teńiz keship altyn, kúmis izdep mola qazý. Pirǵaýyndar zamanynan miz baqpaı turǵan Heopsty tintkilep, Týtanhamon men Ramzestiń máıitin arshyp júrgende olardyń bir ǵana maqsaty ǵylymı jumystar boldy deý ańqaýlyqtyń belgisi. Bul jumystar sol eldiń salt-dástúrin, tarıhyn, mádenıetin otarlaý maqsatynda júrgizildi. Bul ásirese, orystar tarapynan bizdiń ata-babalarymyzdyń molasyn qazýdan bastalǵan jabaıylyq boldy. Aqıqatqa júginer bolsaq, dál bizdiń ejelgi babalarymyzdyń qoldanbaly nemese qolónershilik-zergerlik mádenıetindeı mádenıettiń ne orysta, ne búgingi shonjarlarymyz tabynyp júrgen batys eýropalyqtarda ushtyǵy da bolǵan emes. Arǵy jaǵy ǵundar, odan beri túrkiler zamanyndaǵy bul kóne mádenıet áli kúnge sheıin álemdi tań qaldyryp keledi. Ásirese, eýropalyqtar «polıhrom stıli» dep atap júrgen quıma óner bizdiń arǵy atalarymyzdyń barmaǵynan bal tamǵan sheberler bolǵanyn dáleldep berdi. Biraq qalyń qaýymǵa ol buıymdar bizdiki ekeni aıtylmaıdy. Bizdiń ejelgi mádenıetimizdiń, ásirese zergerlik ónerdiń zańǵary bolǵan sol ǵajaıyp muralarymyzdyń talaıy Sankt-Peterbýrgte Birinshi Petr qurǵan «Sibir koleksıasynda» saqtaýly. Bul ata-babadan qalǵan muramyzdyń tý-talaqaıǵa túsip, búkil Eýropa elderine taratylyp ketkeninen qalǵany ǵana. Orystar Sibir ólkesi dep ataǵan, ǵundar men túrki taıpalary qonystanǵan arǵy jaǵy Altaı, bergi jaǵy Orta Azıa aralyǵynda kósilip jatqan sheksiz alqapta talaı-talaı tylsymdy baýyryna basqan qoıanjon quba tómpeshikke san jetpeıdi. Tómpeshik dep otyrǵanymyz –bizdiń ata-babalarymyzdyń qabirleri men asyl tastardan, altyn-kúmisten jasalǵan ǵajaıyp buıymdarynyń kómbeleri. Jańaǵy aıtylǵan ulan-ǵaıyr shalqar óńir Reseı quramyna engizilgennen keıin tómpeshikter men qorǵandardy (qorǵan sózi zırat, beıit, mola sózderine balama retinde de aıtyla beredi. Qazirgi Reseıge qarasty Kýrgan da solaı!) orystar jappaı tonaýdy bastady. Olar sol kezde de, ara-ra qazir de jabaıy basýrmandar dep ataıtyn qazaqtar da, qazaqtar ustanatyn qasıetti ıslam dininde óliktiń beıitin qazý túgil oǵan aıaq tıgizýdiń ózi kúná sanalady

Maqsat – ońaı oljaǵa, tegin baılyqqa kenelý bolǵandyqtan molashylardy gýbernatorlar da qoldap otyrǵan kórinedi. Bul týraly kezinde golandıalyq sheneýnik N.K.Vıtzen osy bir jırenishti kásippen áýeli kresándar aınalysyp, keıin bul isti jergilikti voevodalardyń ózderi qolǵa aldy dep jazǵan eken. (Vıtzen N.K. O Severo-Vostochnoı Tatarıı S-Pb. 1705). Ásirese, HÚİİ ǵasyrdyń bas kezinde Ertis pen Oby (Ob) ózenderi aralyǵyndaǵy jalpaq jazyqtyqtaǵy túrki qorǵandaryn orystar júgensiz jabaıylyqpen tonady. Aǵylshyn saıahatshysy Djon Bell Qytaıǵa osy jermen ótip bara jatyp kórgen álgi jabaılyqtar týraly aıta kelip, olardyń kóbi molalardy qazyp, qymbat buıymdar tabý úshin, tipti, 10 shaqty kúnge joryqqa shyǵatynyn jazypty. Mola tonaýshylar bul kásipti ózderiniń negizgi kúnkórisine aınaldyrdy. Reseıdiń jergilikti basshylary olardy jasyryp eginshilikpen, teri-tersek satýmen aınalysatyndar dep málimdep, qoldaý kórsetip otyrǵan. Sibirdiń Tobyl, Tomsk, Tar, Krasnoıarsk sıaqty qalalarynyń bazarlarynda túrki beıitterinen tonap, ólikterdi aýdaryp-tóńkerip alynǵan asyl buıymdar emin-erkin satylatyn bolǵan. Orys knázderi men voevodalary, boıarlary osy altyn-kúmisti balqytyp, qylysh, qanjar, er-turman sıaqty jeke múlikterin, qatyndarynyń saqına-júzik, bilezik-syrǵa, sáýkele-alqalaryn áshekeıledi. Biz kınolarda orys aqsúıekteriniń jarq-jurq etken sán-saltanatynyń ishinde ata-babalarymyzdyń arýaǵy kúńirenip turǵanyn da oılaı bermeımiz. Al, orys otarshylary ózderi basyp alǵan Sibir, Qazaqstan aımaǵynyń qaı jerine barsa, sol jerdi timiskilep, beıit, tómpeshik, qorǵan ataýlyny qorys qylyp qoparyp tastaıtyn boldy. Bul keseldi, ıaǵnı orysqa tap bolǵan indetti ozyq oıly adamdar «epıdemıa kladoıskatelstva» dese, mola tonaýshylardy «grobokopatelı», «kýrganshıkı», «býgrovshıkı» dep atady. Olarda munyń ózi túrki-musylmandardyń súıegin qorlaý, arýaqty qorlaý degen adamgershilik uǵym bolǵan joq.Olarǵa hrıstıandyq shirkeýlerdegi pop, sváshennık sıaqty dinbasylar da qoıyńdar degen joq.

Sibirge kelip qonystanǵan baılar baǵa jetpes bul asyl qazynany Peterbýrgtegi aqsúıekterge, tipti, İ-Petr patshaǵa tartý-taralǵy etip jóneltip otyrdy.

Keshteý bolsa da aqyl kirdi me, álde álemde teńdesi joq osynaý ári mádenı, ári materıaldyq baılyq ıt pen qusqa jem bola bermeı qazynaǵa quıylsyn dedi me áıteýir, únemi alasuryp júrse de İ-Petr bul jabaıylyqty toqtatýǵa baǵyshtalǵan eki Jarlyq shyǵardy. Endi kóneniń kózindeı eskertkishter men altyn-kúmis múlik úkimet qaraýyna alynatyn boldy. Olar Máskeý men Peterbýrgtiń dárihanalaryna, sońyraq 1714 jyly ashylǵan kýnstkameraǵa ótkiziletin boldy. Patsha jarlyǵymen Sibirdiń, uly dalanyń mádenı, tarıhı muralaryn qorǵaıtyn arnaıy jortýyl (ekspedısıa) uıymdastyryldy. Ony tutqynǵa túsken shved sardary, ózi nemis D.T. Messershmıdt basqardy. Bul jetijyldyq jortýyl kezinde ol orystar qonystanǵan nebir selolar men derevnálarda bolyp «mola tonaýshylardan», «tómpeshikshilerden» (býgrovshıkterden) qyrýar qymbat baǵaly buıymdar satyp aldy.

Teginde arzan oljanyń býy býynyna tústi me qaıdam Messershmıdt bir-eki márte ózi de qabyrlardyń ishine túsip shyqqan sıaqty. Árıne, kóńilshektigi me, álde orystyń pysy basyp jasqanshaq bolyp qalǵan ba kim bilsin, áıteýir biz oqyǵan kitaptarda qazaq ǵalymdary álgi shved sardary osynyń bárin tek ǵylymı zertteý jumystary úshin ǵana jasady dep óz-ózinen shyj-byj bolady da júredi. Shyndyǵyna kelgende mola qazǵysh orystar tapqan-taıanǵan oljasyn jergilikti shonjarlarǵa syraǵa, araqqa, samogonǵa múttegin berip otyrsa, ol shonjarlar bul buıymdardy Messershmıdtke qymbatyna satyp, shylqymaı baılyqqa keneldi. Osy jaǵdaıdy aıta kele belgili tarıhshy Samat Ótenıazov «Messershmıdt jınaǵan koleksıa akademık Mıller men basqalardyń kútkeninen áldeqaıda asyp tústi» – deıdi.

Ǵalymnyń aıtýynsha «...Ertedegi túrki taıpalarynan qalǵan altyn men kúmisten quıylǵan zergerlik buıymdardyń tek bir jurnaǵy ǵana jınaldy, ıaǵnı, 99 paıyzy qoldy boldy nemese joǵaldy».

Qazekem sózdiń kelejaǵy ǵoı deıdi keıde. Sol aıtqandaı, qazirgi qazaq basshylary ulttyq mádenıetti otarsyzdandyrý saıasaty degendi eske alǵysy kelmeıtinin aıta ketýdiń de reti kelgen sıaqty. Jaqynda bir joǵary oqý ornynyń basshysy jýrnalıspen suqbattasyp turyp: «Balamyzdyń Eýropa mádenıetinen habardar bolýyna zor kóńil bólemiz»–dep qaldy. Bul onyń nadandyǵy ma, óresizdigi me oǵan bir Alla tóreshi. Tek sony kórip turyp, osy kúngi eki qazaqtyń biriniń aıtatyny Eýropa mádenıeti, Eýropa ádebıeti, tipti, eýropasha tamaqtaný tártibi ekeni, osynyń ózi-aq azattyq aldyq dep sanyn shapattap júrgen qazekemniń oı-órisi, ulttyq namysy men ulttyq maqtanyshy kún sanap ǵaıypqa sińip baratqany júregińdi aýyrtady. Árıne, bul úshin qazaq halqyn eliktegish, jaǵympaz dep kinálaýdyń ózi kúná. Óıtkeni, qazir Qazaqstanda ultymyzdy Ózgelerge eliktetý, ózgelerge tabyndyrý jáne ózgeniń mádenıetin ozyq etip kórsetý, jalpy mádenıetti ultsyzdandyrý saıasaty zor qarqynmen júrgizilýde. Álgi joǵary oqý ornyndaǵy basshy baıǵustyń da sanasyna osy saıasat sińip qalǵan. Ol sondaı bolǵanda qıtaban qarasharýanyń sanasy ne kúıge túskenin kózge elestetý qıyn emes. Bul saıasat eń aldymen teledıdardaǵy ártúrli kórsetilimder men sheteldik serıaldar arqyly iske asyrylýda ekenin jáı halyq, jas urpaq ańǵarmaıdy. Al ata-babanyń yqylym zamannan kele jatqan mádenıeti týraly atústi óıtip jatyrmyz da búıtip jatyrmyz, «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha pálenbaı kitap shyǵaryldy degennen ózge dáneńe de joq. Sol teledıdardan qazaqtyń mádenı dástúri, úrdis-salty, qolóneri týraly birnárse kórsetile qalsa, dastarhan toly baýyrsaqty, úıme tabaq qazy-qartany aldyna qoıyp, dóńgelek jozyny aınala nemerelerimen otyrǵan bir kempir, bir shaldy, ári ketse bilegine búrkit qondyryp, atpen shoqytyp kele jatqan qarıany kóremiz. Onyń kıiminiń ózi ańǵa kıetin emes jas áıel alýǵa, ne toı-dýmanǵa kele jatqandaı tym sándi kıim. Átteń,- deısiń osyndaıda, - onyń ornyna babalarymyzdyń ejelgi mádenıetin, onyń kesheli-búgingi ashshy taǵdyryn aıtatyn, búgingi urpaqtyń ulttyq mádenı namysyn oıatatyn kórsetilimder jasaıtyn prodúser, jýrnalıser bolsa ǵoı. Óıtkeni, búgingi urpaqtyń sanasyna eń mádenıetti ulttar dep sińirilip kele jatqan eýropalyq ulttardyń Marko Polo, Plano Karpını, Gılem de Rýbrýk sıaqty kezbe-saıasatshylary bizdiń kóne mádenı muraǵattarymyzdy kórgende ásirelep aıtsaq, talaı jerde esinen tanyp túsken joq pa edi?! Álde neshe kún boıy jelkendi qaıyqta tolqyn soǵyp, qaramaı ısinen basy aınalyp qaldy ma, álde «kórmegenge kóseý tań ba» biz áli de áýlıedeı kóretin Marko Polo Qubylaı hannyń saraıyndaǵy altyn-kúmis kese-aıaqty kórgenin jyrdaı qyp jazady. Al ondaı altyn-kúmis ydys-aıaq sol kezde ata-babamyzdyń aýqattylarynyń kóbinde bolǵanyn Besbalyq, Ordabalyq syndy han ordalarynyń muralaryn zertteýler kórsetti deıdi ǵalymdar. Sol álde saıahatshy, álde barlaýshy-kezbelerdiń biri Rýbrýk Kúıik hannyń ordasyn «Bul shatyr altyn japsyrmalarmen qaptalyp, altyn shegelermen bekitilgen órnekti dińgekterge ornatylǵan. Onyń ishki qabyrǵalary men tóbesi jáne syrty túgel asyl matalarmen jabylǵan»–dep aýzynyń sýy qurı áńgimeleıdi. Olardyń kórip júrgenderi jahandyq óner tarıhynda teńdesi de, shendesi de joq túrkilik zergerlik qazynanyń myńnan biri ǵana bolatyn. Keshegi ájelerimiz ben apalarymyz úkisi bulǵańdap, burala basyp bulaqqa kıip baratyn kıiminiń ózindegi qapsyrma, qarsy ilgek, kemer belbeý, jalt-jult etken shytyra, úzbeli syrǵa, qusmuryn júzik, sáýkeledegi san qubylǵan asyl tastar, kóksaýyr kebiske qyldyryqtaı qyp júgirtken altyn-kúmis jip, shubyrtpaly bilezik, taǵy basqa búgingi urpaqtyń uǵymy jetpeıtin uly óner buıymdary she? Al álde maral, álde buǵy tárizdi múıizdi ańǵa atylǵan qanatty arystan, ańshydan qashyp bara jatqan qaban, túıege shapqan jolbarys, jolbarystyń qasqyrmen talasy, taǵy ózge beıneli altyn buıymdar she? Er jigittiń qylyshy men qanjaryndaǵy oıý-órnekter, qaqtalǵan aq kúmisten (mádemiden), altyn qalaqshadan (plasınka) áshekeı ornatqan er-turman, noqta-júgen, aıyl-tartpa, quıysqan-ómildirikterdiń ózin qaı eýropalyqtyń atasy tutynypty?Qazir arjaǵy – Amerıka, berjaǵy batys Eýropa elderiniń tipti Reseıdiń murajaılarynda turǵan muraǵattar tek sol elderdiń ulttyq baılyǵy retinde kórsetiledi. Solardyń birde-biriniń astynda bul pálen degen túrki taıpasyniki, túgen degen ulttiki degen túsinikteme joq. Ári ketse, qaı óńirden ákelingeni, shamamen qaı ǵasyrdyń tóltýmasy ekeni ǵana kórsetiledi. Biz álgi aıtqan Sibir koleksıasyn qurǵan, mola qazyp azǵyndap bara jatqan orystarǵa tyıym salǵan İ-shi Petrdiń ózi de pende ǵoı, ol osy baǵaly mádenı baılyqtardy Eýropaǵa tanystyrý úshin sonaý Golandıadaǵy tamyry Vıtzenge jóneltip turdy. Talaı asyl buıymdar Vıtzenge jetkenshe urlanyp, joǵalyp ketip jatty. Bulaısha «sálemdeme» jiberý 1714 jyly Kýnstkamera ashylǵasyn baryp toqtady. Alaıda, keńes arheology A. Ýmanskııdiń jazǵanyna qarasaq orystardyń jabaıylyqpen mola tonaý kásibin eshqandaı jarlyq ta, buıryq ta toqtata almaǵanyna, sonyń nátıjesinde HÚİİİ ǵasyrdyń 20 jyldarynyń bas kezinde-aq dalada qazylmaǵan birde-bir qorǵan qalmaǵanyna kózimiz jetedi. Tipti, keńes ókimeti kezinde-aq 1960 jyly Altaı ólkesine jasalǵan jortýyldar (ekspedısıalar) kezinde bul mańaıda qoparylmaǵan birde-bir túrki molasy joq eken. Bir kezde atalmysh Vıtzen Reseıdegi mundaı jabaıylyq pen jyrtqyshtyqqa qaıran qalsa, Eýropadaǵy hrıstıan dindi elderdiń jabaıylyǵy, ozbyrlyǵy, ózge ulttardyń mádenıetin qorlaýy odan áldeqaıda asyp tústi. Biraq sol Vıtzen men İ Petr bolmaǵanda ata-babanyń asyl muralarynan jurnaq ta qalmaýy múmkin edi. Arǵy ata-tegimizdiń mundaı ǵajaıyp múlikteri b.e. deıingi 1-shi myńjyldyqta, al endi birsypyrasy Altyn Orda zamanynda jasalǵanyn keıbir arheologtar ara-tura ǵana aıtyp júr.

Biz álemde teńdesi joq osynaý ǵajaıyp mádenıet óz ata-babalarymyzdiki ekenin, olardyń arǵy tarıhy sonaý saq, hýn, túrkilermen ushtasyp jatqanyn árıne maqtan tutamyz. Biraq taǵdyrdyń qyljaqbastyǵyn qarańyzshy: sol uly mádenıettiń myńnan, mılıonnan bir bólshegi búgingi zamanǵa aman-esen jetýine bir esepten orystardyń mola qazý, tabyt tóńkerýi sebep bolsa, ekinshiden solardan sol asyl buıymdardy satyp alyp Sibir koleksıasynyń qurylýy, odan son-a-aý Golandıadaǵy Vıtzenge jóneltilip, búkil Eýropaǵa tanymal bolýy sebep bolypty. Al búgingi urpaqqa sonyń bári áıteýir bizdiń arǵy ata-babalarymyzdyń emes, erte zamanda saltanat qurǵan áldebir eýropalyq nemese taǵy bir órkenıetti eldiń mádenı eskertkishi retinde kórsetiledi. Endeshe Reseıden azattyq alǵanyna 18 jyl bolǵan el endigi jerde osyndaı mádenı muralar arqyly da urpaǵynyń ulttyq sanasyn tárbıeleýi, ulttyq maqtanyshyn qolónerdiń osy bir salasy arqyly da oıatýy onsha qıyn sharýa emes-aý. Bul úshin, ásirese HHİ ǵasyrdyń eń qudiretti quraly teledıdar aldymen iske kirisse ǵoı.Árıne, Birinshi Petr patshanyń álginde biz aıtqan Sibir koleksıasy ata tarıhymyzdy zertteýge biraz jeńildik jasady. Biraq biz basqa orys patshalary sıaqty Petr patsha qazaq jerin Reseıdiń tabanyna salýdy basty maqsatymnyń biri dep bilgenin umytpaýymyz kerek. Ol osy kúngi kazachestvonyń atalaryn Batys Qazaqstan jerine shabýyl jasatqanyn mise tutpaı, qalmaqtardy qarýlandyryp, Edil boıynan jer berip, Aıýkege han ataǵyn berip qazaqqa qarsy aıdap saldy. Saıahatshymyz dep qazaq jerin kartaǵa túsirip, qazaqtyń salt-dástúrindegi kóńilshek, adamgershil, qonaqjaılyq sıaqty osal tustaryn bilip alǵan barlaýshy-jansyzdarynyń kómegimen 1723 jyly qazaqqa qalaı, qaı kezde, qaı jerden shabýyl jasaýdy úıretý, shyǵysynda jońǵarlardy aıdap salý da sol kezde qyzý júrgizildi. Sol Aıýke áli kúnge orys-qalmaq dostyǵynyń kórnekti ókili retinde aıtylyp keledi. Orys tarıhshylary qazaq handary ishinde Orta júzge han bolǵan Abylaı handy da Reseı saıasatyna ońtaıly bolǵany úshin osylaı qurmettedi. Sol Aıýke 1724 jyly Ábilhaıyr bastaǵan kishi júz otrádtarynyń qoly qalmaqtardy qynadaı qyrǵanyn kórip óldi. Muny aıtyp otyrǵan sebebimiz orys ǵalymdary bizdiń shyǵys óńirdegi kóne mádenı qazba-muralarymyzdy jońǵar men qytaıǵa, batys óńirdegilerimizdi qalmaqtarǵa telip, qaıtkende bizdi óner-bilimnen, mádenıet-órkenıetten jurdaı qyp, abyroıyn japyraqpen ǵana jaýyp júrgen jartylaı jabaıy qyp kórsetýge daıar turady. Sol kezderi Reseıdiń artılerıa kapıtany ári Jońǵarıadaǵy elshisi Ýnkovskııdiń Dorjy taıshymen kerildesip qalǵan tusynda Dorjy: «Ata-babalarymyzdyń molalaryn orystar qazyp altyn múlikter, úzeńgiler, ydystar izdeıdi» deıdi. Sonda álgi Ýnkovskıı ony mazaqtap: «Seniń jońǵarlaryńda mola bar ma?! Senderde ólgen adamdy órteıdi, ıtke, qusqa, sýǵa tastap, ańdarǵa jemtik qylady. Senderde altyn sıaqty qymbat dúnıeler bolmaıdy. Bul molalarda orystar jerlengen»dep bet baqtyrmapty. Árıne, Ýnkovskııdiń sóziniń jany bar. «Olardyń keıbir túriktengeni bolmasa, adamdy qadirlep jerlemegen», – deıdi ǵalym tarıhshy Samat Ótenıazov. Al bul molalar orystardiki degeninen Ýnkovskııdiń ne aqymaq nadandyǵy, ne anaý qalmaqty basynyp turǵanyn kórý qıyn emes. Óıtkeni, bul ekeýi áńgimelesip turǵan Sibir ólkesine orystar HVİ ǵasyrdyń aıaǵynda HVİİ ǵasyrdyń basynda ǵana ıtinip-tartynyp kele bastaǵan edi.

Myrzan KENJEBAI, aqyn

QR Mádenıet qaıratkeri