(Turmys-tirshiligi, salt-dástúri)

Ata-jurttan shet elderge ár túrli sebeptermen ketip, sonda ómir súrip jatqan qazaqtar álemniń ár túkpirinen kezdesedi. Solardyń qatarynda keńestik júıede sharýany ujymdastyrýdy syltaýratyp, eldiń qolynda bar malyn tárkilegen solaqaı saıasattyń kesirinen ıran eline kóshken qazaqtar da boldy. 1925 jyly salyq qyzmetiniń málimeti boıynsha Adaı okrýginde 26 641 sıyr (bul túlik negizinen, Taı soıǵan, Saǵyz, Oıyl, Qazbek olystarynda) 62 278 jylqy, 103 364 túıe, 916 846 qoı bolǵan. Okrýgtegi mal sharýashylyǵymen aınalysqan sharýashylyqtar shashyrańqy otyrǵanyn eskersek, bul árıne, tolyq málimet emes, mal basy budan áldeqaıda kóp bolýy kerek». Mańǵystaý óńiri 1851 jyldardan bastap birneshe ret tabıǵı jutqa kiriptar boldy. Al, 1927-1929 jyldar aralyǵynyń ózinde eki ret juttyń kesirinen maldary qyrylyp qańyrap qaldy. Tabıǵattyń qataldyǵy azdaı Mańǵystaýda iri baılardy tárkileý 1929 jyly bastaldy. Bul baǵyttaǵy jumystardy Qazaqstan Ólkelik atqarý komıteti men Ólkelik partıa komıtetiniń 1930 jyly 9-shy jeltoqsandaǵy aýyldyq keńesterdi qaıta saılaý, baılar mal-múlkin tárkileý, kedeı, jalshy toptaryn quryp, malshylardy túgeldeı kolhozdarǵa uıymdastyrý jáne otyryqshylandyrý týraly mindetterdi atap kórsetken 19 nusqaý haty jedeldete tústi. Qazaq AKSR OAK Tóralqasynyń 1932 jyl 12-shi naýryzyndaǵy «Qazaq eńbekshileri sharýashylyǵynyń otyryqshylandyrý jospary» týraly qaýlysy boıynsha Mańǵystaýda sol jyly 400 sharýashylyq qonystanǵanymen buryn kóshpeli ómir keship, erkin júrgen eldi bir jerge toptastyrý kóptegen qateliktermen júrgizildi. Baılardy tárkileý kezindegi asyra silteý kesirinen orta sharýalar da bul tizimge iligip ketti. El ishinde narazylyq, ashtyq, qashý, malyn aıdap tus-tusqa kóshý sıaqty halyqtyń boı kórsetý tolqyny kóbeıdi. Tabıǵat pen saıasattyń qatigezdiginen Mańǵystaý óńirinde qańyraǵan turǵyny joq aýyldar paıda boldy. Condyqtan úkimet shoshı bastap 1935 jyly shekaralardy tas bekitip, Qazaqstannan tysqary jaqtarǵa kóshý, jappaı bosqyn-shylyqty toqtatty.

Iran qazaqtary1929-1933 jyldar aralyǵyndaǵy «Qyzyl taban shubyryndy» kezinde Mańǵystaýdan Túrkimenstan topyraǵy arqyly Iran jerine ótti. Qazaqtar áýeli ırannyń soltústik shekarasyndaǵy shaǵyn qala Gomıshan jáne Sallaq aýylyna baryp taban tiredi. Gomıshan men Sallaqtyń turǵyndary túgeldeı túrkimender bolatyn. Atalmysh mekender Irannyń soltústik jáne soltústik shyǵysyndaǵy «Túrkimen sahara» dalasynyń batys jaǵynda ornalasqan. Irannyń Túrkimen saharasy ejelden túrikmenderdiń turaǵy, olardyń sany týraly qazirge deıin naqty málimet aıta almaımyz. Biraq, bir mıllıon tóńireginde halyq sany bar degen aqparat aıtylady.

Iranǵa kóshken qazaqtarǵa birde-bir jerge turaqtap meken etý ońaı bola qoıǵan joq. Óıtkeni áp-sátte qazaqtarǵa mal baǵyp, sharýamen aınalysyp, tirshilik etip ketýleri múmkin bolmady. Birinshi sebebiırannyń memlekettik parsy tilin bilmeýleri, ekinshisijańa qoǵamnyń tynys-tirshiligimen tanys bolmaýlary, úshinshisiaýa raıynyń qolaısyzdyǵynan tez arada ortaǵa beıimdelip kete almaýlary, tórtinshisiolar áý-basta Saýd-Arabıasyndaǵy Mekke men Mádına qalalaryna baryp sonda turýdy armandaǵany boldy. Mekke qalasyn armandaǵan qazaqtar kóptegen qıyndyqtarǵa tózip, ırannyń soltústiginen onyń ońtústigindegi Parsy shyǵanaǵyna deıin barǵan. Dám-tuz tartpaǵan bolar, aýa-raıy buzylyp, borandatyp, teńiz aptalap tolqyp, borandatyp turypty. Parsy shyǵanaǵynda bosyp júrgen qazaqtar, jumystyń joqtyǵyna uzaq ýaqyt shydaı almaı keri qaıtýlaryna týra keldi. Olar parsy tilin bilmegen úshin izdep júrip túrki tildes ázirılerdi taýyp, olardan ırannyń aýa-raıy erekshelikterin, joldaryn birshama bilip alǵan. Sóıtip, ylǵaly azdaý aımaqty anyqtap ońtústiktegi Parsy shyǵanaǵynan qaıtadan soltústik baǵytqa Sıstan men Bálýchstan provınsıalarynan ótip, ırannyń shyǵysy men shyǵys soltústiginde ornalasqan Horasan provınsıasyndaǵy Mashhad, Semnan ne Shahrýd qalalarynyń birinde turýdy uıǵaryp sol jaqqa barǵan. Ondaǵy turǵyndardyń barlyǵy parsy tildi, shııt mázhabyndaǵy el ekendigin bilgen qazaqtar ol jerde olarmen tez-arada til tabysyp ketýleri múmkin emestigin sezgen. Sodan baryp, keńese otyryp tili bir, dini bir, dili bir degen túrikmenderge jaqyn bolaıyq dep qaıta Túrkimen saharaǵa oraldy. Bul rette basynda Bándár Túrkimen shaharyna jaqyn Nızamabad aýylyna, Gúmbez Kavýs qalasynyń ózen jaǵasyndaǵy Sháıboıy aýylyna turaqtandy. Biraq bir top qazaqtar parsylar turatyn aımaqtarǵa kóshti. Sonyń bir bóligi Gorgan qalasynyń Átrákchal men Sultanabad aýyldarynyń turǵyndary boldy.

Áıtse de ýaqyt óte kele sharýashylyǵyn damytý úshin azyn-aýlaq malmenen qosa eginshilikpen de aınalysýlaryna týra keldi. Sonyń arqasynda ǵana jańa mekende turmys tapshylyǵynan az da bolsa qutylǵandaı boldy. Áıteýir, qaıyr tilegen joq.

Áý-basta Iran shekarasynan shamamen bes júz otbasy, keıbir aıtýlarǵa qaraǵanda, on myń otbasy ótipti. Olar ekinshi ret Túrkimen dalasynyń mańyna kelgende Gorgan qalasynyń Kúrdkúı, Bándárshah (1979 jylǵy ıslam tóńkerisinen keıin Bándár-Túrkimen dep atalǵan) qalalary mańaıyndaǵy túrli jumystarǵa kiristi. Atap aıtqanda Behshahar men Bándárshah qalalar arasynda salynyp jatqan trassa men temir jol qurylysynda jumysshy bolyp eńbek etti. Qazaqtar jol qurylysyna, ǵımarat salý jumystaryna jumsaǵan eńbekteri úshin jergilikti halyqtyń alǵysyna bólenip, Iran ókimeti tarapynan erekshe baǵalandy. Alaıda jumys qıynǵa soqty. Jańa ortanyń tabıǵatyna da úırenise almaı bastapqy jyldary qazaqtar arasynda ólim-jitim óte joǵary deńgeıge jetti. Iaǵnı árbir on kisiniń altaýy qazaǵa ushyrap jatty.

Aqsaqaldardyń aıtýyna qaraǵanda, jas demeı, kári demeı adamdar jappaı bezgek aýrýyna shaldyǵyp, ishi isinip birneshe kúnnen keıin qaıtys bolatyn. Birshama ýaqyt ótkennen keıinjańa ortaǵa úırenise almaı ekologıa zardabyna dýshar boldy. Sóıtip, qala tóńiregindegi jumystardan bas tartyp Gorgan, Bándárshah jáne Gúmbez-Qaýys qalalaryna kóship, bir jolata sol qalalardyń shetinde shoǵyrlanyp «qazaq mahalle» aýyldaryn qura bastady. Búgin myńdaǵan qazaqtar ata mekenge oralǵanymen aýyldardyń sany atalǵan ár qalada ekeýge jetti.

Keıingi jyldary atalǵan úsh qala Mazandaran provınsıasynan enshisin alyp, Gúlstan provınsıasy dep atalady. Jańadan qurylǵan Gúlstan provınsıasynyń ortalyq qalasy Gorgan shahary bolyp bekitildi.

Alaıda qazaqtardyń endi-endi es jıyp, ómir mánin seze bastaǵandary kópke uzamaı jańa bir pálekettiń tyǵyryǵyna shaldyqqandaryn sezdi. Ol jańa qonysta er men áıeldiń bedeý bolyp qalýy edi. Osylaısha kúnder, aıǵa, jyldarǵa ulasyp, bes jyldan keıin áreń degende úmit sáýlesi jarqyraı bastady. Biraq ta dúnıege kelgen sábıler shetinep ketetin boldy. Úmitsiz shaıtan demek, áıteýir, on jyl ótken soń dúnıege kelgen sábıler kúndelikti tirshilikke daǵdylanyp, ata-ananyń urpaqty jalǵastyrý armany iske asty.

Qazaqtar ómir men ólim arasynda arpalysyp júrgen sol bir jyldary Mekke qalasyn kıe tutyp sonda baryp ornalasýdy uly armanyna aınaldyrǵan edi. Sonyń bir aıǵaǵy bir eki otbasy Baıpaq Eskeldi atanyń basshylyǵymen 1941 jyldar shamasynda Mekkege baryp turaqtady. Qazirgi kezde olardyń urpaqtary on shaqty shańyraq bolyp Mekkede turady. Arabıa eliniń azamattary. Arabtarmen de qudandalasyp, jegjat bolyp ketken. Baıpaq qajy arman qalasy Mekkede qaıtys bolsa, týǵan inisi Ordabaı Irannyń Gorgan qalasynda bizben kórshi turyp, qartaıǵan shaǵynda sonda dúnıe saldy. Ordabaı aǵanyń Báıdillá, Toıjan, Zeınesh, Qazjan, Aıtı atty eki ul, úsh qyzdary meniń týǵan baýyrlarymdaı men Qazaqstanǵa ketkenge deıin tatý-tátti aralasyp, qýanǵan, muńaıǵan kúnderdi birge ótkizdik. Adamdar júrekteri arqyly bir-birin izdese «taý taýǵa jetpeıdi, adam adamǵa jetedi» demek taǵdyr joǵalǵan jandardy tabystyrady. Qalaı?

1960 jyldary Mekkege jetý armany taǵy bir topty qubylaǵa betteýge ıtermeleıdi. Oraz Oljasy Jemeneı men Súıep Altyn Jappas, Berdáýlet Jaman Adaı aǵalar arab eline sapar shegedi. Biraq oǵan jetpeı Iordanıada(Úrdin) qonys tebýge májbúr bolady. Oraz aǵanyń úsh uly bolady. Salyq pen Allabergen jáne Sapar. Oraz aǵa ondaǵan jyl boıy Iordanıada (Úrdin) turdy. Balalary er jetti. Sosyn jalǵyz ekenin sezip, aǵaıyn izdedi. Úlken uly Salyqqa quda túskisi keldi, bir ǵajaby Alla bizge kórshi Ordabaı aǵamen qudandalasýdy jazdy. Ordabaıdyń Zeınesh degen qyzyna quda tústi. Zeınesh on toǵyz jasynda kelin bolyp Iordanıaǵa attandy. Salyq pen Zeınesh Iordanıada jańa shańyraq tigip, tatý-tátti otbasylyq ómir bastady. Úsh ul men úsh qyzdyń ata-anasy atandy. Qazirgi kezde Salyqtyń barlyq otbasy músheleri Túrkıa azamattary, Stambýl shaharynda turady. Mehmet atty uly Qazaqstanda Túrkistan qalasyndaǵy Q. A. Iassaýı atyndaǵy Halyq-aralyq qazaqtúrik ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen. Sonda oqyp júrip, keleshek jaryn tapty. Ol dárigerlik salada oqyǵan qyzymyz Venera. Kóńili jaras-qan eki jas úılenip, Túrkıaǵa attandy. Qazirgi kezde Stambýlda jeke shańyraq quryp, óz salalary boıynsha tirshilik etip júr. Salyq qyzy Fatıma bolsa ushaqta jol serigi bolyp jumys isteıdi. Orazdyń ekinshi uly Allabergenniń jumys orny Sırıanyń astanasy Sham (Damask) shaharynda bolǵan. Ókinishtisi Sırıadaǵy saıası qaqtyǵystardan týyndaǵan qıyndyqtarǵa tóze almaı úıin, jumys ornyn tárk etip, zaıybymen Stambýldaǵy Salyq aǵasynyń janyna turaqtaýǵa májbúr bolǵan. Orazdyń kenje uly Sapar eti tiri, ómirge qushtar bolsa da taǵdyrdyń jazmyshynan qutyla almaı otyz bes jas shamasynda 1995 jyly jol apatynan qaza tapty, artynda bir ul, bir qyz qaldy. Sapardyń uly Bilál 23 jasta Iordanıada jumys isteıdi, qyzy anasymen birge Antakıa qalasynda turady. Naǵashy anasy men naǵashy apasy tórt múshesi bar qazaqtyń atalǵan qaladaǵy jalǵyz shańyraǵy. Oraz ata 95 jasynda bes-alty jyl buryn Stambýlda qaıtys boldy. Qaı armanyna jetti eken qarıa?

Oraz qarıalar musylman elderde turyp jatqany jubanysh bolsa da kóńilderiniń túbinde tegin izdegen túısik elin saǵyndyrmaı qoımaıdy. Ulttyq tuǵyrdan ómirge kóz júgirtkende jalǵyzdyq sezim boılaryn bılep ketetin sátter az bolǵan joq. Sol úshin Oraz qarıa urpaqtary ózderiniń týǵan halqynyń tamyrynan ajyrap qalmasyn degen oımen shet júrgende famılıasyn «qazaq» dep qoıdy. Ata meken táýelsiz el bolyp tý kótergen jyly shet el qazaqtary ǵarip halden shyqty. Ózderin álemdegi azat elderdiń qatarynda sap túzegenin tereń sezindi. Óıtkeni olar shette júrip, azat el bolý ne ekenin ómir joldarynan tájirıbe etken jandar edi. Táýelsizdikten keıingi jyldar týǵan halqynyń tili men dini jaýdyń soqqylarynan ábden jaraqattanyp, kúızeliske ushyraǵanyn baıqaǵanda ókinish te ózekterin órtegeni shyndyq. Elin ańsaǵan jandardyń jalǵyzdyq túısigi bara-bara sergeldeń sezimderdiń shyrmaýyna túsip, azapty kúı keshe bastaǵanda kóńilderine daýa bolatyn óreli jandar ata-jurttan túrli maqsattarmen saıahatqa baryp, aldarynan shyǵyp turdy. Sondaı kúı-jaǵdaıdy basynan keshirip júrip, ata-mekennen barǵan aǵaıyndarmen kezdesip, olarmen júzdesýdi, eldi ańsaǵan kóńiline demeý tutyp júrgen jandardyń biriSalyq Qazaq. Salyq Qazaq jastaıynan Iordanıada turǵan. Onshaqty jyl buryn táýelsiz Qazaqstan elinen bir top delegat atalǵan eldiń astanasy Amman qalasyna barǵanda Salyqpen kezdesip qalǵan. Solardyń arasynda qazaqtyń qadirli aqyny Ǵalym Jaılybaı da bolǵan. Salyq pen Zeınesh Ǵalymdy aıryqsha bir kóńilmen súısine eske alyp,onymen baýyr basyp dos bolǵandaryn aıtyp otyrady. Elge barsaq pana bolar taýdaı baýyrlarymyz bar dep máz bolady. Menen «sen Ǵalymdy bilesiz be?» dep suraıdy. Men de «árıne, bilemin. Elimizdiń eleýli aqyn azamaty, onyń júregine barlyq qazaq sıady, jany barlyq qazaqqa shapaǵat nuryn shasha alatyndaı pák» deımin. Olar jaýabyma sábıshe qýanady. Sosyn « Islam, bilesiń be? Ǵalymnyń bizdi jaqsy kóretini sonshalyq, ol qonaq úıde ózine arnalǵan oryn bola tura bizdiń úıde qonady» dep shattanady. Ári « osy Stambýlǵa kóshkenimizde de bizge kelip ketti. Qazaqtyń ónerpaz kúıshiánshilerimen kelip, saǵynysh maýqymyzdy basty, biz elge oralǵanda jalǵyz emespiz» dep qýanysh samalymen jelpinedi. Men keıin Ǵalym Jaılybaıdyń «Tobylǵyjarǵan» atty óleń jınaǵynda Salyq Qazaqqa «Ammandaǵy Adaılarǵa» degen arnaý óleńin oqyǵanda Salyq pen Zeıneshtiń Ǵalymǵa degen súıispenshilik sezimin birshama uǵa bilgendeı boldym.

Sýret: azattyq.org