Qazaq ádebıetinde ózindik únimen kelip, qalam qarymyn tanytyp, súbeli dúnıelerin usynyp úlgergen aǵa býyn jazýshylarymyzdyń shyǵarmashylyq keskin-kelbetin ashatyn maqalalardy budan bylaı úzbeı jarıalap turmaqpyz. «Qalamger kelbeti» aıdarymen Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, ǵalym, belgili jazýshy Muhtar Maǵaýınniń shyǵarmashylyq eńbegine toqtalǵan maqalany oqyrman nazaryna usynyp otyrmyz. Bir eskeretin jaı: «Qalamger kelbeti» aıdarymen berilgen qalamgerler shyǵarmasyn qazaq oqýlyqtaryna kirgizetin ýaqyt jetkenin Qazaqstan Respýblıkasy Halyqqa bilim berý mınıstrliginiń qulaǵyna altyn syrǵa dep aıta ketkimiz keledi. Ásili jappaı orta bilim mindetti elde jazǵysh kóp, jazýshy kemdeý, al shyn sýretker ilýde bireý ǵana bolary bar-aý. .

Qalam ustap, kitap jazǵannyń bári á degennen ulyq shyǵyp, ulylardyń sanat-sapyna qosylyp jatsa, ol sol ádebıettiń myqtylyǵy emes, balańdyǵy, býyny bekip bolmaǵandyǵynyń belgisi ǵana. Óıtkeni, báıgege qosylǵannyń bári birinshi kele almaıtyny sıaqty, ádebıette de bireý ilgeri, bireý keıin turýy zańdy: bul ádebı syılyqtar men alýan dárejeli ataqtyń berilýimen ólshenbese kerek, talanttylar men darynsyzdar qatar júrgen ortada osylaı bolýǵa tıis, tipti, árige úńilsek, jaratylystyń ýaqyt tezinenótken ádil zańy – tabıǵı suryptaý da osyǵan kelip saıady. Jazýshy ulttyń úni, rýhy, tili ekenine shák keltirý námárttik, sondaı-aq, sóz óneriniń has sheberi ulttyq sana men sezimniń, parasat pen oıdyń, dúnıetanymnyń materıalanǵankórinisi de: sezimtal halyqtan sezimtal jazýshy, sulýlyqqa qushtar ulttan estetıkalyq talǵamy bıik, jany sulý shaıyr týmaı turmaq emes, toqsan aýyz sózdi bir leppen túıindep tastar qazaqy minezimizge júginsek: «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn». Álemdik ádebıet Olımpine kóterilý, jumyr jerdi mekendegen barsha halyqtar, ulttar men ulystarǵa teńdeı súıikti jazýshy bolý qıyn jáne ekiniń biriniń peshenesine jazylmaǵan, biraq jeke ult jazýshysy bolý qalamynan týǵan qaı-qaı shy ǵarmasynan sol ultqa ǵana tán dúnıetanymy, zerde, dil men din, ımany men ılanary, ıakı ulttyq boıaý, psıhologıa, harakter, oı júıesi men júrektegi sezimi samal jeldeı esip qoıa berer qalamger bolý odan da qıyn, múldem aýyr.

Muny álemdegi ádebıet korıfeıleriniń bári de kúmánsiz moıyndaǵan. Qoldaǵy altyndy qadirlemeıtin qazaqy minezimiz, qońyr ádetimiz bolmasa, qazaq qalamgerleri arasynda qaı ádebıettiń de aspanynda Temirqazyq juldyzdaı jarqyraýǵa qabileti jeter, baq-talaıymdy bıiktettiń der talanttylar az bolmaǵan, arǵy-bergi alyptarymyzdy sanamaǵannyń ózinde ondaı sózi asyl, kókiregi qumbyl jazýshylar ádebıetimizde qazir de bar: alaıda, taza ulttyq minezdi jazýshy kim degen saýalǵa jaýtańdap jaýap izder bolsaq, onda áýelgilerdiń biri bolyp til ushyna belgili jazýshy Muhtar Maǵaýın esimi eriksiz oralary haq. Dúmshelik pen dinsizdik sananyń soryn sopaq astaýdaı qylyp býǵan buqpantaı qoǵamda kez kelgen ilim (materıalısik dıalektıkamyzdan tysqary tumandyqtarda jatqan tylsym dúnıelerden de jumba, qorqynyshty kórinetin, ásirese İİİ ǵasyrda Taıaý Shyǵysta paıda bolǵan manıheılik dýalızm (manıheıstvo) múldem jat edi.

Bir ǵajaby, osy manıheılik ilimniń tini, altyn arqaýy ózimiz kúnine san qaıtalaıtyn úırenshikti nárseler, ıakı ol ilimniń, meıli dinı aǵym aq bolsyn negizi boıynsha dúnıeniń (jaratylystyń) ózegi nur men túnektiń, jaqsylyq pen jamandyqtyń bitispes kúresinen turady. Al jaqsylyq pen jamandyq, nur men túnek, sezim men dúleı kúsh, adaldyq pen aramdyq, ıman men ımansyzdyqtyń yqylym zamanadan, dúnıe alǵash jaratylǵan qasıetti sátten bergi tynymsyz kúresi de ádebıettiń máńgilik negizderi ekeni ras emes pe. Adam men dıý, shaıtan men perishteniń bitispes parasaty da Adamzat qashanda adaldyq, sulýlyqtyń, altyn kórse joldan taımas perishteniń, rahman nurynyń jeńiske jetetinine úmittenip jáne senip ótedi pánı jalǵannan. Sondyqtan da Dostoevskıı kezinde: «Álemdi qutqaratyn sulýlyq!» – degen. Osynshama qazymyrlana qazbalaı sóıleýimizdiń de sebebi bar: M.Maǵaýın 1991 jyly «Jazýshy» baspasynan jaryq kórgen «Ǵasyrlar bederi» atty ádebı zertteýleri jınaqtalyp basylǵan kitabynda oqyrmandaryna duǵaı sálem joldaı otyryp, eń birinshi sóılemin: «Ádebıet tabaldyryǵyn attar-attamasta-aq meniń aldymda eki aıyryq jol turypty: biri – kórkem proza, biri ádebıettaný eken» deı kelip, «Áıtse de men jámıǵatqa eń aldymen ádebıet tarıhshysyretinde tanyldym», – dep aqıqat shyndyǵyn, kele-kele ádebıetke birjola bet alǵanyn eskertip ótedi. Ǵylymı zertteýlermen qatarlas qalamynan týyndap jatqan áńgime, povester bolashaq «Alasapyrannyń» ýaqyttan ozǵan elesi ekenin, jaza almaı jatqan basqa da shyǵarmalar sulbasynyń kóńilde turǵanyn da jasyrmaıdy. 1965 jyly jazylyp bitip, jekelegen maqalalar túrinde baspasózde jarıalanǵan, aqyry jınaq bolyp biriktirilip, «Qobyz saryny» degen atpen 1968 jyly baspajúzin kórgen zertteýleri arqyly qazaq ádebıetiniń tarıhyn tórt-bes ǵasyr árige jetelegen, órimtal kúninde-aq degeni alǵys, al qara degeni. . qarǵystan jaman bedeldi ǵalym aǵalarynyń aldynda batyldyq, tabandylyq, bilimpazdyq tanytqan jas ǵalymnyń eski sorap, bir soqpaqty shıyrlap, shańyn shyǵarǵan, sóıtesóıte ózi meshel bolýǵa aınalǵan ádebıettaný ǵylymyna jańa, qyzý qan quıǵan (revolúsıa jasaǵan desek te sıymdy) jannyń kórkem prozany tańdap alýy kezdeısoqtyq emes. Bul sheshimniń túbinde talaı uıqysyz túnder men kirpik aıqaspaǵan tańdarda bekingen toqtam jatqany aqıqat.

Zady, qalamger janynyń Sulýlyqqa, Syrshyldyqqa degen qushtarlyǵy osyǵan jetelegen. Qumar ańsarly kóńildiń shamyrqanǵan shaqtaryndaǵy baılamy bul. Ádebıettaný ǵylymyn kemsitkenimiz emes, biraq atalmysh qasıetti uǵymdardy (avtordyń jan-dúnıesin) jetkizýge akademıalyq ǵylymnyń qarymy jete bermesi shúbásiz, al Sulýlyq pen Syrshyldyq astassa, bilim men biliktilik qoltyǵynan demep, týma talant jebese jazýshy qalamyna perishte qanaty biterine shák joq. Aýyl sharýashylyǵy, mal, egin, kókónis sharýashylyǵy, qar toqtatý men shóp shabý naýqany, baqtashylar men balyqshylar, bolat qorytýshylar men mehanızatorlar, alyp zaýyttardyń qurylysy men kanaldardyń qazylýy, t.b. jaıynda zakazben kirpish kitaptar, tom-tom romandar (synshylarymyz «búgingi kún talabyna saı týyndy» dep maqtaýǵa mashyqtanǵan) toqtaýsyz jazylyp, baspadan topyrlap shyǵyp jatqan kólpal kezeńde M.Maǵaýın Ortalyq Komıtettiń talap etýimen baspalar aldyn-ala josparǵa engizip qoıatyn taqyryptarǵa qalam tartyp kórmegen eken. Qalamgerlik, azamattyq ar-ojdany jibermegen! Bir ǵajaby, jalǵyz M.Maǵaýın ǵana emes, belgili kósemsóz sheberleri, talantty jazýshylarymyz mundaı konúnktýralyq taqyryptarǵa qalam tartýdan boıyn taza ustaǵan, sondyqtan da partıalyq plenýmdarda ádebıetimizdiń saıasılyǵy, ıdeıalyǵy jıi qaralyp, túrli qaýly-qararlar qabyldanýmen bolǵan-dy, ıaǵnı darynsyzdar jazǵan álgindeı shyǵarmalar partıa fýnksıonerlerin de qanaǵattandyra almasa kerek. Onyń esesine M.Maǵaýın kóbine ádebı jýrnaldarda («Jalyn», «Juldyz») jaryq kórgen «Narqyzyl», «Shahan sheri», «Tazynyń ólimi» sekildi povesterimen oqyrman qaýymdy tánti etip, qalyń kópshiliktiń súıikti qalamgerine aınaldy. Aıtqandaı, sol bir jyldarda el ishinde jurt óziniń but artar qoı torysy men eki ursań bir baspaıtyn týlaq tuǵyrlaryna Narqyzyl, Shımoıyn dep at qoıýǵa úırenip alǵan-dy. Munyń ózi de halyqytyń qalamgerge bildirgen peıili, rızashylyǵy, ystyq yqylasy eken-aý. Óz povesterinde qalamger áýelden-aq qazaq halqynyń ótken ómirinen alǵan kórinisterdi, ádet-ǵurpy men salt-dástúrin jazýǵa den qoıyp, etnografıalyq sýrettemeler jasaýǵa baǵyt aldy. Birshama kúsh jumsalyp, kóp ter tógilip jazylǵan, ádebıet súıer qaýym ekiudaı qabyldaǵan «Kók munar» romanynyń ózi de qazaq halqynyń ótken tarıhyna arnalar týyndylarǵa jeteler baspaldaq, sport tilimen aıtsaq «qan qyzdyrý» edi. Eń qyzyǵy, sol jazýshynyń álgindeı árbir povesinen sońaq oǵan elikteýshiler jańbyrdan sońǵy sańyraýqulaqtaı dúr etip, atalmysh taqyrypqa qalam silteýshiler kóbeıe ketetin: «Narqyzyldan» soń jópeldemede báıge attary týraly talaıtalaı áńgime, povester jazylyp tastaldy. «Tazynyń óliminen» keıin ile-shala birshama ýaqyt boıy tazylar men dúregeıler, tóbetter men ovcharkalar qazaq ádebıeti betine basqa janjanýardy jolatpaı qoıǵany bar. Kezinde ádebı syılyqty ıelengen «Bir atanyń balalary» povesi ádebıetimiz úshin tyń qubylys bolǵany, tereń iz qaldyrǵany taǵy da ras. Qoǵamymyz demokratıany shamshyraq etken, jarıalylyq ómirimizge dendep ene bastaǵan sońǵy jyldarda jurtshylyq ásirese qazaq zıalylary bar pále-jalany, jamandyq ataýlyny totalıtarlyq júıe, toqyraýǵa jaýyp, tıtimdeı ozyq oı ushqynyna, batyl, tyń pikirge jol bermegen qatal senzýranyń ishin keptire aıyptaýǵa mashyqtanyp aldy, alaıda osyndaı kezdiń ózinde bilimdi, bilikti adam batyldyq kórseterin taǵy da M.Maǵaýın qapysyz dáleldep bergendeı bolǵan. Jurt uly Shákárimniń atyn ataýǵa qorqyp, jaltaqtyq tanytqan tusta ol Lenıngradta oryssha basylǵan kitapqa aqyn óleńderin engizip te úlgerdi. Al sóıtken ǵulama aqynymyzdyń óleńderine qazaq jurtshylyǵynyń qoly on jyldan astam ýaqyttan soń, jappaı shýyldap júrip áreń jetti. Endeshe, qalamger baqyty degenimizdiń ózi de osy shyǵar!

Ras, qolyna qalam ustaǵannyń tarıhta qalǵysy kelmeıtini kem, osyndaı umtylys, tabandylyq bolmasa adamzat áli kúnge ózi baıaǵyda baýyr basqan tas úńgerden shyqpas ta edi. Biraq M.Maǵaýın ózimiz joǵaryda atap ótken, shamamyz kelgenshe sulbalandyrǵan eńbekterimen-aq ádebıetimizdiń tarıhynda qalǵany daýsyz emes pe. Áıtpese, 1971 jyly baspa júzin kórip, tutas urpaq tálim alǵan, qolynan tastamas áýes kitabyna aınalǵan «Aldaspannyń» ózi-aq bir adamnyń taqıasyna tar kelmes edi ǵoı. Sóıte tura jazýshy jany baraqat tappaıtyny, boldym-toldym demeıtini qalaı? Nendeı sıqyr ony arbaıtyn? Sóz óneriniń qudireti, móldir mýzanyń sıqyry-aý qalamger janyna jaı taptyrmaıtyn degen oıǵa eriksiz at basyn tireısiz. «Bardyń baǵasy» atty maqalasynda M.Maǵaýın:«. .qoljazbany ázirleýge qatynasqan, ataýly dárejeleri: ataqmansaby zor basqa da aǵaıyndarymyzdyń eńbeksiz, ońaı ǵylym, tegin olja tappaq bolǵan, aqylǵa syıymsyz áreketine qatty tańyrqadyq, budan on bes-jıyrma jyl buryn ashylǵan, jarıalanǵan, ǵylym moıyndaǵan, jalpy jurt qabyldaǵan máselelerdi, derekterdi, baılamdardy, jańalyqtardy óziniki etip kórsetpek ańǵaldyǵyna amalsyz kúldik. Ǵalym atyna sóz keltirer, jalpy, mádenıetti adam ataýly úshin ábes isterine qatty qynjyldyq», – dep ashyna jazdy. Ǵylymda ózine, ózgege de qatal talap qoıǵysh qalamger ádebıette de sol qalyp minezinen aınyǵan emes jáne ımanǵa qas ótirik pen jalǵanǵa boı shaldyrǵan tusy joq. Ásirese ózine degen talaby tym joǵary. Parasatty ádebıet ókiliniń basqalaı bolýǵa quqy da joq, óıtkeni, kórip, bilip turyp úndemeıtinimiz bolmasa, dıletantızm bilimsizdikten, kompılásıa óresizdikten týyndaıtyny beseneden belgili «bıdaıdyń barar jeri –dıirmen» sekildi, bilimsizdik pen óresizdiktiń toqaılasar núktesi – nadandyq. Mine, osylaısha ishteı shıryǵý, mazasyzdyq, izdený ústine izdenýdiń túıini – bilimdarlyq jazýshynyń juldyzyn ádebıet kóginde jarqyratty. Árıne, árbir has qalamgerdiń juldyzdy sáti bolatyny sekildi M.Maǵaýınniń juldyzy jarqyraǵan tus – «Alasapyran» tarıhı romany dúnıege kelgen shaq edi. «Alasapyran» – tarıhı romandar onsha tańsyq emes qazaq ádebıetinde tyń qubylys, jańa aǵys-aǵym bolǵanyn dál qazir ımenbaı aıtýǵa bolady jáne bul jalǵan madaq, qoldan jasalǵan qolpash emes: roman Oraz-Muhammed syndy abzal da aıaýly erdiń tentiregen tirliginiń baıansyz jolyn, basyn tasqa da, taýǵa da uryp taýany shaǵylǵan azamattyń otyz toǵyz jyldyq ǵumyrnamasy, ne tyndyryp, neni oıǵa alǵanyn tizbeleý emes, tarıhı jaǵdaıǵa baılanysty jumyr jerdiń ústinde qatar, qoıan-qoltyq mekendeýge taǵdyr jazǵan halyqtardyń, ásirese damý satysynyń tómengi baspaldaǵynda turǵan sanyaz, qarymy keń halyqtardyń tragedıasy, qansoqta taǵdyry týraly. Dúrbeleń, bulǵaqty zamanada tuıyqtan shyǵar jol tappaı tosylǵan aqyldy, oıly azamattardyń, japan túzde jora-joldassyz jalǵyz jortqan joıdasyz erlerdiń muń-qaısyǵy haqynda. Bul zamana anarhıasynyń ǵana emes, burynǵydan bezinýge bel býǵan, bir-aq tuıyqtan shyǵar jol, tıtteı sańylaý jappaı sansyraǵan adamdar jan-dúnıesiniń de anarhıaǵa urynǵan kezeńi. Mine, dál osyndaı adam janynyń anarhıasy kezeńin «Shegiren bylǵary» romanynda Balzak ta ádemilep ashyp kórsetken edi ǵoı. «Shegiren bylǵary» romanynyń bas keıipkeri Rafael de Valentın tumar-sheginen oıǵa alǵanyn birden oryndaıtyn, sol bylǵaryǵa sanskrıt tilinde úshburyshtana tizbelengen:

Maǵan ıe bolyp, sen bárine de ıelik etesiń.

Biraq seniń ómiriń meniń quzyrymda bolady.

Bul jaratqanǵa jaq, qalaý bildir – qalǵanyńnyń bári oryndalady. Biraq qalaýyńdy ómirińmen salǵastyr, ómiriń – mende. Qalaý bildirgen saıyn óz kúnderiń sekildi azaıa túsemin, maǵan ıe bolǵyń kele me?

Al, táńiri saǵan qulaq asady. Osylaı bolsyn! – degen sózder jazylǵan, «Alasapyran» romanynyń bas keıipkeri Oraz-Muhammed te aýmaly-tókpeli beıqut kezeńde osyndaı shegiren bylǵaryǵa ıe bolǵan Rafael syndy jan nemese qutydaǵy jyndy shyǵaryp alǵan músápir. Iá, Shyǵaı hannyń nemeresi, aǵasy alty alashtyń qazaq pen qalmaq jurtynyń hany – Táýekel, ózi taq murageri – qalǵa órimtal Oraz-Muhammedtiń táńirige shúkirlik etpes jóni joq, biraq jas sultannyń peshenesine jazylǵan qarǵys tańbasy – taǵdyrdyń aýyr tańbasy bar ispetti. Ol taǵdyr tańbasy Oraz-Muhammedtiń jeke basyna emes, ýaqytqa qatysty edi. Qalaı desek te, adam óz ýaqytynyń jemisi ǵana emes, quly da. Roman da «Tarıhtyń toǵyz júz toqsan altynshy tyshqan jyly naýryz týyp, qar sógilgen» ıakı grıgorıan kúntizbesi boıynsha 1588 jyly Saıramda shaqyrylǵan tótenshe Quryltaı kúni keshe ǵana aty ańyzǵa aınalǵan, erligine qalyń el súısingen Uzyn oqty Ondan sultannyń balasy, jas ulannyń ómirine tikeleı qatysy bolmaýǵa tıisti de edi, al oılanyp qarasaq, tarıhı kezeńde dúnıege kelgenderdiń (roman keıipkerleriniń kóbi) tragedıasy osy tustan bastalǵan. Osy rette azdap tarıhqa júginýge týra keledi. İrgesin Shyńǵys han qalap, Batý bekitken, úsh ǵasyrdaı jarty álemdi en jaılap, ózgelerdi kójekteı dirildetken uly ımperıa Altyn Ordanyń HV ǵasyrortasyndakóbesi sógilip,irgesiydyraı bastady. 1456 jyly Shý boıynda tarıhtaǵy alǵashqy qazaq handyǵy (ulttyq memleket retinde) qurylǵany belgili, nátıjesinde tutas ult retinde qazaq halqy tarıh sahnasyna shyqty. «Deshti Qypshaqtyń bul kezdegi ámirshisi Ábilhaıyr han edi. Ábilhaıyr han Joshy áýletinen taraǵan sultandarǵa kóp teperish kórsetti, sondyqtan olardyń ekeýi – Jánibek han men Kereı han Moǵolstanǵa aýyp ketti. Isa-Buǵa han olardy meımandostyqpen qabyldap, ıelikterine Moǵolstannyń batys bóligindegi Shý, Qozy-Basy degen jerlerdi bólip berdi», – dep jazdy ataqty tarıhshy Muhamed Qaıdar. Arada bir jarym ǵasyrǵa jeter-jetpes ýaqytta keń baıtaq dalany baýyryna basyp jatqan qazaq jurtynyń basyna qaýip bulty úıirile bastaǵan. Syr boınydaǵy otyz qala Buhar hany Abdollanyń qanjyǵasynda ketti, jyǵasy qısaıa bastaǵan jurt Jaıyqtan asyp, Edil boıyna emingen qaıran qonystan qapıada taǵy aıyryldy. Eldiń eldigi, erdiń baqtalaıy synǵa túsken asa aýyr dúrbeleń shaq. İrgeden ábjylandaı bas kóterip, qýaty arta túsken orys memleketiniń jaýlaýshylary synaptaı syrǵyp, toǵannan qashqan sýdaı jylystap, aqyry İbir-Sibirge jetken. Erligi bolǵanmen, ot aýyz qarýǵa qarsy dármensiz Kóshim han ordasy oıran-topyr. Mine osynyń bárin paımydaǵan, batyrlyǵyna aqyly men jurttan asqan zerektigi saı TáýekelQuryltaıǵajańa,dárgeıindegilerge múldem tosyn oı tasataǵan: «. . biraq qan tilep týatyn halyq bolmasa kerek. Tóńirektegi dushpandaryńa qara. Ózderińdeı adam. Meniń oıymsha, orys ta osy ózimizdeı adam. Batyrǵa da jan kerek deıdi. Qanshalyqty bolsa da ózi tilenip jaý izdemes. Seniń júziń ólse, onyń biri óler. Janyn tastaı almaı jatqan kim bar. Biz biz bilmeımiz. Bilýge talpynbadyq. Al olar seni bilgisi keledi». Jasy úlken, oıy kemel han kórshińdi zertte, bil uq, bilýge talpyn degen. Jalpy jurtqa aıtylǵan keńes bolǵanymen týra Oraz-Muhamedke arnap aıtylǵan aqyldaı. Kók Orda handarynyń atajurty Saryarqa bıligine kóshken Oraz-Muhammed Qarataýdyń bókterinen qozǵalǵan kóshti bastap, sonaý kógildir darıa – Ertiske deıin joldy júrip ótedi. Erte kóktemede alys jolǵa attanǵan eldiń qýanysh-súıinishi de, qaıǵy-muńy da, kóshpendi úshin bar dýman, merekeden artyq kóshtiń qyzyǵy da jeterlik. «Qyzyl ızen, býryl betege, boz seleý – birtutas jasyl shalǵynmen almasty. Kóz kórim tóńirek qyzǵaldaqpen albyraı qulpyryp, sarǵaldaq, qyrmyzy, qońyraý gúlderimen teńbildene túrlengen masaty kilem jamyldy. Jaǵasy jasyl quraq, jıegi qamysty, qoǵaly, aınadaı dóńgelek kólder kórine bastady. Aspan da sheksiz keńip, boıaýy qanyǵa túskendeı. Osy dan apta buryn sary saǵym buldyraǵan alys kókjıek qazir kógiljim munarǵa bókken». Iá, kóshtiń óz saıasaty da bar eken: ol kúreń-kúreń, aýylaýyl bolyp dittegen jerge jyljı berý emes, ustanǵan jer saıasatynyń birden bir kórinisi de. Sondaı-aq qaraýyndaǵy halyqtyń turmystyq ahýaly, áleýmettik jaǵdaıymen jete tanysýdyń da bir tásili. Kósh jolynda Oraz-Muhammed óz halqymen qaıta tanysqandaı, jańa tabysqandaı bolady, saıası máselelerge esh ishiniń daý-sharyna aralasyp, aqyl toqtata bastaıdy, kóshtiń árbir kúni muny eseıte túsedi. Ásirese, romanda avtor qalamynyń aıdarynan aıryqsha jel esetin, oqyrman jadynda jattalyp qalar epızod bar. «Kóshpendiniń lashyǵynda» degen taraýda Oraz-Muhammed kóshtiń eń sońynda súıretilip kele jatqan jupyny aýylǵa barady, yńyrshyǵy aınalǵan jurtty kórip, jany kúızeledi. Sonda shıetteı bala-shaǵaly, bir qoly sholaq Tóbet arbasyna jekken jalǵyz ógizin pyshaqqa jyǵyp, jas sultannyń aldyna adal asyn qoıady. Sultanǵa as batpaıdy. Ózi alǵash kórgen suryqsyz ómir ortasyndaǵy adamdardyń taǵdyry qabyrǵasyna batqandyqtan. Sonda Sultan: «Ne tileısiń?» deıdi Tóbetke. Qalaǵanyn bermek bolyp sheship te qoıǵan. Sonda bir sıyry, jeti eshkisi bar, úıi quraý-quraý kóshpendiniń tilegi. . Sózdi romanǵa berelik:

 – «Onda. . uıat ta bolsa aıtaıyn, – dedi Tóbet qınala sóılep.

– Úıimiz. . – eki qolyn jan-jaǵynajaıyp, ońdy-soldy buryldy.

– Bylaısha ne. . el qatarly bolǵanymen, laıyq emes, ony sezem. . Sonda da. . erteń: «Asyn iship, aıaǵyn teýip ketipti» degen sóz shyǵyp keter. . Qonyp ketińiz!.

– Jón-aq, aýyr bolsa da, sultan bul tilegińdi oryndaıdy! – dedi rıza bolǵan Besoba». Mundaı márttik tek qazaqqa ǵana tán shyǵar. Jáne bul boryshtyń eshteńemen kelmeıtinin Aı-SHeshek begim dál paıymdaǵan. Aýsar kórinetin Tóbettiń ózi de: «Óner aldy – qyzyl til» dep, sóz qudiretine bas ıgen halyqytyń tól balasy ekenin bir ǵana lepespen dáleldeıdi. «Sonda da. . erteń: «asyn iship, aıaǵyn teýip ketipti» degen sóz shyǵyp júrer» degen bir aýyz lebizimen-aq sultandy maqtamen baýyzdaǵandaı, óıtkeni, asyn iship, al aq kóńilden attap ketý sultan, jalǵyz oǵan ǵana emes, dalanyń árbir adamy úshin keshirilmes kúná. Abyroısyzdyq. Kez-kelgen kórkem shyǵarmanyń zattyq qurylymy, ıaǵnı, qalamger beınelegen álem keıpi – avtordyń ádebı tásili men talǵamyna, dúnıetanymyna, oı óresi, kórkemdik muratyna, ıdeıalyq baǵdaryna tikeleı baılanysty. Kórkem ádebıettiń negizi – jandy, tiri adam, al shynaıy shyǵarmada zattyq bolmystan, qorshaǵan ortadan tysqary adam bola almasy haq. Endeshe shyǵarmadaǵy zattyq álem artyq áshekeı de, kereksiz ústeme boıaý da emes, keıipker tulǵasyn, avtor muratyn aıqyndaıtyn negizgi belgilerdiń biri. Eger kórkem shyǵarmany birtutas sıstema retinde qarastyratyn bolsaq, eń aldymen onyń zattyq bolmysynyń negizgi túrleri – peızaj, ınterer, turmystyq realıalar jaıyn, olardyń jasalý joldary men ózindik erekshelikterin sóz etýge tıispiz.

M.Maǵaýın romanynda zattyq bolmysty – peızaj, ınterer, turmystyq, jaýyngerlik qural-jabdyqtardy sýretteýge, keıipker keskindemelerin jasaýǵa meılinshe mol oryn beredi jáne bul romannyń kompozısıalyq qurylymyna, birtutas arhıtektonıkasyna barynsha úılesip, kirigip jatyr. Ústirt qaraǵan janǵa avtor tabıǵatty sýretteýge orynsyz kóp oryn bergen (qanshama tamasha sýrettemeler ushyrasady romannyń ón boıynda) sekildi kórinýi múmkin, biraq onyń ózi de aqtalǵan: óıtkeni roman oqıǵasy órbigen kez adamdardyń tabıǵat anadan alshaqtamaǵan, ara-jigi ashylmaǵan kez ekenin umytpaý lázim, ıaǵnı tabıǵat – adam, adam – tabıǵat tizbegi bite qaınasyp jatqan kez. Ýaqyt turǵysynanjıyrma jyldan astam mezgildi, keńistik turǵysynan Uly Dala, İbir-Sibir, Reseı jerindegi oqıǵalardy mol qamtyǵan, keń tynysty, panoramalyq bul roman on altynshy ǵasyrdyń sońy, on jetinshi ǵasyrdyń basy, ıakı ǵasyrlar toǵysqan túıindi kezeńdi ústirt, jaıdaq sholyp qana ótpeıdi, osy kezeńdegi saıası ahýal, áleýmettik turmys, jaǵdaıdy qamtyp, sol kez fılosofıasymen árkez úndesip, qatar órilip, órbip otyrady. Roman bólimderiniń «Qazaq dalasy», «İbir-Sibir jurty», «Orys eli», «Han-Kermen», «Bulǵaq» atalýy, sondaı-aq taraýlardyń «Kósh jolynda», «Erýde», «Ordada», «Kóshpendiniń lashyǵynda», «Arqadaǵy ańshylyq», «Bazarda», «Saıatta», taǵy basqalaı habarlamalyq túrde atalýy da kezdeısoqtyq emes, avtor oıynyń naqty kórinis tabýynyń sıpaty. Avtor ár bólim, taraý saıyn óz oqyrmanyn osy naý beımálim, ásirese qazaq oqyrmandaryna kúńgirt ǵasyr qoınaýyna jetelep, sol kez adamdarynyń salt-dástúr, ádetǵuryp, dúnıetanym, maqsat-muratymen, tereńirek tanystyrýdy maqsat etkendeı. Osy ulttyq, jergilikti kolorıt romanda dekorasıa mindetin ǵana atqaratynyn, esesine shyǵarmanyń negizgi túıini qaıtalanbas, dara tulǵalardy, qoǵamda ózindik erekshe orny bar, túrli áleýmettik kategorıalardy (han, patsha, bas ýázir, alaman, otoman, voevoda. Streles, saýdager, túrmeshi, t.b.) kórsetetin beınelerdi somdap shyǵý úshin qajetti tásil ǵana ekenin umytpalyq.

Árıne, mundaı tásil álem ádebıetinde burynnan bar: Valter Skott óziniń «Ýeverlı» jáne basqa kóptegen romandarynda da osyǵan júgingen. Tipti, qazaq ádebıetiniń uly klassıgi Muhtar Áýezov salyp ketken nusqa da kóz aldymyzda emes pe. Aıtqandaı, «Abaı joly» epopeıasynda adam júregin shymyrlatar bir epızod bar. Talaı ómir belesin ótkergen Abaı jer orta jastan asyp baryp, erekshe bir yqylaspen den qoıyp, keń-baıtaq dalaǵa, taý jotalary men qyrat-qyrqalarǵa kóz jiberedi. Áýezov kúnniń batýyn, júzin munar tartqan mezgil qubylysyn keıipker ómiriniń de batyp, bara jatqan shaǵymen sabaqtastyra, salystyra alǵan «Qatparly qalyń adyrlardaǵy kesh kóleńkesi ómir kóshindeı seziledi. Salqyndap, qaraýyta túsip, ótip ketken aýyr dáýrendeı, sol qazaly aýyr kúnder izin saqtaǵandaı. Tek qana sýyq tústi ógeılik, nársizdik ólimge beıim sýyq kúıler tanytady». Dáp osyndaı kúı Oraz-Muhamedtiń basynda da bar (biz bul sózdi ádebı dástúr jalǵastyǵy turǵysynan aıtyp otyrmyz). Ol Qyrym bettegi barlyq orys áskerleriniń bas qolbasshysy bolyp taǵaıyndalady. Sonda ózi týyp-ósken, en jaılaǵan saqaradan aýmaıtyn Qıan Dala shetine kelip turýdy ádetine aınaldyrady. Kelmeı, kórmeı tura almaıtyn. «Jel ushyrǵan túbitteı jeńil aqsha bulttar qalqyǵan tuńǵıyq aspan qyran búrkittiń qanaty talar keń dalamen astasqan tusta – alys, alystaǵy kózben boljal emes, oımen tolǵap ańdalar kókjıekte tolqyna tartyp, úzile buldyraǵan sur saǵym oınaıdy. Kesh júrip, tún asyp qasyna jetseń, qolmen ustap kórýge erkelene shomyp, emirene jutýǵa bolardaı, Biraq jetkizbeıdi. Ol saǵymnan ary taǵy bir saǵym bar. Odan ary. .»

Iá, odan ary avtor ashyp aıtpaıdy, keıipkerdiń de oımen sholýǵaerik-jigerijetpeı, seziminaýyzdyqtapustaıdy.óıtkeni ol ótkenin umytýǵa tıis! Al odan ary. . Oraz-Muhammedtiń kindik kesip, kir jýǵan eli jatyr edi. Ázázil, máımóńke sózge senip, orys bekinisine ańǵaldyqtan qarýyn tastap kirgen, sóıtip sońyndaǵy júz alamanyn qapylysta jaý opasyzdyqpen qyryp, aqyry muny bodandyqtan qutqaramyz dep Toman bı men Qaban batyrdyń basy ketken Oraz-Muhamed qalǵan ómirinde ózin basqasha taǵdyr kútip tur dep oılamaǵan da: «Quldyq! Quldyq! Tek qana quldyq!

Ras, aldynda tańdaý bar. Quldyqtan qutqarar, azattyqta jetkizer. Ol – ólim. .» Kóp uzamaı orys patshasynyń dárgeıine bas urǵan Oraz Muhammed jańa bıleýshige qyzmet etýge kirisedi. Óz erkimen. Tipti, árige salsaq «Tórede Otan joq» ekenin dáleldegendeı de bolady onyń is-áreketi, oılaý júıesi. Kúshti bóksesimen dıirmen tartary, qolǵa túsip, bodandyqtyń qamytyn kıgen munyń erkin yqtıaryn suraǵan eshkim de joq, aqyry jas sultan taǵdyrdyń jazǵanyna amalsyz moıynsunady. Qaıta osy rette ata jaýymen aıanbaı julqysyp, eń aqyry óligin eshkimge kórsetpeı ketýimen de tektilik tanytqan Kóshim hannyń epızodtyq beınesi azattyqqa degen umtylystyń, qaıyspas qaısarlyqtyń úlgisindeı kórineri bar. Azattyq qurbandyqty talap etedi! Alaıda ǵasyrlar boıy irge tasy qalanyp, qalyptasqan qurylysqa jańanyń, áýelde jat kórinetin órkenıettiń enýi de qurbandyqty az talap etpeıdi. Qarý kúshimen, zeńbirek pen myltyqtyń uńǵysymen kelgen órkenıet obyrǵa aınalyp, jazyqsyz qurbandarynyń esebinen jeńiske jetpek. Batys Evropada tórt ǵasyrǵa sozylǵan qara túnek ınkvızısıa kezinde eki júz elý myń adam ólgen bolsa, al jańa men eski tartysqa túsken İbir-Sibir jurtynda, bulǵaqqa urynǵan Reseıde halyq shybyndaı qyrylyp jatty.

Oraz-Muhammed tragedıasynyń bir qyry da osynda. Osy oraıda kishkenta súıinishtiń ózi kórmegen, topyraǵyna tabany tımegen ata jurtqa degen saǵynyshy oqyrman kózine eriksiz jas úıiriltedi jánejúregin osynshalyq saǵynysh kernegen, júrimi az ǵana balanyń jat ortada tiri tura almaıtynyna senesiń, óıtkeni ol ósken topyraǵynan qatigez qol julyp alǵan gúl, torǵa qamalǵan erkin qus. Ol aýyz ashsa «Men elge barǵanda. .» dep sóıleıdi. Murat sultan men Altynhanym alystaǵy ata mekenge attanyp bara jatqanda «Men de baram. . Men de. .» dep sońdarynan qulyn daýsy shyrqyrap, jylap júgirgen. Eń sońǵy, demi bitip, talqany taýsylǵan shaqta da beıkúná sábı: «Men de baram. .», – degen, erni kebersı kúbirlep». Súıinish beınesi Oraz-Muhammedtiń ekinshi «meni» jáne sultan óziniń elge degen saǵynyshyn, peıilin Súıinish ózimen birge qara jerdiń qoınyna ala ketkendeı. Jat jerdiń dám-tuzyn eriksiz tatqan, qapastaǵy qulandaı kún keshken Aı-sheshek begim, ázzanym, Dilshattyń da keleshekke úmitin, júrek túbinde jatqan áldeqandaı aldamshy senim, aıaýly sezim de bala tánimen birge kómilgen, sondyqtan týǵan jerden tirideı aıyrylǵan osynaý beıkúná jandardyń birinen soń biri kóz jumýy asa ılanymdy jáne qara jerden tabanyn taıdyryp qana jeńýge bolar Atlantqa ǵana tán qasıet bar boılarynda. Romanda erekshe somdalǵan, esten ketpesteı keıipkerlerdiń tutas galereıasy bar jáne avtor árqaısysyn erekshe somdaǵan, ózderine ǵana tán qımyl/hareket, minezben keskindep, keıipteıdi. «Artyq ólshep, kem kespeıtin», alyp-ushpasyz, asyǵyp-aptyqpaıtyn aq tolqyndaı avtor stıli keıipkerdi keskindeýde múldem shalt, ushqyr. Jáne sol shalttyqtyń ózi de jarasymdy, keıipkerleri kóbine (portrettik turǵydan) uqsas bolyp kele berer ádebıetimizge múldem jańa, tosyn beıneler kelip qosylǵandaı. Jáne avtor osynaý keıipkerlerdiń kıim úlgisi, sóıleý mánerin(HV-ǵasyr adamdar ekenin umytpaýymyz kerek) basa kóńil bólip, arnaıy toqtalady. Máselen, búkil ómirin at ústinde ótkizgen, úlkendi-kishili san aıqasty kórgen Besoba batyrdy keskindegen sátine nazar salaıyq: «Keýdesi kórikteı, zor deneli, seldir murt, sırek saqaldy jalpaqbet kisi eken.

Basynda pushpaǵy ıyǵyn japqan márı dalbaı, ústindegi ár jerine jamaý túsken kónetoz túıejún shekpeniniń bir etegin kúmis kiseli jalpaq qaıys belbeýge qystyryp alypty. Kisesi sıaqty belindegi qylyshtyń qynaby men baldaǵy da jarq-jurq etedi. Kıimi qandaıjupynybolsa, qarýy sonshalyq qymbat, sándi». Alaıda osynshama kóp keıipkerliń arasynan aıryqsha bólektenip, múldem erekshe kórinetin top bar, ol – áıelder beınesi. Ádebıet korıfeıleriniń biri áıel beınelerin somdaı almaǵan jazýshy ádebıet tarıhynda qala almaıtynyn aıtqan bolatyn, al M.Maǵaýın romanyndaǵy Aı-SHeshek begim, Áz-hanym, Dilshat ózindik erekshelikterimen daralanyp turǵan, tipti, el-jurt, súıgen jar jolynda qurbandyqqa oılanbaı bara alar jandar jáne sonysymen de mańyndaǵy kúıki tirlikten bıik, joǵary: «Usaqtan utpa – uzaǵyn kút. Halyq – bala, ózin kim jaqsy kórse, soǵan qulap túsedi. Baryn baǵalaı bil, kemisin qazbalama: qaıtkende de jurt ózińdiki, jaqsy kórýge tyrys, jaqsy kórinip úıren. Qarashy begiń – qyran qus, jem úshin ushady, qyzyldan qaqpasań, qyzyl sholaqtyń ózin alyp beredi. Jurtyńnyń júz tilegin orynda, júz birinshide myń batpanjúgińdi kóteredi», – dep nemeresine aqylkeńes beretin, kisilik, kósemdik jolyn nusqaıtyn Áz-hanym jalǵyz Oraz-Muhamedtiń ǵana ájesi emes, halyqtyń anasy deńgeıine kóterilse, ómiri tragedıaǵa tolyp, sulýlyǵynda da, aqyl kemeldiginde de kemshin joq Aı-SHeshek begim de qaraqan basynyń emes, halyq el birliginiń joqtaýshysy, shamasy kelgenshe qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı bolmaqqa bekingen kisiligimen júrekte jattalyp qalady. Ol: «–Mende áke joq, – dedi Aı-SHeshek kúrsinip.

– Mende el-jurt qana bar. Sen. . sen de jaqyn adamnyń jan kúıinen góri, jurttyń jaǵdaıyn kóbirek esker, qolaıy kelse, áıelge qosa qursaqtas baýyryńdyqurbanǵa shal. Óıtkeni. . óıtkeni, el – bireý-aq, baýyr kóp, al áıel. . qanshasyn alǵyń kelse, sonsha bolady. .» Iá, jeke adamnyń pikiri ol qanshalyqty dáleldengen, ábden bekigen pikir bolsa da, qashanda sýbektıvti pikir ǵana, sondyqtan M.Maǵaýın syndy sarabdal, tipti sarqaptal qalamger týraly oı tolǵaı otyryp meniń aıtqanymnyń bári obektıvti baǵa deı qoıý qıyn. Al keń tynysty, XV ǵasyrdaǵy Dala, Reseı, İbir-Sibirdi mekendegen halyqtar ómiriniń ózindik ensıklopedıasy syndy «Alasapyran» romanyn baǵalaýda aıtqan, aıtarymnyń bári dál, týra dep aıtý da múmkin emes. Ol baǵany qashanda ýaqyt bere alady. Biraq bir aqıqatqa júginýimiz kerek – «Alasapyran» qazaq ádebıetiniń sońǵy jyldardaǵy iri tabystarynyń biri. Al eger stıldik jaǵynan qarastyrar bolsaq, qashanda syrbaz, árbir sóılem, sózin qolmen qalaǵandaı jáne sodan kóz

qýantar sulý saraı sala biler avtordyń sóz saptasy múldem erek, tánti etpeı qoımaıdy. Segiz júz betten astam romannyń qaı-qaı betin ashyp qalsańyz da qazaqqa tán sóıleý máneri birden kózge uryp, qyzyl tildi ónerdiń aldydep biletin sheshen, sózýar halqymyzdyń shuraıly, beıneli tiliniń nebir máıegi tizbektelip sala beredi. Tipti «Teń azamat – anda bolmaq, tekti aýyldar quda bolmaq. Andalyq – aqyl isi, qudalyq – qudaı isi», – degen sekildi naqylǵa bergisiz tirkester jıi kezdesedi. Qysqasha aıtqanda, «Alasapyran» eshkimge uqsamaıtyn, dara joly bar jazýshynyń eń úlken tabystarynyń biri. Árıne, jazýshynyń osynaý teńdessiz, mehnattyeńbeginiń jemisi qazaq ádebıeti úshin kóz qýanysh, mereı bolǵanyn juptaı kelip, M.Maǵaýın óz eńbegine sybaǵaly úlesin aldy ma degenge jaýap izder bolsaq, onda keı rette ishteı qynjylýǵa da týra keledi. Alaıda, Jumataı aǵamyz aıtqandaı: «Aqynnyń tilin alǵan ba, aqymaq álem bir ret».

1992 j.