Halyqty beker soqyr dep,
BILİKTE OLAR OTYR KÓP

Sharýasy shatqaıaqtaǵan sharýashylyqty atamaı-aq, aýyl jaıly kósip-kósip aıtýǵa bolar ma edi, kim bilsin?! Biraq aýyl men sharýashylyq ejelden etene. Eshkim bólip-jara da almas. Sodan ǵoı – bir kezderi «aýyl sharýashylyǵy» atalyp, jutynyp turǵan sóz edi. Keshesin qaıdam, búgingi kúnde Asyljan Mamytbekov basqarǵan salanyń salpıǵan sala qulash qulaǵy men yńyrshaǵy shyqqan kári sıyrdyń synyq múıizindeı ǵana tuqyly qalǵan.
Ásilinde, osyndaǵy «qalǵan» sózin qadap aıtý – qarabastyń qyzdy-qyzdy qyzyl daýy emes, qaıta qyp-qyzyl shyndyq! Áýeli aýyl sharýashylyǵy degende eki-aq uǵym etegi jelpildep, eske oralýy múmkin. Onyń bireýi – egin sharýashylyǵy bolsa, endi bireýi – mal sharýashylyǵy (bul saladaǵy qus ónimderiniń de salmaǵy ájeptáýir). Sonymen aldyńǵy sharýashylyqtyń shańyn qaǵyp, gazetimizdiń 2 qazan kúngi sanynda «Qazaqta astyq kóp pe, ótirik kóp pe?» degen taqyryppen maqala jarıalaǵanymyzdy eskerer bolsaq, ary qaraı sóz aıtýdyń ózi tym artyq!
Al mal sharýashylyǵy týraly sóz bólek. Osydan áldeneshe jyl buryn shetelden ushaqpen asyl tuqymdy mal tasyp, 2016 jyly et eksportyn 60 myń tonnaǵa jetkizem dep shimirikpeı aıtqan mınıstr Mamytbekovtyń sózi Aldar Kóseni aıdalada qaldyrǵan. Senbeseńiz, naqty mysaldarǵa úńilińiz!
Mamytbekovti masqara qylǵan mamandardyń ózi. Olar 1990 jyl men 2014 jylǵy mal basynyń kórsetkishin salystyryp kep jibergen. Baqsaq, iri qaranyń sany 59 paıyzǵa, qoı men eshkiniń sany 49 paıyzǵa azaıǵan eken. Báse deımin, qora-qora qoı, qos-qos jylqy, tabyn-tabyn sıyr, jerdi mań-mań maıystyrǵan túıe baqqan eldiń urty sýalyp, etke jarymaı qalǵany sodan eken-aý?! Tipti bir qys kórshi Reseıdiń saýymnan qaıtqan sar sińir, kári sıyryn talǵajaý etip shyqpap pa edik? Sonda deımin, keshegi sovet úkimeti kezindegi 300 myń tonna et jótkegen áıdik otannyń hál-ahýaly osyǵan jetkeni me?
Asylynda, Asyljan aıdy aspannan keltirip, et eksportyn eselemeı-aq qoısa da, ımporty sońǵy eki-úsh jylda 200 myń tonnadan beri yrshyp ketken. «Máselen, Qazaqstan 2008 jyly qatty muzdatylǵan 156,4 myń tonna et ımporttasa, 2010 jyly 202 myń tonna, al 2013 jylǵa qaraı 210 myń tonna etti shetten ákelgen» (http://365info.kz/2014/07/kazakstanda-mal-sharuashylyfyn-kalaj-kyrtyp-zhatyr/). Sonda 2016 jylǵa qaraı órkendep, áleýeti áýpirimdep artqan 60 myń tonnalyq et eksportyn 210 tonnalyq ımportpen salystyrýǵa bola qoıar ma eken (onyń ózinde 210 tonna 2013 jyldyń enshisinde ǵana, onan beri óspese, kemimegeni anyq – Q.Q.)?
Bul bizdiń et ónimderin shetelderge satý men shekara attap, satyp alý kórsetkishiniń ózara keraǵar ekenin kórsetedi. Iakı, «Taspen japalaqty ursań da, japalaq óledi, japalaqpen tasty ursań da, japalaq óledi» degenmen para-par. Eksport ta – bir, japalaq ta – bir.
Bir uqqanymyz – bilikti degen mınıstrden «bilimsiz» degen bir stýdent kóp-kóp artyq eken. Nege deısiz ǵoı? Stýdent qaltasynda qandaı da bir qara baqyr bolsa, áýeli qarynyn qampaıtady. Assa, nyǵyzdalyp kelip, qaıyr suraǵannyń alaqanyna tastaıdy. Nesi bar, Qasıetti quranda da «Ózińnen artsa ǵana ózgeni jarylqa!» demep pe edi? Onyń ber jaǵynda eshkimge baryp, alaqan jaıyp jaltaqtamaıdy.
Al Mamytbekov she? Jylyna juttan qalǵan maldy saıdan qyryp, oıdan jonyp, ary ketse, ýádeli 60 myń tonnaǵa jýyqtap, bolmasa 10 myń tonnalyq ettiń ózin pora-pora bolyp, shetelge shyǵarady. Sosyn ǵoı, sosyn ózgeden et suraıdy.
Juttan qalǵan mal demekshi, bıylǵy jyly jut qatty bolatynyn sol mınıstr bile me eken? Zań men ekonomıkaǵa úıirsek bolyp ósken bala, zady, sharýashylyqty «shemishkedeı» shaǵa almas! Jaqynda ǵana aýylǵa at basyn burǵanymyzda, úlkender jaǵy: «Jylan inine erte kirdi, qys uzaq bolatyn syńaıly, shóp te shalań...» – dep uzaq qaýqyldasqan bolatyn.
Kúni keshe aıdyń-kúnniń amanynda Mańǵystaý oblysynda mal jappaı qyryla bastady. Qys túspeı qyspaǵyna alǵan «jeti aǵaıyndy jut» tipti bir aýyldyń 200-deı iri qara malyn qyryp saldy. Bul bir ǵana Aqshymyraý aýylynyń aqıqaty. Sol aýyldyń turǵyny Tilekqabyl Bekenov nebári on kúnde 15-ke tarta iri qara malynyń altaýy ashtan aram ólgenin aıtady. Bul ne degen sumdyq sonda? Alda-jalda qys qatty bolsa, ishi shelge jarymaǵan maldyń qystan aman shyǵa almaıtyny – taǵy ekibastan.
Bul jalpaq Qazaqstannyń jer qarada súringen bir oblysy ǵana. Ágárákı, qýańshylyq maýsymdarynyń sońy qatty qysqa ulassa, ózge oblystardyń da juttan aman qalmaıtyny shyndyq (árıne, onyń betin ary qylsyn deımiz)!
P.S. Sonda Mamytbekov myrza 2016 jylǵa qaraı qalaı 60 myń tonnalyq et eksporttamaqshy? Álde ózi aıtqandaı ketip «qutyla» ma?
Esterińizde bolsa, taǵdyryn orynbasary Músilim Ómirıaevpen birjola baılanystyrǵan ASHM basshysy Asyljan Mamytbekovtyń ózi «orynbasary senimdi joǵaltsa, ketýge daıyn ekenin» bildirgen bolatyn. Al 16 qazan kúni sot Ómirıaevty Qazaqstannyń Qylmystyq kodeksiniń 311-baby 5-bólimi (para alý) boıynsha aıypty dep tanydy. Oǵan tıesili múlkin tárkileýmen qatań rejımdegi túzetý kolonıasynda 10 jylǵa jazasyn óteýge sheshim shyǵarylǵan bolatyn.
Mundaıda qazaq taǵy: «Óletin bala molaǵa qaraı júgiredi» deýshi edi...

Qozybaı QURMAN,
«D»