Álemniń qyryqtan astam elinde 5 mıllıonnan astam qazaq turady. Bizdiń alystaǵy aǵaıynǵa kómektesip jatyrmyz dep jıyrma jyl boıy jar salǵanymyz tek qana olardyń ósimdik paıyzyn kóshirip ákelýmen ǵana shektelip otyr. Al endi jıyrma jylda taǵy da bir mıllıon qazaqty kóshirip alamyz desek te, odan ary báribir taǵy da 5 mıllıon qazaq jáýdireı qarap qala beredi. 
Búginde sol «jaqynda bolsa alys, alysta bolsa jaqyn otyrǵan» qandastarymyzdyń hal-kúıine úńiler bolsaq oılanyp-tolǵanatyn másele áli de bolsa shash-etekten. Bitirgenimizden bitirmekshi – qolǵa alatyn qomaqty jumysymyz tipti de kóp. 

Bir mıllıonnan astam etnıkalyq qazaǵy bar ejelgi kórshimiz Reseıde bir ǵana qazaq mektebiniń bolýy da qabyrǵany qaıystyrady. Tipti endigi jerde biz latyn álipbıine kóshkende Reseıde otyrǵan baýyrlarymyzben rýhanı birligimiz tipti de alystaı beredi degen sóz. 

Resmı derekter boıynsha, sońǵy jıyrma jyldyń ishinde ishki Qytaıdan 45 mıllıon halyq Shyńjańǵa qonys aýdarypty. Osy ólkedegi 400-ge jýyq taza qazaq mektebinde 2008-2009 oqý jylynan bastap sabaqtar jappaı qytaı tilinde oqytyla bastaǵan. Ózderiniń oqý júıesi boıynsha aty «qos tildi» oqytý dep atalǵanymen, shyn máninde, «Qazaq tili» men «Ádebıet» páninen basqa pánderdiń bárinde sabaq bir ǵana tilde (qytaısha) júriledi. Qazaq tilinde birde-bir balabaqshanyń bolmaýyna baılanysty qytaısha oqý úrdisi qazaq mektepteriniń tabıǵı túrde jabylý jaǵdaıyn týǵyzdy. Buryn qazaq mektepteri ulttyq deneshynyqtyrý jáne ulttyq án-bı, kúı, aıtys, oıý-órnek sekildi kórkemóner sabaqtaryna aıryqsha mán berip, ulttyq salt-dástúr, nanym-tanym, kıim-keshek, ult tarıhy jónindegi bilim jastardyń boıyna daryp jatatyn edi. Al qazir mektepterdiń birigýimen bul úrdis joıylyp, aty-jóni qazaq bolǵanmen, túr-tulǵasy, kıim-keshegi, oılaý júıesi qytaılardan aýmaıtyn aty qazaq, zaty qytaı jańa býyn paıda boldy. Qazirgi tańda mundaı oqý oryndarynda dombyra oınap, kúı tarta biletin balany tabý túgili urpaqtar arasyndaǵy baılanystyń úzilýi, qazaqy bolmys pen salt-dástúrdiń ózgerýi, ana tiliniń óshýi sekildi ulttyń joıylý faktorlary qalyptasyp úlgerdi. 

Kórshi baýyrlas Ózbekstanda 500-ge jýyq qazaq mektebiniń jartysy jabyldy, qalǵandary aralas mektepterge aınaldy. Munyń ózi bul elderdegi qazaq etnosy on bes-jıyrma jyldyń aınalasynda tolyǵymen tilinen de, dilinen aıyrylady degendi bildiredi.

Al salt-dástúr, tili qazaqsha saqtalyp, sony ózderiniń úlken mereıi sanap kelgen mońǵolıadaǵy qazaqtardyń basyna da tuman úıirildi. Jaqynnan beri mońǵoldanǵan qazaq jastarynyń «bilim júıesi birińǵaı – mońǵol eliniń testtik júıesine baǵynýy kerek» degen ótinishin op-ońaı qabyldaýǵa beıimdelgen ondaǵy oqý basqarmalary endigi jerde oqýlyqtaryn tek qana mońǵol tilinde basyp shyǵarýdy qolǵa ala bastady. Olaı bolsa ondaǵy qazaqtardyń da «óler kúni taıaý». 
Al Eýropa elderine shashylǵan qazaqtar onsyz da kún sanap ary qaraı ketip bara jatyr.
Endeshe, az ǵana adam emes, 5 mıllıon sandy ustap otyrǵan baýyrlarymyzdyń janyna shıpa bolarlyq dárýmendi qaıdan tabamyz? Olardy qalaı qutqarý kerek?

Qylyshynan qan tamǵan Keńes Odaǵy zamanynda qazaqtyń qazaqtyǵyn aman alyp qalǵany – olardyń áni, kúıi, kitaby, sahnalyq shyǵarmalar tóńiregindegi kıno, teatry, radıo-televızıasy jáne de sónbegen ulttyq rýhy edi. Ol tusta qazaq mektepteri bútindeı jabylmaǵanymen, ýaqyt óte kele qazaqtardyń óz ana mektebin mensinbeı, tabıǵı túrde «memlekettiń ıesi, mádenıettiń kókesi» sanalǵan orys mektepterine búırek burýy qalyptasqan-dy. Oǵan «dinniń ýly apıynǵa aınalǵanyn» qosyńyz. Osyndaı qıyn kúnde de joǵaryda atalǵan óner jáne mádenıet salasyndaǵy qazaqylyq olardyń janyn saqtap qaldy. Al Eýropa qazaqtary jalǵyz Alladan ǵana medet surady. Tilim aman qalmasa da, dinim aman bolsynshy degendi rýhanı tirekke aınaldyrdy. Kózi tiri kóne qarttar balalaryn qarashyǵyndaı qorǵady. Qazaq mektepteri joq demeseń, alǵash at basyn tiregegen baýyrmal túrik halqy olardyń ómir súrý ortasynan shýaǵyn aıaǵan joq. Basqa musylman elderinde de tilden basqa ógeıligi az boldy. Shet jurttaǵy sher kókirek qandastarymyz urpaq taǵdyryn alańdaı bastaǵanda, Alla kókten suraǵanyn jerden berip qasıetti qazaq shańyraǵy boı kóterdi. 

Al «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalatyp jatyrmyz» degen myna beıbit kúnde endi olarǵa qol ushyn qalaı beremiz? Qıyn zamanda saqtap kelgen altynnyń synyǵy, asyldyń qıyǵy keleshek urpaqqa qalaı amanattalady?

Bárine de «joq-joq!», «qıyn-qıyn!», «múmkin emes!» degen sekildi senimsizdik pen úmitsizdikke toly jaýap bergennen góri, ózimizde bar múmkindikterdi qarastyrsaq, qazaq halqy óziniń altyn dáýirine qadam qoıǵan búgingi kúnde júrekten sheshse, qolynan keler teńdesiz kúsh-qýatqa ıe.

Táýelsizdik alǵannan keıingi jerde alystaǵy aǵaıynnyń rýhanı qajetin qanaǵattandyrady degen senimmen Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy biraz ıgi sharalarǵa muryndyq bolyp edi. Ásirese marqum Qaldarbek Naımanbaevtyń tusynda dáýirlegen bul uıym óziniń tarıh aldyndaǵy qaryz ben paryzyn da ótegendeı boldy. Degenmen sońǵy jyldary atalǵan uıym zamana aǵymynan keıin qaldy da, shettegi qazaqpen bolǵan rýhanı baılanys meılinshe quldyrady. Tipti shettegi qazaqty jylyna bir baryp qaıtatyn «kýrot aımaǵy» sanaýshylardyń kesirinen atalǵan uıymnyń jumysy yryqsyz kúıge tústi. Kóshi-qonǵa qatysty quziretti organdar san márte ózgerdi. Mártebesi óskeni sol, sátsiz qadamdarǵa kóbirek jol berdi. Sóıtip baǵynýǵa tıisti rýhanı keńistigimizdiń órisin óz qolymyzben taraıttyq. Endi ne isteý kerek?

Jańadan jasaqtalyp jatqan Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń jańa basshylyǵynan kúter úmit kóp. 

Áýeli álemdik tájirıbelerge zer salsaq, órkenıetti elder repatrıanttardyń óz elderine qonys aýdarýyn eń aldymen shet elderde uıymdastyrady. Olarda Otanyna kóship kelgisi keletinderdiń barlyǵy aldyn ala tizimdeledi. Sosyn baryp, ornalastyrý máselelerin tolyqtaı sheship alyp baryp qana shaqyrady. 

Al, ózge jurtta otyrǵan óz týysqandaryna kómektesýdiń de álemdik tájirıbesi az emes. Qandastaryna qol ushyn berýdi paryz sanaǵan baýyrmal elder shet eldegi ulttyq mádenı ortalyqtaryna búdjetten arnaıy qarjy bólip, naqty qoldaý jasaý arqyly ózgeniń qushaǵyndaǵy óz ultynyń ókilderine belsendi kómekter kórsete alady. Mysaly, Ońtústik Koreıa Almatydaǵy ADK mádenıet saraıyn satyp alyp, Koreı mádenı ortalyǵyna aınaldyrdy. Al soltústik Koreıa bolsa Qytaı memleketimen eńbek kelisim sharty arqyly ár jyly óz qandastaryn top-tobymen elderine ákelip merzimdi eńbek ettiredi. Sol arqyly olardyń ulttyq bolmysyn saqtaýyna, tipti azdap qonys aýdarýyna da belgili dáreje yqpal kórsete alady. Germanıa eli de Qazaqstandaǵy nemis mádenı ortalyqtaryna naqty qarjylaı kómek kórsetip keledi. Tipti óziniń «otany joq» dep kemsitýge ushyrap júrgen uıǵyr túrikteriniń de ár elde (bizdiń elde de) mádenı ortalyqtary bar. Izraıl men Germanıanyń ozyq tájirıbesine súıener bolsaq, olar memleketke alaqan jaıǵannan kóri ult patrıottary arqyly «Ulttyq kóshi-kon qoryn» qurý jolymen de óz qandastarynyń múddesine tıimdi biraz máseleni sheship otyr. Qytaı ulty da óz topyraǵyndaǵy halyq sanynyń qaýyrt artýyna baılanysty han ulty jumyskerlerin ózge elderge aparyp jumystandyrýshylarǵa ár túrli qarjylyq qoldaý bildirip otyrady.

Joǵarydaǵy tájrıbelerden qaraǵanda qandastarymyzdy kóshirip ákelý máselesiniń eń aldymen sol eldegi elshilikterimiz arqyly iske asatyndyǵyn baǵamdaımyz. Al taqyrybymyzǵa oraı aıtar bolsaq, sol elderdegi qandastarǵa kórsetiler rýhanı kómek, árıne, mádenı ortalyqtar arqyly júzege asady. Elshilik qyzmetiniń – Syrtqy ister mınıstrliginiń quzyrettilignde bolýyna baılanysty ol ózge eldiń ishki isine aralasa almaıdy. Al qazaq mádenı ortalyqtarynyń ult birligi arqyly atqarar jumysynyń aıasy keń. 

Keńester Odaǵyndaǵy qazaqtardyń tilin saqtap qalǵan án, kúı, kitap, kıno, teatr, radıo-teledıdar, qazaq mektepteri... taǵy basqalar degendi joǵaryda aıtyp óttik. Búgingi bizdiń qolymyzda bar eń úlken kómek te osy óner men mádenıet salasyndaǵy rýhanı tirekti paıdalanýdy eske salady. Ásirese, qomaqty týysqandarymyz otyrǵan Qytaı, Reseı, Ózbekstan, Mońǵolıa, Qyrǵyzstan sekildi qanattas-kórshiles otyrǵan elderdiń bizben ár túrli rýhanı-mádenı qarym-qatynasta bolýynyń negizi basym.

Bul jumysty atqarýdyń eń negizgi alǵy shartynyń biri eń áýeli QR úkimeti janynan «Qazaq dıasporasy ortalyǵyn» qurýdyń qajettiligin uqtyrady. Keminde Kóshi-qon komıtetiniń janynyn «qazaq dıasporasynyń mádenı ortalyǵy» syndy arnaıy bólim jumys atqarýy kerek. Osy qurylǵan uıym óz elimizdiń úkimettik jáne qarjylyq múmkindikterin paıdalana otyryp, quzyrly mınıstrliktermen tyǵyz baılanys ornatyp, shettegi qazaqtarmen rýhanı birlik qalyptastyrý qajet. 

Bul barysta Qazaqstan tarapy baılanys jasaýshy elmen eki jaqty qarym-qatynastardyń kúsheıýin jáne strategıalyq áriptestik qatynastardy paıdalana otyryp, ondaǵy qazaqtardyń tól múddesine saı keletin jáne ulttyq rýhyn nyǵaıtatyn júıeli, nysanaly jáne baıypty saıasat júrgizýi qajet bolady. Munda ásirese Mádenıet jáne Aqparat mınıstrligi men Bilim mınıstrliginiń kómegine kóp zárýlik týady. Atap atıqanda sheteldegi qazaqtyń rýhanı álemine tikeleı áser etetin – kitap, gazet-jýrnal, kıno, radıo-televızıa, án-kúı, bı, sýret syndy óner týynydary, ár túrli mádenıet almasýlar, oqýshylardyń bir-birine barys-kelisi arqyly ótetin olımpıadalary, sporttyq báseke, t.b. 

Qazirgi zamannyń eń ótkir aqparat quralynyń biri árıne, radıo-televızıa. Olaı bolsa, birinshiden, qandastar otyrǵan kórshiles elderdiń «Qazaq radıosyn» tyńdap, «Habar», «Qazaqstan ulttyq telearnasyn» kóretinin eskere otyryp, radıo-televızıada shetel qazaqtaryna qatysty (nemese «Sheteldegi qazaqtar» degen taqyryppen) arnaıy baǵdarlama ashý jón sekildi. Múmkin bolsa onda sheteldegi qazaqtardyń ótken tarıhy, búgingi tirligi, áıgili adamdary, bolashaqtyq baǵyty kórsetilip otyrýy kerek. Ári qandastar turǵan sol eldegi qazaqtardyń radıo-televızıa taratý oryndarymen arnaıy baılanysqa shyǵyp, qazaq elinde túsirilgen fılmderdi («Qazaqfılm» nemese basqa da stýdıalar) olarǵa syıǵa berip, tegin taratý isin qolǵa alǵan jón. Án-kúı jaǵynan da ondaǵy qazaq radıo-televızıasyna únemi tegin kómek kórsetý kerek. 

Ekinshiden, qazaq elinde ózge ult tilindegi qanshama gazet-jýrnal bar. Tipti orys basylymdarynyń otarynda otyrmyz desek te ótirik emes. Qytaı bolsa Qazaqstannan «Kórshi» sekildi jýrnal shyǵaryp, qytaı eliniń «ulylyǵyn» sanamyzǵa sińirýge astyrtyn jumys istep jatyr. Olaı bolsa biz qandastar turatyn sol elderde, ásirese Qytaı, Reseı, Ózbekstan elderinde Qazaqstandy tanytý, qazaq mádenıetin tanystyrý maqsatynda gazet-jýrnaldar shyǵarý nemese taratý isin nege qolǵa almaımyz?! Salıqaly saıasat arqyly sózimizdi ótkizsek, buǵan ol elder de qarsy bolmas edi. 

Úshinshiden, Qazaqstan tarapy únemi shetel qazaǵyna baǵyttalǵan is-sharalar uıymdastyryp, oǵan ár shetelden ókilder qatystyryp otyrýdy jyl saıyn emes, aı saıyn oryndap otyrýy kerek. Ol tek qana aqyndar aıtysy, músháıra, konserttik baıqaýlarmen shektelip qalmaı, ár túrdegi, ár mamandyqtaǵy ǵylym jáne ónerdegi kóp salany qamtýy kerek. Sonyń ishinde mekteparalyq, ýnıversıtetaralyq, óner ujymyaralyq barys-kelister kóbeıse, ondaǵy qazaq jastary bizdiń ortamyzǵa jıi kelip, ulttyq bolmysynyń joǵalýynyń aldy alynar edi. Bul sharalar Qazaqstanda ǵana ótkizilmeı, kezi kelgende qandastar turǵan sol shetelderdiń ortalyq qalalaryn negiz etip únemi júrgizilip otyrsa, nur ústine nur bolar edi. 

Tórtinshiden, qazaqtar turǵan sheteldegi basylymdar men qazaqstandyq basylymda arasyndaǵy jáne BAQ ókilderi arasyndaǵy, Jazýshylar odaǵy arasyndaǵy baılanystardy kúsheıtý arqyly qazaq tilindegi kitaptar men basylymdardyń syrtqa shyǵarylýyn, ózara almasýyn, kitap kórmeleri men jańa kitaptar tusaýkeserlerin ótkizýin, túrlishe túsindirme sózdikterdiń, ensıklopedıalyq eńbekterdiń der kezinde jetip turýyn, ondaǵylardyń Qazaqstandaǵy qazaq basylymdaryn poshta arqyly jazǵyzyp oqýyn qamtamasyz etý kerek.

Besinshiden, qazaqstandyq murajaılar men ártúrli qoǵamdyq uıymdar nemese jeke óner ıeleri sheteldegi qazaqtar arasynda ulttyq sıpat alatyn óz kórmelerin ashýdy, birlesken spottyq sharalar uıymdastyrýdy dástúrge aınaldyrý kerek.

Altynshydan, joǵarydaǵy mazmundar aıasynda eki el qazaǵynyń arasynda gastróldik saparlar jıi uıymdastyrylýy kerek.

Jetinshiden, Qazaqstan jaǵy latyn álipbıine kóshýdi tezdetip, «Dúnıejúzi qazaǵyn biriktiretin» ortaqtildi rýhanı tutastyq qalyptastyrýy kerek. Aıtalyq Eýropa qazaqtarynyń kóbi latyn alfavıtin qoldanady. Al qytaıdaǵy qazaqtar bizge qaraılap otyr. Olaı bolsa latynǵa kóship úlgermegen elderdegi qandastar jazýyn bizben bir baǵytqa bura alsaq, munymyz ulttyq rýhanı tutastyǵyna ulanǵaıyr úles bolar edi. 

Segizinshi, Qazaqstan men qazaqtar turatyn elder arasynda eńbek shartymen jumysshy qabyldaý týraly kelisim jasalyp, oǵan tek qana qazaq jumyskerleri tartylý kerek. Qazaqstan jerine shet jurttan kelgen qazaq jumyskerlerine turar jaı, tirkelý, emdelý, balalarynyń oqýy sıaqty jaqtardan kóptegen tıimdilikter jasalǵany jón. 

Toǵyzynshy, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi nemese Kóshi-qon uıymdary sekildi taraýlar ondaǵy qandastardyń atamekenge kóship kelýine, otyryqtanýyna, jastarynyń bilim alýyna, jumysqa ornalasýyna, týysshylap kelip-ketýine barynsha qolaıly jaǵdaılar jasaýy kerek. 
Joǵarydaǵy talap-tilekter tolyqtaı júzege aspaǵan kúnniń ózinde, basym paıyzy iske asatyn bolsa da, «saıda sany, qumda izi joq» talaı qazaq balasyn taýyp alatyndyǵymyzda shúbá joq. Ekiniń birinde enesine qarap kisineıtin qulyndaı tańdaıyn shól qapqan sol aǵaıynǵa analyq meıirdiń mekeni bolyp mekirene qarar edik. 

Shettegi qazaqtyń Qazaqstanǵa kelý-kelmeýi óz tańdaýy. Alaıda qazaq ıistiniń qazaq bolyp óz bolmysymen ómir súrýi úshin qamqorlyq kórsetý barlyq qazaq azamatynyń ǵana emes, qazaq memleketiniń de buljymas paryzy.

Olaı bolsa bizdiń rýhanı kómegimizge zárý bolyp otyrǵan alystaǵy aǵaıynnyń baryn asyryp, joǵyn jasyryp babalar ósıettegen baǵzy jolmen baýyrymyzǵa tartýymyz ulttyq ujdanymyzǵa syn bolmaq. Alla Taǵala Alash balasyna shýaǵyn tógetin jaqsy kúnderge kýá qylǵaı, ámın!

Jádı SHÁKENULY, jazýshy
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń, Eýrazıa Jazýshylar odaǵynyń múshesi,
Halyqaralyq Shyńǵysqan akademıasynyń akademıgi