2025 jyldyń 5 naýryz kúni QR Prezıdent Ákimshiliginiń qoldaýymen Almatydaǵy Memlekettik ortalyq mýzeıde «Altyn adamnyń murasy» dep atalatyn kórme ashyldy. Kórme kvanttyq fızıka arqyly álemde tuńǵysh ret Esik qorǵanyndaǵy Altyn adam murasy boıynsha proto dáýirdegi alǵashqy adamzat tiliniń rasshıfrovkasyn jasaǵan jaratylystanýshy ǵalym, adamzattyń 50000 jyldyq tarıhyna boılap, baıyrǵy jahandyq tulǵalar ómirin sýrettep, ejelgi órkenıetterdiń ǵajaıyp qupıasyn búginge jetkizgen biregeı zertteýshi ǵalym – Maǵrıpa Jylqybaevanyń týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı ótkizilýde.

Eki aptaǵa sozylatyn kórmeniń ashylý rásiminde Japonıadaǵy Hokkaıdo ýnıversıtetiniń Qurmetti profesory, fızık ǵalym Fýdzıı Kandzıdiń quttyqtaýy oqyldy. «Qadirli qonaqtar! Mynaý qarbalas zamanda «Altyn adamnyń murasy» kórmesine ýaqyttaryńyzdy bólip kelgenderińizge kóp rahmet! Ókinishke oraı, men bul sharaǵa qatysa almadym. Biraq alystaǵy Japonıanyń Hokkaıdo óńirinen kórmeniń ashylýyna oraı sálemimdi joldap, bir aýyz quttyqtaý lebizimdi jetkizgim keledi. Bul kórme, Jambyl aýylynda týyp-ósken marqum ǵalym Jylqybaeva Maǵrıpaǵa （1945～2019）arnalyp uıymdastyrylyp otyr. Ǵylym doktory Maǵrıpa Jylqybaeva 1995 jylǵa deıin Lenın atyndaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ýnıversıtetinde dosent qyzmetin atqaryp, radıasıa men qorshaǵan orta ekologıasyna qatysty kóptegen ǵylymı eńbekterdi jarıalady.

1989 jyldan bastap, Qazaqstannyń Esik qalasy aýmaǵyndaǵy qorǵannan tabylǵan ejelgi Saqtyń Altyn adamymen birge shyqqan kúmis zerenshege bederlengen 26 tańba týraly fızıka ǵylymynyń amaldaryn qoldanyp zertteýdi bastap, kóptegen qundy eńbekterdi qaldyrdy. Oǵan qosa ıeroglıfterdiń eń kóne arhetıpin zerttep, jartastarǵa qashalǵan myńnan astam sýretterdiń mánin ashyp oqydy.

Doktor Jylqybaeva zerttegen petroglıfterdiń ishinde, Qazaqstannyń Almaty oblysynda ornalasqan «Býdda jazýlary» dep atalatyn jartasqa bederlengen jumbaq mátin men İle ózeni boıyndaǵy «Býdda sýretteriniń» shıfry kiredi. Men, Fýdzıı Kandzı 2015 jyly ǵalymnyń qyzy Sharafat Jylqybaevamen birge Jambyl aýylyna bardym jáne doktordyń ǵylymı murasymen tanysý múmkindigine ıe boldym.

Bul kórmede ǵylym doktory Maǵrıpa Jylqybaevanyń ómiri men eńbekterin tanystyratyn ártúrli stend-stellajdar bar. Sizder kórmege qoıylǵan materıaldardy tamashalaý arqyly ǵalymnyń uly murasymen jaqynyraq tanysady degen oıdamyn. Sonymen qatar bul kórme arqyly jańasha bilim nárimen sýsyndap, rýhanı qýat alady dep úmittenemin. Osy kórmeni uıymdastyrýǵa qoldaý kórsetken barsha azamattarǵa sheksiz alǵysymdy aıta otyryp, ıgilikti is jalǵasyn tabady dep senemin» delingen japon ǵalymynyń jedelhatynda.

Jıynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Materıaldyq emes mádenı murany qorǵaý jónindegi Ulttyq komıteti tóraǵasynyń orynbasary Rýstam Mýzafarov Qazaqtyń rýhanı mádenıetiniń ótkeni týraly baıandama jasap, «Mádenıet – rýhanı ómirdiń ózegi» ekendigin atap ótti. Jıynda ǵalymnyń kózin kórgen jandar estelikterimen bólisip, «Úsh qıan» baspasynan jaryq kórgen «Altyn adamnyń amanaty», «Altyn adamnyń murasy» jáne «Qupıa kúshter qudireti» dep atalatyn kitaptardyń tanystyrylymy boldy.

Bazar Samalıkov, Maǵrıpa Shójeǵulqyzynyń shákirti, Qazaqstan Respýblıkasy metro qurylysyna eńbegi sińgen qaıratker:  

– Men V.I.Lenın atyndaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynda oqyǵanmyn. Almaty metro qurylysynyń basynda Maǵrıpa Jylqybaeva sıaqty ulaǵatty ustazdardyń dárisin tyńdaǵan, osy ýnıversıtetti bitirgen meniń zamandastarym tur. Maǵrıpa Shójeǵulqyzy JOO-na túskende baǵyt-baǵdar bergen, ómir týraly bilimdi boıyma sińirgen ustazymnyń biri. Ol kisimen alǵash ret 1976 jyly armıadan kelgende ýnıversıtettiń daıyndyq fakúltetinde kezdestik. Maǵrıpa Shójeǵulqyzyn stýdentter jaqsy kóretin. Men de ony jaqsy kórdim. Minezi jaıdary, tamasha kisi edi. Qandaı jaǵdaı bolsa da eshqashan qabaǵyn shytyp ashýlanbaıtyn.

1978 jyly Tomskige baıandama jasaýǵa bararda poıyzǵa shyǵaryp salǵanym esimde. Odan keıin men Jezqazǵanǵa kettim. Jezqazǵan ken baıytý kombınatynda alǵashqyda taý ken masteri keıin ýchastok meńgerýshisi, shahtanyń bas ınjeneri, shahta bastyǵy bolyp jumys istedim. On jyldan soń Almatyǵa oraldym. Qalanyń ortasynan úı alǵanda otbasymyzben aralastyq. Altyn adamnyń tańbalaryn zertteýge uzaq jyl jumsady. Qajyrly eńbektenýden jalyqpaıtyn, ǵylymǵa shyn berilgen adam bolatyn. 2019 jyly ustazymdy aqtyq saparǵa shyǵaryp saldyq. Árıne, osyndaı ǵulama ǵalymnyń ómirden erte ketkeni ókinishti. Artyna mol mura qaldyrdy. Jastar eńbekterin oqyp júrse, qazaq ǵylymynyń tamyry tereńde ekenin túsinse deımin.

Kamıla Tleshqyzy Tumataeva, Almaty qalasynyń turǵyny:

– Meniń joldasym Sámıdın Tumataev pen Maǵrıpa Shójeǵulqyzy Almaty oblysy Jambyl aýylynda dúnıege kelgen. Ekeýi de V.I.Lenın atyndaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynda jumys istedi. Maǵrıpa fızık, joldasym matematık edi. Joldasym Maǵrıpanyń áriptesi ári syılas aǵasy boldy. Birlesken ǵylymı-zertteý jumystary da bar, oqýlyqtar jazǵan. Otbasymyzben jaqsy aralastyq. Joldasym balalarǵa onyń eńbekqorlyǵyn, izdenimpazdyǵyn úlgi ǵyp aıtyp otyratyn, «Maǵrıpa sıaqty eńbek etińder» dep. Maǵrıpa Shójeǵulqyzy «Kvant», «Naýka ı jızn», «Prıroda» sıaqty jýrnaldardy jazdyryp alatyn. Qorshaǵan orta, tabıǵatqa adamnyń áseri jaıynda zertteýler júrgizetin. Ósimdikterdi zerttegeni esimde. Adam energıasynyń ósimdikterge áseri. Altyn adamdy zertteýdi bastaǵanda aýyrdy. Joldasym «Bul aýyr jumys, tasta! Odan da ózińniń jaǵdaıyńdy oıla» dedi. Biraq Maǵrıpa alǵan betinen qaıtpady. Ómirde kóp qıyndyq kórgen adam. Altyn adamǵa qatysty elbasyna, úkimet basshylaryna hat jazdym dep joldasyma zvondap aıtyp otyratyn. Bizdiń úıde Maǵrıpa jazǵan Altyn adamnyń kitaptary bar. Árıne, biz ony jaqsy tanyǵandyqtan, kim ekenin bilemiz dep oılaıtynbyz. Men onyń shyn bolmysyn Altyn adamnyń kitaptaryn oqyǵan kezde túsine bastadym. Joldasym tiri bolsa «Maǵrıpa jaqyndarynyń qarsylyǵyna qaramaı Altyn adam jazýyn zerttep edi, aqyry tarıhty qoparyp shyǵarypty ǵoı» deıtin edi. Halyq Qańtar oqıǵasynda biraz qıynshylyq kórdi, endi ondaı qıyn kezeń bolmasyn. Ǵalym murasy memleket damýyna qyzmet etsin.

Nurdáýlet Aqysh, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri:

– Ǵalymdardyń jan-dúnıesin túsiný ońaı emes. Maǵrıpa Jylqybaeva fızıka, Altyn adam ǵana emes, ádebıettaný boıynsha da zertteýler júrgizgen. Búkil ómirin ǵylymǵa arnaǵan. Sońǵy kezde pánaralyq baılanysty

Bilim mınıstrligi qolǵa ala bastady. Al Maǵrıpa Jylqybaeva ony baıaǵyda bastap ketken. Ártúrli ǵylym salalary boıynsha keshendi ári salystyrmaly zertteý júrgizýmen kez-kelgen ǵalym aınalysa almaıdy. Damýdy oılaǵan elde ǵalymdarǵa aldyńǵy kezekte oryn berilýi kerek. Biz Jambyldyń óleńderin bilemiz, al onyń qupıa qyrlary týraly Maǵrıpa Jylqybaevanyń eńbekteri arqyly bilip otyrmyz. Jyraýdyń erekshe qasıetterin jaratylystaný ǵylymdary turǵysynan zerttegen. «Jambylda telepattyq qasıet bolǵan» deıdi ǵalym. Baqsy-balgerler qaıdan shyqty? «Jambyldyń jumbaq álemi» kitabynda ǵylymı termınderdi qoldanyp sony túsindirgen. Maǵrıpa Jylqybaeva murasyn zertteıtin jas ǵalymdar kóbirek shyqsa memleketke paıdasy zor.

Mahmýt Qosmambetov, «Úsh qıan» baspasynyń dırektory:

– Shyn ǵalym qandaı bolady? Shyn ǵalym dúnıeden bıik turady.

Eınshteınniń 1922 jyly «Ataq qýǵan, dúnıe qýǵan, baılyq qýǵan jantalas ómirden qarapaıym ǵumyr keshý anaǵurlym baqyttyraq» dep Tokıoda aıtqan sózi bar ǵoı. Keshe bir ýnıversıtette ǵylymı konferensıada boldym. Ǵylymı ataqtynyń bári ǵalym emes. Keýdesine galstýk taǵyp shitireıip júretin boskeýde profesorlar da bar. Byltyr Jambyl aýylyna baryp ǵalym bilim alǵan mekteptegi «Altyn adam» mýzeı kabınetin kórip, oqýshylarmen kezdestim. Erekshe taza aýra bar bul kabınette. Tamyry tereń halyqpyz ǵoı. Men ózim Mańǵystaýdyń jigitimin. «Altyn adamnyń murasy» degen kitapta «Mańǵystaýda 41 handyq bolǵan» dep jazylǵan.