Qazaqstan ádebıeti (bul arada Qazaqstan ádebıeti dep Qazaqstandaǵy negizgi tulǵa – qazaq ultynyń ádebıetin aıtyp otyrmyz) sonaý HH ǵasyrdyń 40-jyldarynda Qytaı tiline aýdarylyp, elimizdiń oqyrmandaryna keńinen tanystyryla bastaǵan. Aıtalyq 40-jyldardyń sońyn ala áıgili jyr alyby, uly aqyn Jambyl Jabaevtyń (1846-1945) shyǵarmalary Qytaı tiline aýdarylyp jarıalanǵan. (Tómende atalatyn shyǵarmalardyń attary Qytaı tilinen aýdarylǵandyqtan, túpnusqadan paryqty bolýy múmkin). Qytaı Halyq Respýblıkasy (KHR) qurylǵannan keıin, onyń «Memleket qorǵanysy halyq kommısarıatyna madaq», «Dańqyńdy jyrlaımyz», «Alǵadaı týraly árbir oı», «Jambyldyń halyq úshin qalǵan jasy», qatarly óleńderi «Keńester odaǵynyń Uly Otan soǵysyna arnalǵan óleńderden tańdamalylar», «Beıbitshilik týyn kóterýshi» sıaqty aýdarma jınaqtaryna engizilgen jáne «Aýdarma» keıin «Álem ádebıeti», «Poezıa jýrnaly» qatarly bedeldi basylymdarda jaryq kórgen. Bul arada mynany erekshe iltıpatpen atap ótkimiz keledi: Jambyl Jabaevtyń «Alǵadaı týraly árbir oı», «Jambyldyń halyq úshin qalǵan jasy» sıaqty óleńderin elimizdiń áıgili shetel ádebıeti mamany, zańǵar aýdarmashy, ataqty ǵalym, profesor Gy Baýchýan myrza aýdarǵan. Gy Baýchýan myrza jáne Jambyl Jabaevtyń «Men júz jasaǵan báıterekpin» degen týyndysyn aýdarǵan. Bul shyǵarma eń áýeli «Aýdarma» jýrnalynyń 1957 jylǵy 11-sanynda jarıalanyp, keıin, ıaǵnı 1982 jyly Sychýan halyq baspasy shyǵarǵan. «Shetel prozalarynan tańdamalylar» atty jınaqqa engizilgen. Jambyl Jabaevtyń óleńderi elimizde jeke jınaq ta bolyp shyqqan: 1952 jyly «Mádenı ómir baspasy» Jambyl Jabaevtyń «Stalın úndegende» atty óleńder jınaǵyn basyp shyǵarǵan. Al, Shańhaı «Ádebıet-óner birikken baspasy» 1955 jyly Jambyl Jabaevtyń bul jınaǵyn taǵy basyp shyǵarǵan.

1950 jyly kórnekti jazýshy Ǵabıden Mustafınnyń (1902-1984) «Mıllıonerler» dep atalatyn romany Qytaı tiline aýdarylyp Halyq ádebıeti baspasy, «Dáýir baspasy» jáne «Mádenı ómir baspalary» jaǵynan jaryq kórgen. Onyń taǵy bir týyndysy «Ashyq aspan» 1951 jyly Shańhaı «Daýylpaz» baspasynan shyqqan. 1954 jyly elimizdiń «Balalar-jas­óspirimder baspasy» áıgili jazýshysy Sábıt Muqanovtyń (1900-1973) «Ótken kúnder» atty shyǵarmasyn basyp shyǵarǵan. 1958 jyly, onyń «Tyńdaǵy tolqyndar» atty kitaby «Halyq ádebıeti baspasynan» jaryq kórdi. 1958 jyly kórnekti aqyn ári ǵalym Ábdildá Tájibaevtyń «Jambyl» atty kitaby «Óner baspasynan» basylyp shyqty. Jalpy Qazaqstan ádebıeti týraly sóz qozǵaǵanda, uly jazýshy, ǵulama ǵalym, áıgili dramatýrg, talantty aýdarmashy, akademık Muhtar Omarhanuly Áýezov (1897-1961) týraly toqtalmaý múmkin emes. Qazaqstannyń HH ǵasyrdaǵy jalpy mádenıet qurylysynda Muhtar Áýezovtiń ustaıtyn orny tym erekshe. Ol Abaıtaný ǵylymynyń irge tasyn qalaýshy ári ony tyń beleske kóterýshi, sonymen birge ol ádebıet syny, ádebıet tarıhy, «Manas» taný t.b.salalarda eńbegi ushan-teńiz, shyn mánindegi ǵulama ǵalym. Al, onyń ádebı shyǵarmashylyq salasyndaǵy eńbegi men qol jetkizgen tabysy tipti qomaqty. Ádebı shyǵarmashylyqta Muhtar Áýezovtiń ýákildik shyǵarmasy 4 kitaptyq roman-epopeıa – «Abaı joly». Bul shyǵarma Qazaqstan ádebıetindegi klasıkalyq týyndy, ol álemde kóptegen tilderge aýdarylǵan. Budan syrt, Muhtar Áýezov kóptegen asa qundy, úzdik, kórkem ádebı shyǵarmalar jazǵan: Mysaly, «Qorǵansyzdyń kúni», «Qaraly sulý», «Qıly zaman», «Qarash-qarash ýaqıǵasy», «Kókserek» t.b. Muhtar Áýezovtiń basty shyǵarmasy, álemdik dańqqa ıe roman-epopeıa – «Abaı joly» 2004 jyly qytaı tiline aýdarylyp jaryq kórdi. Bul kitapty Qytaı tiline aýdarǵan aýdarmashy Qabaı men Gaý Shúnfań, kitapty «Ulttar baspasy» basyp shyǵardy. Bul – Qytaı men Qazaqstan eki el arasynda mádenıet almasý tarıhyndaǵy eleýli ýaqıǵa, asa mańyzdy jumys bolmaq. 50-jyldary elimiz gazet-jýrnaldarynda jáne basqa bedeldi jınaqtarda Mutar Áýezov týraly tanystyrýlar jáne Muhtar Áýezovtiń óz shyǵarmashylyǵy týraly jazylǵan maqalalary jarıalanǵan. 1959 jyly 16 maýsymda «Gýańjoý kúndelik gazetinde» Lı Iýı-diń «Áýezov – 1959 jylǵy Lenın ádebıet-óner syılyǵynyń ıegeri» atty maqalasy jarıalandy. Muhtar Áýezovtiń óziniń áıgili tarıhı roman-epopeıasyn qalaı jazǵandyǵy jóninde syr shertetin. «Meniń tarıhı romanym» atty maqalasy «Keńester odaǵy jazýshylarynyń shyǵarmashylyq tájirıbeleri týraly» atty jınaqqa ense, qalamgerdiń «Meniń tarıhı romanym «Abaı» jáne «Abaı joly» týraly» degen maqalasy «Ádebıet teorıasy kitaptar tizbeginiń ekinshi bólimine engen. 1954 jyly, elimizdiń «Balalar-jas­óspirimder baspasy» «Qazaqtyń halyq ertegileri» atty kitapty, 1959 jyly «Gúl­der ádebıet-óner baspasy» Qazaq halyq ertegileri» atty kitapty shyǵarǵan, 1958 jyly «Shınjáń halyq baspasy» kórnekti jazýshy İlıas Esenberlınniń «Adam jóninde jyr» dep atalatyn kitabyn shyǵarǵan. 1978 jyly jeltoqsanda Qytaı reforma jasaý, ashylý dáýirine ótkennen keıin, Qazaqstan ádebıetin aýdarý, tanystyrý jaǵynda da kóp ilgerileýshilik boldy. Árıne, bul jumystar sońǵy jyldarǵa deıin, ıaǵnı Keńester odaǵy ydyraǵanǵa deıin birtutas ádebıet dep qaralyp kelgendigi, burynǵy Keńester odaǵy ádebıetin aýdarý, tanys­tyrý jáne zertteý jumysy sheńberinde júrgizip kelgendigi belgili. Endi osy barysta Qytaı tiline aýdarylǵan týyndylar tizimine toqtalaıyq. «Orys-Sovet ádebıeti» atty ádebı jýr­naldyń 1981 jylǵy 3 sanynda kórnekti jazýshy Dúkenbaı Dosjanovtyń «Asýda» degen áńgimesi, Lanjoý qalasynda shyǵatyn «Feı-tán» jýrnalynyń 1982 jylǵy 7-sanynda belgili jazýshy Qaldarbek Naımanbaevtyń «Kóńil» atty áńgimesi, «Bánsaı» jýrnalynyń 1984 jylǵy 2-sanynda talantty jazýshy Saıyn Muratbekovtiń «Qonaq» atty áńgimesi, Qytaı jazýshylar odaǵynyń basqarýyndaǵy «Az ulttar ádebıeti» jýrnalynyń 1984 jylǵy 5-sanynda belgili aqyn, jazýshy Amanjol Shamkenovtyń «Shapaq» atty áńgimesi, «İle aıdyny» jýrnalynyń (qytaı tilindegi) 1988 jylǵy 2-sanynda jazýshy Dúkenbaı Dosjanovtyń «Bulaq boıynda» degen áńgimesi, «Az ult jazýshylary» jýrnalynyń 1986 jylǵy 5-sanynda belgili jazýshy Oralhan Bókeevtiń (1942-1993) «Kók taıynsha» atty áńgimesi, osy jýrnaldyń 1986 jylǵy 2-sanynda jazýshy Qanat Joıqynbekovtiń «Satıralyq áńgimeleri», «Az ult jazýshylary» jýrnalynyń 1990 jylǵy 5-sanynda kórnekti jazýshy Sátimjan Sanbaevtyń «Aq arý ana» atty tamasha áńgimesi jarıalandy. Bul jerde mynany erekshe atap ótýge tıistimiz: «Az ult jazýshylary»jýrnalynyń 1991 jylǵy 2-sanynda áıgili aqyn, belgili qoǵam qaıratkeri Oljas Súleımenovtiń bir top óleńi qalamger jónindegi qysqasha tanystyrýmen qosa jarıalanǵan. Osy jýrnaldyń 1992 jylǵy 2 sanynda Qasen Qojahmetovtyń «Jarıalanbaǵan bir shaǵyn týyndy» dep atalatyn satıralyq shyǵarmasy, osy jýrnaldyń 1986 jylǵy 3 sanynda K.Baımuqanovtyń «Soqqy» atty detektıvtik povesi, 1986 jylǵy 4 sanynda áıgili jazýshy Tahaýı Aqtanovtyń «Túıe saýǵan ańyzy» dep atalatyn áńgimesi, «Batys Qytaı ádebıeti» jýrnalynyń 1998 jylǵy 11 sanynda jas jazýshy Aldan Smaıylovtyń «Bulaq» atty áńgimesi, Láý-nıń ólkesiniń ortalyǵy Shynáń qalasynda shyǵatyn «Mańjuń» atty ádebı jýrnaly 1992 jylǵy 8 sanynda áıgili jazýshy Sa­ıyn Muratbekovtiń «Qylaý» atty áńgimesi, (aýdarǵan Sháripqan Ábdálıuly) «Lýı-joý» jýrnalynyń 1996 jylǵy 6-sanynda Dıdahmet Áshimhanovtyń «Tana kózin súzgende» dep atalatyn áńgimesi «Qonaqqa shaqyrý» degen atpen jarıalandy. Bul arada uly aqyn, oıshyl Abaı Qu­nanbaıuly shyǵarmalarynyń elimizde aýdarylyp, tanystyrylýy jóninde toqtalmasa bolmaıtyny túsinikti. «Aýdarma» jýrnalynyń 1955 jylǵy tamyz aıyndaǵy sanynda Muhtar Áýezovtyń «Abaıdyń halyqtyǵy jáne realızm» dep atalatyn ǵylymı maqalasy jarıalandy. Bul maqalanyń qytaı tilinde shyǵatyn bedeldi basylymda jarıalanýynyń mańyzy erekshe zor. Jýrnalda Abaıdyń «Eskendir» poemasy qosa jarıalanǵan, ony aýdarǵan Sibe ultynan shyqqan aýdarýshy Qabaı, 1958 jyly «Halyq ádebıeti baspasy» «Abaı poemalaryn» basyp shyǵarǵan, aýdarýshy Qabaı. 1982 jyly «Shınjáń halyq baspasy» «Abaı óleńderinen tańdamalylardy» shyǵardy. Bul kitaptyń da aýdarýshysy Qabaı. 1984 jyly «Shınjáń halyq baspasy» Abaıdyń «Aqylıasyn» basyp shyǵarǵan, al 1993 jyly «Ulttar baspasy» «Abaı shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵyn» basyp shyǵarǵan, bul kitaptyń aýdarýshysy Qabaı. 1993 jyly IýNESKO 1995 jyly Abaıdyń 150 jyldyq mereı toıyn atap ótý jóninde sheshim shyǵarǵany barshaǵa aıan. Bul – uly Abaıdyń búkil álemge ortaq uly aqyn, oıshyl retinde tanylýy edi. Qazaqtyń uly aqyny Abaıdyń 150 jyldyq mereı toıyna baılanysty elimizdiń bas gazeti «Halyq gazeti» (1994 jyly 30 qarasha) jáne «Sáýle gazeti» (1994 jyly 2 sáýir), sondaı-aq «Qytaı mádenıet gazeti» qatarly basylymdarda arnaýly maqalalar jarıalanyp, Abaı shyǵarmashylyǵy, onyń eńbekteriniń máni men qundylyǵy, IýNESKO-nyń Abaıdyń 150 jyldyq mereı toıyn ótkizý sheshimi týraly keńinen toqtalǵan. 1995 jyly Qytaı tilinde shyǵatyn «İle aıdyny» jýrnaly tanymal jazýshy Ákpár Májıtuly aýdarǵan Abaı qara sózderiniń bir tobyn jarıalaǵan. Al osy jarıalanǵan Abaı qara sózderiniń yqshamdalǵan bir bólimi bedeldi, elimizde oqyrmany eń kóp basylymdardyń biri «Dýjy Ýynjaı» («oqyrman talǵamy») atty jýrnaldyń 1995 jylǵy 11 sanynda jarıalanǵan. Al «Ulttar baspasy» IýNESKO-nyń qazaqtyń uly aqyny, kemeńger oıshyly, tanymal aǵartýshysy, qazaqtyń taıaý zaman jazba ádebıetiniń irge tasyn qalaýshy Abaı Qunanbaıulynyń dúnıege kelgendiginiń 150 jyldyǵyn eske túsirý qımylyna atsalysý úshin «Abaı aqylıalarynyń» qytaı tilindegi nusqasyn túpnusqasymen qosa shyǵarǵan. «Bul kitapty aldymen elimizdiń Duń ultynyń jazýshysy, aýdarmashy Sý Joý-shıuń myrza orys tilinen aýdardy. Odan soń elimizdiń áıgili qazaq jazýshysy, aýdarmashy Ákpár Májıtuly qazaqsha túpnusqasyna saı aýdaryp bekitti jáne túsindirmeler berdi. Bul aýdarma túpnusqaǵa adaldyǵymen, dáldigimen, tiliniń qýatty da kórkemdigimen, jatyq ta ásemdigimen birden kózge túsedi. Abaı shyǵarmalarynyń (qara sózderiniń) ózindik ereksheligin berý, túpnusqanyń tereń oılylyǵy men aıshyqty da biregeı stılin birshama jaqsy jetkize alǵan dep aıtýymyzǵa tolyq negiz bar. Osy turǵyda, bul kitaptyń jaryq kórýi Qytaı men Qazaqstan arasynda mádenıet almasý tarıhyndaǵy eleýli ýaqıǵa ári elimiz aýdarma tarıhyndaǵy biregeı jumys deýge bolady. Demek, bul arnaıy zertteýge, úlken áńgimeniń taqyryby bolýǵa tatıtyn óreli aýdarma. Kórkem ádebıet pen mádenıettiń ár el, ár ult halqynyń birin-biri jete tanyp túsinisýi úshin uly dáneker ári kópir bolyp kelgendigi beseneden belgili. Óıtkeni, ol jalpy adamzatqa ortaq rýhanı baılyq bolyp tabylady. Sondyqtan onda shekara bolýǵa tıisti emes. Kúnnen-kúnge ashylyp bara jatqan, ári kúnnen-kúnge kishireıip bara jatqan myna álemde, bul másele barǵan saıyn kórnektilenip barady. Qazaqstan Respýblıkasy – Qytaıdyń tatý kórshisi, Qazaqstan Res­pýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıin, Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy dostyq barys-kelis kúsheıe tústi, eki el arasyndaǵy mádenı aýys-kúıis te anaǵurlym jıiledi. Osy barys­ta, Qazaqstan ádebıetiniń aýdarylýy, tanys­tyrylýy jáne zerttelýi tyń damýlarǵa ıe bolady dep senemiz.

Sháripqan ÁBDÁLIULY,  jazýshy, aýdarmashy  Úrimshi qalasy, QHR

"Túrkistan" gazeti