Qazirgi qoǵamdyq sanada «Ultshyldyq» uǵymy jaǵymsyz reńkke ıe bolyp, ol jóninde aıtyla qalsa, oıymyz tipti nasızmge deıin áldebir suryqsyz, turpaıy qubylysty beıneleıtin deńgeıge jetken. HH ǵasyrda nasızmdi basynan keshirgen adamzat balasy ultshyldyqtan úreılenetin dárejege jetip, ony qabyldaǵysy kelmeıtindeı syńaı tanytýda. Sonymen birge, postkeńestik jas memleketterde keńestik ıdeologıanyń ultshyldyqqa tańǵan eskirgen uǵymdary áli de saqtalýda. Dál osy arada biz Fransıany, Germanıany, Reseıdi, Úndistandy, Irandy taǵy da búginde qýatty memleketterge aınalǵan elderdiń tarıhı damý satysynda ultshyldyq kezeńinen ótkendigin, eger ondaı kezeń bolmasa atalǵan memleketter birtutas saıası-qoǵamdyq qurylym bola almaıtyndyǵyn ne eskergimiz kelmeıdi, ne bolmasa olar jóninde bilerimiz kóp emes. Joǵaryda atalǵan memleketter sol eldegi barlyq ulttardy memleketquraýshy ulttyń tóńiregine toptastyra bildi. Ondaı toptastyrýdyń amaldary birde tereń oılamaldanǵan saıasatpen, birde mindetteýmen sheshilgeni de tarıhtan málim. Ony Alash zıalylarynyń bilgendigi Júsipbek Aımaýytovtyń: «Ultyn shyn súıip, aıanbaı qyzmet qylǵan azamaty kóp jurt kúshti, ónerli, bilimdi jurt bolyp, kúreste teń túsip, basqalarǵa ózin eletip otyr. Ulty úshin qurmet qylmaı, bas qamyn oılap júrgen azamattardyń eli artta qalyp otyr. Ultshyl jurttar, áne, Germanıa, Iaponıa, Anglıa, Túrkıalar, olardyń balasy jasynan «ultym» dep ósedi. Eseıgen soń bar bilimin, kúshin óz jurtynyń kúsheıýine jumsaıdy. Olardyń ár adamy – memlekettiń keregi, qyzmetkeri» /1, 193/ degeninen ańǵarylady. Kezinde bálenbaı shaǵyn ulttyq birlestikterden qurylǵan Italıa memleketi jóninde osy memlekettiń tuńǵysh Premer-Mınıstri Kamıllo Kavýrdyń: «Biz Italıany jasadyq, endi ıtalándyqtardy jasaıyq» /2/ degeninde birqatar eýropalyq memleketterdiń qalyptasýyna tán tezıs jatyr. Álbette, HÚİİİ ǵasyrdan bastalyp HH ǵasyrdyń basyna deıin jalǵasqan Eýropa memleketteriniń ulttaný úderisinen beri ǵasyrdan astam ýaqyt ótti desek te, bul úderistiń memleketterdiń qalyptasý dáýiri bolǵandyǵyn eskergenimiz abzal-aq. Memleketterdiń qalyptasýynda keıbir jaǵdaılarda olardyń dáýirine qaramastan uqsastyqtar bola beredi. Ásirese, álgindeı uqsastyqtar saıası, ekonomıkalyq erekshelikterimen birge sol memleketterdiń tildik tutastyǵynan, mádenı birliginen asa jarqynyraq baıqalady. Tarıhtyń álgindeı sabaǵy bizge de jat emes. Bizdiń oıymyzsha, ulttar men ulystardy sińirip jibergen Eýropanyń otarshyl memleketterine qaraǵanda qazaq ulty HİÚ-HÚ ǵasyrlardan bastap derbes halyq retinde meılinshe alańsyz qalyptasty. Onyń jarqyn mysaly alyp qazaq dalasyndaǵy din birligi, til birligi, dástúr birligi. Iaǵnı, biz sonaý handyq memleket tusynda qazaq ekendigimizdi qalaı sezinsek, osy kúnde solaı túısinemiz.

HH ǵasyr basynda tutas eldik máselesi qazaq memlekettiligine jetý kúresine aınaldy. Osy kúresti iri qozǵalysqa aınaldyrǵandar Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly bastaǵan ultshyl qaıratkerler ekendigi de aıan. Qazaq qoǵamynda ultshyldyqtyń týýy jáne óristeýi osy qozǵalyspen tikeleı baılanysty. Túrki dáýirinen bastalyp handyq dáýirge ulasqan eldik, HİH ǵasyrdaǵy eldik, halyqtyq máseleler HH ǵasyr basynda jańa mazmunmen tolyqty. Ol – ulttyq mazmun. Sol sebepti de biz qazaq ultshyldyǵynyń tarıhyn HH ǵasyrdyń alǵashqy shıregindegi oqıǵalarmen baılanystyramyz. Osy kezeńge deıingi qoǵamdyq oılarǵa kelsek, olardy taza maǵynasyndaǵy ultshyldyq deı almaımyz. Birinshiden, handyq dáýirdegi jyraýlar, bı-sheshender shyǵarmalarynda aıtylǵan oılar ulttyń múddesinen góri sol kezdegi handyq memlekettiń, belgili bir qonystyń, mekenniń múddesimen nemese el bıleýshilerdiń, belgili adamnyń tulǵasymen bolmasa jeke adamnyń qandaı bolmaǵy sıaqty máselelermen tikeleı baılanysty bolatyn. Aıtalyq, Asan Qaıǵynyń:

Oıyl degen oıyńdy,

Otyn tapsań, toıyndy.

Oıyl kózdiń jasy edi,

Oıylda keńes qylmadyń,

Oıyldan eldi kóshirdiń,

degeninde, Aqtamberdi jyraýdyń:

Qońyraýly naıza qolǵa alyp,

Qońyr salqyn tóske alyp,

Qol tóńkerer me ekemiz?!

Jalaýly naıza janǵa alyp,

Jan qashyrar ma ekemiz?!

dep aıtqanynda, sol zamannyń qoǵamdyq sanasynyń tıptik kórinisteri bar. Odan beridegi Dýlat, Mahambet, Maılyqoja, Shortanbaı, Ábýbákir, taǵy da basqa Abaıǵa deıingi dáýirdegi ádebıette handyq dáýirdi ańsaý, qonystyń tarylýy, adamnyń moraldyq bolmysy sıaqty máseleler molynan ushyrasady. Mundaı áleýmettik konservatıvti, dıdaktıkalyq oılarda jalpy ulttyq máselelerden góri eldiń jaǵdaıyn sóz etý basymdaý. Sondyqtan, biz olardy ultshyldyq ıdeıalar kóterdi deı almaımyz. Orys otarshyldyǵynyń meılinshe asqynǵan tusynda, Reseı ımperıasynyń 1824 jylǵy, 1867-68 jyldardaǵy qazaq dalasyn basqarýǵa qatysty belgili qujattary júzege jedel asyryla bastaǵan zamanda ómir súrgen Shoqan Ýálıhanov, Ybyraı Altynsarın, Abaı sıaqty dáýirdiń iri tulǵalary da ultshyldyqqa bara qoımady. Álbette, bul olardyń kemshiligi emes, zamandardyń ereksheligi. Eger Shoqan Ýálıhanovtyń tabıǵı darynyn ashqan, onyń ǵylymı izdenisterin qajet etken orys qoǵamy desek, Ybyraı men Abaıdyń otarshyldyq saıasatqa kózqarastary týraly Muhtar Áýezov: «Biraq bulardyń toby saıası áleýmettik qurylysta patsha úkimetinen qysym kórmeıdi. Qaıta sodan sybaǵa alyp, sonyń ózine qońsy qonǵan tap. Sondyqtan ol tap aqyndary tóńkerisshil qarsylyq taqyryby men tóńkerisshil saryn sıaqtynyń eshbirine de jolamaıdy. Qazaq ólkesiniń olar kezinde otar bop jatýy da bulardyń sana-sezimine áser etpegendeı bolady» /3, 314/. Bizdiń oıymyzsha, Muqańnyń osy oılaryna qosymsha retinde Altynsarın men Abaıdyń ulttyq máselelerdi óz deńgeıinde kótermeýine sol kezdegi qoǵamdyq qurylystyń tikeleı yqpaly tıgen. Atap aıtqanda, ultshyldyq ataýlynyń feodaldyq-agrarlyq kezeńde emes, býrjýazıalyq kapıtalısik qatynastar kezinde kórinetindiginde, osy qoǵamdyq formasıada óristeıtindiginde.

Feodaldyq-agrarlyq kezeńde qoǵam birtekti, júıeli mádenıetke, dástúrge, qandaı da bir saıası kúsh bolýǵa umtyla qoımaıdy. Ortaq júıege umtylýdyń agrarlyq qoǵam úshin asa qajeti de joq. Sebebi, agrarlyq qoǵamda kúndelikti ómir, kásip jalpy halyqqa, ultqa emes ózin qorshaǵan aınalaǵa ǵana arnalady, soǵan beıimdeledi. Máselen, mal baqsa, óziniń otbasy úshin nemese qojaıynynyń múddesi úshin jumys isteıdi, egin ekse de solaı. Qolónershi bolsa, sol aýyl-aımaqtyń kúndelikti usaq-túıek qajettiligin qanaǵattandyrý úshin ismerlik etedi. Oqysa da aýyl arasynda moldalyq qylý úshin bilim alady. Abaı osyndaı dalalyq kózqarastan qara úzip shyqty. Sondyqtan da:

Balamdy medresege bil dep berdim,

Qyzmet qylsyn, shen alsyn dep bermedim,

deıdi. Iaǵnı, Abaı úshin balanyń alǵan bilimi aýyl arasyndaǵy usaq qyzmetpen, mansapqumar shenmen shektelmeýi tıis. Abaı uǵymynda bilim adamshylyq joly úshin qajet. Al adamshylyq joly úshin ıgerilgen bilim azdyń emes, kóptiń paıdasyna qyzmet etpek. Abaıdyń eńbek jónindegi pozısıasy da osyndaı. Abaı óziniń kózqarastarynda ultshyldyq taraptan emes, jalpyadamzattyq gýmanısik keıipte kórinedi. Bul Abaıǵa ıslam dininen, musylman órkenıetinen kelgen kózqaras. Abaıdyń tikeleı tárbıesin alǵan ómirdegi de, óleńdegi de inisi Shákárim HH ǵasyr basynda ultshyldyq jóninde aıtyla qalǵanda, naqtylap aıtsaq, Mánnan Turǵanbaıulynyń «Abaı» jýrnalynda jaryq kórgen «Ultshyldyq» maqalasyna osy jýrnaldyń betinde «Ultshyldyq jaıly» degen atpen jaýap bergeni belgili. Osy jaýabynda Shákárimniń Mánnan maqalasyndaǵy ultshyldyq jónindegi oılarymen qosylmaıtyndyǵy baıqalady. Budan feodaldyq-agrarlyq kezeńde qalyptasqan aǵartýshylar ultshyldyq ıdeıalaryna asa beıim emestigi baıqalady.

Qazaqtyń feodaldyq ıerarhıasy ydyraı bastaǵan kezdi kózimen kórgen Abaı sol aýyl-aımaqtyń usaq tirshiligine kóńili tolmaı, alysty meńzep jalpy halyqqa, qazaqqa sóz arnaǵan birinshi aqyn. Endigi jerde Abaı kásipti de, oqýdy da kóptiń paıdasyna jumsaýdy úndedi. Sondyqtan Abaı ǵasyrlar boıy qalyptasqan feodaldyq-agrarlyq ómir saltyna synı kózben qarap, osy zamannyń qaıshylyqtaryn bezbendep, adam mineziniń fılosofıasyna bardy. Sol sebepti de Muhtar Áýezov Abaı fılosofıasyn minez-qulyq fılosofıasy degeni bar. Álbette, Abaı óziniń osyndaı dúnıeaýı kózqarastarynda, ilgeride aıtqanymyzdaı, ózi jaqsy ıgergen, sanasyna sińirgen ıslam qaǵıdattaryn tirek etti. Eldik máselesinde otarshyldyq ıleýine tolyq túsken eldiń keıpin Abaı:

Ózderińdi el bolar deı almaımyn,

Óz qolyńnan ketken soń endi óz yrqyń, -

dep kúreskerlikpen emes, ózine tán synshyldyqpen qorytyndy jasasa, endi bir tusta:

Kók tuman – aldyńdaǵy keler zaman,

Úmitti sáýle etip kóz kóp qadalǵan.

Kóp jyldar kóp kúndi aıdap kele jatyr,

Sıpat joq, sýret te joq, kózim talǵan, -

deıdi. Abaıdyń qamyǵýy men toryǵýy óz zamanynan týǵan kóńildiń kúıi. Degenmen, keler zamanda sol Abaıdyń kemeńger oılarynan sýsyndaǵan bilimdi de alǵyr, ultshyl jastar tarıh sahnasyna shyǵar edi. Olar otyzdan endi asqan Álıhan, Ahmet, jıyrmadan endi asqan Mirjaqyp, Mustafa, tipti bozbala býyn Muhtar, Qoshke, Smaǵuldar. Tutas lek. Tegeýrindi top. Áreketshil shoǵyr.

Agrarlyq qoǵamda ultshyldyq baıqalmaıdy, baıqala qalǵannyń ózinde aıtarlyqtaı bederli de belsendi de emes. Bul kezde ult, halyq jóninde aıtylǵandardy ulttyq ıdeıalar dep emes, halyqshyldyq kóńil-kúı dep baǵalaǵan abzal. Álem tarıhy ańǵartyp otyrǵandaı, ultshyldyq, jalpy alǵanda, agrarlyq kezeńniń emes, býrjýazıalyq qoǵamnyń jemisi. Býrjýazıalyq qoǵamnyń ekonomıkalyq qatynastary, atap aıtqanda, kapıtalısik qatynastar memlekettiń bir júıe ekendigin, ortaq ekonomıkalyq hám rýhanı-mádenı organızm ekendigin kórsetip berdi. Osydan jalpyqoǵamdyq ujymdasý, bir halyqtyń ózara ishki baılanystary, árekettesýi kúsheıdi. Qoǵamnyń taptyq, násildik qaıshylyqtary ártúrli ıdeologıalyq aǵymdardy týdyrdy. Osyndaı aǵymdardyń ishindegi irileriniń biri ultshyldyq boldy. Qazaq dalasyna kapıtalısik qarym-qatynastardyń kele bastaǵanynda qalyptasqan osyndaı qubylys jóninde Muhtar Áýezov bilgirlikpen: «Besinshi jyl tóńkerisiniń artynan shyqqan jańa úlgidegi aqyn-jazýshy bular tobynan shyqpaıdy. Olardy maıdanǵa ákep shyǵarǵan qoǵamdyq, sharýashylyq, saıası kúılerdiń basqasha bop jańǵyryp ózgerýi. Sondyqtan olardyń ózderi de qyr úlgisindegi qazaq emes, oqyǵan, eýropalanǵan, qyzmet ıesi bop júrgen qala týyndysy bolady. Olardyń baıshyl-ultshyl oqyǵandar bop qalyptanýlarynda taptyq dosy, tustasy da sol qala týyndysy, qala yqpalyndaǵy jergilikti býrjýalar bolady» /3, 315/ dep jazady. Qazaq ultshyldary ádepkide ulttyń teńdigi men bostandyǵyn talap etý sharasynan bastap («Qarqaraly quzyrhaty») ulttyq memleket úlgisin (Qazaq avtonomıasy) jasaýǵa deıingi aralyqta saıası ultshyldyqta bolsa, keńestik dáýirde bólshevıktik saıasattyń yqpalynan mádenı-rýhanı ultshyldyq mazmunyna kóshti. 1920 jyldary keńestik platformadaǵy jazýshylardyń Maǵjandy jáne taǵy basqalardy ultshyl deıtini osydan. Qazaq ultshyldyǵynyń sıpaty jóninde olardyń ıdeologıalyq birjaqtylyǵyna qaramastan, Sáken Seıfýllınniń «Tar jol, taıǵaq keshý» romany da, Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebi» jáne «HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ádebıeti. Baıshyldyq-ultshyldyq dáýir» kitaptary da mol aqparat beredi. Bul arada Ahańnyń jáne taǵy da basqa Alash zıalylarynyń týǵan halqy úshin ultshyl bolǵandyǵynan qoryqpaýymyz kerek, qaıta qazaq balasynyń ishinen ultshyldardyń shyqqanyna qýanǵanymyz abzal, sóıtip el múddesi jolyna rıasyz qyzmet etken tulǵalarǵa taǵzym etkenimiz jón. Biz halqyna berilgen azamattardy aıyptaǵandardan, sol zamannyń shyndyǵyn saralamaı, ulttyń ómirlik qajettilikterin uǵynbaı, áli de eski saryn, baıaǵy túsinikpen júrgen, sóıtip ultshyldardan at-tondaryn ala qashatyn zamandastardan saqtanýymyz kerek. Óıtkeni, olar óz halqynyń tarıhı damý jolyn onyń qajettilikterimen, suranystarymen tereń baılanystyra qaraı almaıdy. Keshegi qazaqtyń kóp máselesi búgingi qoǵamda da ózgeshe sıpatta, basqasha óńde áli kúnge deıin sheshilmeı kele jatqandyǵynan beıhabar nemese beıjaı. Al ultshyldyq – aldyńǵy qatarly zıaly azamattardyń ulttyń quqyǵy men teńdigi eskerilmegen shaqta týǵan halqyn saqtap qalýǵa baǵyttalǵan maqsatty kúresi men áreketi. Ultshyldyq – saqtaný ınstınkti. Ultshyldyq – ulttyń ómir súrý ımýnıtetin qalyptastyratyn qadam. Sol sebepti qazaqtyń keshegi tarıhyn eskermeı, búgingi qazaqtyń ult retinde óziniń damý joly bolatyndyǵymen sanaspaı, ony jahandaný dáýirindegi batystyq modeldiń bir bólshegindeı nemese sol álemdik damýdaǵy mańyzy bolmashy tetikteı qarap, áıteýir, ana deńgeıge jetsek, myna deńgeıdi baǵyndyrsaq deı berýdiń bar ýaqytta da durys bola bermeıtindigin umytpaǵanymyz jón. Búkil álemge, keshe ózine baǵynǵan halyqtarǵa áli kúnge deıin ımperıalyq kózqaraspen qaraıtyn Eýropa, orys tarıhshylarynyń, saıasattanýshylarynyń nemese basqa da jazarmandarynyń ultshyldyqtan úrkitýiniń yqpalyna enýdiń, tarıhı damý joly basqa bizder úshin olardy basshylyqqa alýdyń qajeti shamaly. Batystyq óktem saıasat úshin jas memleketterdiń tym memleketshil, ultshyl bolýynyń qajet shamaly. Bolyp tolǵan el kezinde bola almaǵan, endi bolǵysy keletin eldi túsine almaıdy. «Toq bala ash balamen oınamaıdynyń...» keri. Sondyqtan sol Eýropańyzdaǵy búgingi myqty memleketterdiń saıası, áskerı, mádenı qýatyn jasaǵan ultshyldyqtyń úlgisi nemese Reseı ımperıasynyń kúshti ıdeologıasy bolǵan orys ultshyldyǵynyń qandaı tarıhı mańyzy, ózinen keıingi dáýirlerge qanshalyqty yqpaly bolsa, qazaq ultshyldyǵynyń da sondaı áseri de, dástúri de bolmaǵy qajet. Qandaı memleket bolsyn sol elge ataý bergen ulttyń tóńiregine toptaspaǵy jón. Mundaı toptasý ártarapty bolýy múmkin, biraq ujymdaspaı, týystaspaı bolmaıdy. Qazaqstan da osyndaı bolýǵa tıisti tabıǵı úderisten shet qala almaıdy. Bul ult ómir súrýiniń, memleket qalyptasýynyń, sóıtip álemdik qaýymdastyqtan óziniń dara kelbetimen laıyqty oryn alýynyń tabıǵı da berik kepili. Álem birtektiligimen emes, kópboıaýly bolýymen anaǵurlym qyzǵylyqty. Jaratqan ıemiz bizdi ár ulttyń, ár dinniń, ár tildiń ókili etipti. Endeshe, árqaısysymyz tabıǵı týmysymyzǵa, shynaıy bolmysymyzǵa saı bolmaǵymyz shart.

Álemdik tarıh tájirıbesi memlekettilik ıdeıasymen birge ultshyldyq ıdeıasynyń da týatyndyǵyn kórsetti. Bul ıdeıany týdyrǵandar sol memleketti qurýshy ulttyń ozyq oıly ókilderi boldy. Sondaı-aq, budan ózge de ultshyldyq tıpi paıda boldy. Ol tarıh talaıymen ózge memleket quramyna enip qalǵan, sóıtip otarlyq ezgini basynan ótkerip, derbes memlekettilikke, táýelsizdikke jete almaı otyrǵan ulttardyń ultshyldyǵy bolatyn. Iaǵnı, barsha dúnıede ultshyldyqtyń negizgi álgindeı eki tıpi bar. Biri – ulttyq astamshyldyqpen baılanysty ımperıalyq ultshyldyq. Ekinshisi – óziniń saıası, rýhanı táýelsizdigine umtylǵan tabıǵı ultshyldyq. Al túrleri budan da kóp. Máselen, azamattyq ulshyldyq, saıası ultshyldyq, áleýmettik ultshyldyq, taptyq ultshyldyq, tabıǵı ultshyldyq, astamshyl ultshyldyq, mádenı ultshyldyq, t.b.

Qazaq tarıhyndaǵy ultshyldyqtyń qaınar bastaýynda Alash qozǵalysy qaıratkerleri turdy dedik. Osy saıası-rýhanı qubylystyń týýynda Ahańnyń óz tulǵasynyń da, shyǵarmashylyǵynyń da, kúresiniń de orny erekshe ekendigi aıtylǵan, aıtyla beretin aqıqat. Ahmet Baıtursynulynyń osy qaıratkerlik ǵumyrynyń ónegesi, shyǵarmashylyǵynyń taǵylymy búgingi qazaq balasyna da sharapatyn tıgizbek. Saıasat maıdanyndaǵy qaıraty da, qalamynan týǵan eńbekteri de – Ahańnyń ultyna degen zor mahabbatynyń kórinisi. Qazaqqa degen osy uly qushtarlyq ony naǵyz ultshyl etti. Halqyna qam, eline em bolǵan mundaı ultshyldyq zor qurmetke de, kórnekti úlgige de laıyq. Óıtkeni Ahańnyń ultshyldyǵy – qazaq bolyp qalýǵa, qazaqtyń basyn qosýǵa, qazaq bolyp órkendeýge, qazaqtyń mádenıet basqyshyna kóterilýine, qazaqtyń derbes memleketin qalyptastyrýǵa negizdelgen tabıǵı ultshyldyq bolatyn. Osy ultshyldyq barsha qazaqty oıatty, namysyn qaırap eldikke shaqyrdy. Ahań bastaǵan zıalylardyń birige alatyndyǵyn, azattyq jolynda kúrese alatyndyǵyn Alash qozǵalysy pash etti. Degenmen, Alash qozǵalysy týdyrǵan ultshyldyq dáýiri ol qazaqtyń boıyna ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan orasan qýattyń jemisi bolatyn. Orys otarshyldyǵyna qarsy baǵyttalǵan áskerı, mádenı kúres Ahańdar zamanynda saıası kúreske arnaldy. Alash qaıratkerleri qazaqtyń ulttyq memleketi ornatylmaıynsha, ulttyń máselesi tolyq ári túpkilikti sheshilmeıtindigin tereń túısindi. Qazaqtyń azattyǵyn alyp, quqyǵyn shektegen Reseı otarshyldyǵy qazaq ultshyldyǵynyń qalyptasýyna keń jol ashty. Mirjaqyp Dýlatovtyń: «Bizdi ultshyl qylǵan – kemdikte, qorlyqta júrgenimiz, kóringennen soqqy jegenimiz edi» /4/ degenindeı, qazaq ultshyldaryn týǵyzǵan otarshyl úkimettiń zorlyqshyl tártibi, úreıli saıasaty. Bul saıasatpen kúresýdiń Kenesarylar bastaǵan qarýly joryqtary da, aǵartýshylar ustanǵan nasıhatshyldyǵy da jeńiske jetkizbesin túsingen Alash zıalylary jańa joldy tańdady. Sondyqtan, otarshyldyq qamytynan tek kúrespen ǵana arylýǵa bolatyndyǵyn uǵynǵan qazaq ultshyldary kúrestiń amaldary men maqsatyn aıqyndady. Bizdiń oıymyzsha, mundaı amal ekeý edi. Birinshiden, otarshyl úkimetten halyqtyń quqyǵy men teńdigin talap etý, oǵan qol jetkizý. Bul – saıası jol. Ekinshiden, halyqqa óziniń quqyǵy men bostandyǵyn bildirý, sanasyna sińirý edi. Bul – rýhanı-aǵartýshylyq jol. Alash qaıratkerleriniń kúresin qaraǵanda olardyń barshasy osy eki jolmen júrgenderin ańǵaramyz. Saıası jol 1905 jyly bastalsa, rýhanı-aǵartýshylyq joldyń basy demesek te, bederli belesi retinde «Qyryq mysal», «Oıan, qazaq!» jaryq kórgen 1909 jyldy ataımyz. Mine, osy kezeńnen bastap Alash qaıratkerleri qalyptastyrǵan Uly ultshyldyq dáýiri bastalyp, budan sońǵy saıası hám rýhanı kúresterge ulasty. Bul kúrestiń úlken qorytyndysy – 1917 jylǵy «Alash» partıasynyń, Alashorda úkimetiniń qurylýy, eń basty nátıjesi Alash avtonomıasynyń jarıalanýy edi. Keńestik dıktatýra Alash avtonomıasyn moıyndamaı, zorlyqpen taratqanymen Alash murattaryna berilgen Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Mustafa Shoqaı, Halel Dosmuhameduly, taǵy da qanshama abzal azamattar ózderiniń ultshyl platformalarynda qaldy. Ony jalań ınternasıonalızm tańylyp jatqan keńestik dáýirdiń alǵashqy jyldarynda jazylǵan «Qazaq qalam qaıratkerleri jaıynan» atty eńbeginde: «Qazaq balasyn ultym, jurtym, baýyrym dep úırenip qalǵan qazaqtyń baýyrmal qalam qaıratkerleri oktábr ózgerisi bolǵanda birden ınternasıonal (bıbaýyrmal) bolyp ózgere almady, ózgelerdeı «alymsaqtan beri» komýnıs, ınternasıonalıs elim dep aıtýǵa aýzy bara almady» /5, 277/ dep jazǵany dálel. Osy Uly ultshyldyq dáýiriniń mádenı-rýhanı dástúriniń dáni qazaq topyraǵyna myqtap egilip, ol keıin keńes dáýirinde Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Baýyrjan Momyshuly, Álkeı Marǵulan, Ermuhan Bekmahanov, İlıas Eserberlın, Muhtar Maǵaýın, taǵy da qanshama lek qazaq qalamgerleri men ǵalymdaryna yqpal etti. Ahań túrlegen ana tilimizdiń tabıǵatyn tanýda onyń ǵylymı mektebi qalyptasty. Ol mektepten búkil qazaq til bilimi tálim aldy deýge bolady. Sondaı-aq, Mirjaqyp Dýlatovtyń, Halel Dosmuhamedulynyń, Muhamedjan Tynyshbaevtyń, Teljan Shonanulynyń, Eldes Omarulynyń eńbekteri de keıingi qazaq ǵylym-bilimine ólsheýsiz yqpal jasady. Al qazaq ultshyldarynyń saıası kúresi, ultqa degen rıasyz adaldyǵy men berilgendigi búgingi azat eldiń urpaqtaryna taǵylym mektebi bolarlyq. Árbir ult óziniń uly adamdarymen, úlken oqıǵalarymen, iri kezeńderimen maqtana alady. Biz san ǵasyrlyq qazaq tarıhyna kóz salǵanda ózge de aıbyndy kezeńderimizben birge Alash dáýirimen maqtana alamyz. Óıtkeni, qazaq ultshyldary jasaǵan Alash dáýiri – qazaq balasynyń boıyndaǵy kúreskerlik kúshti, rýhanı qýatty, bostandyqqa degen senimdi pash etken, eń bastysy ulttyń azattyǵyna umtylǵan uly kezeń.

Alash qaıratkerleri jasaǵan Uly ultshyldyq dáýirde ózge ulttan kek alý, ózge halyqty tuqyrtý nemese muqatý áreketteri bolǵan emes. Qazaq ultshyldary týǵan halqynyń teńdigi men bostandyǵy úshin kúresti. Ahańdar eshqashan qazaqtyń ózgeden artyqshylyǵyn, erekshe bolýyn nasıhattaǵan da emes, ózgelerge ústemdik etýdi de maqsat etpegen. Ult kóseminiń bir de bir eńbeginde qazaq halqy orystan, ıa bolmasa tatardan, basqadan artyq demeıdi. Ol qazaqtyń «qalpyn» da, «saltyn» da synmen baǵalap, halqyn bilimge, mádenıetke úndeıdi. Bilimge, mádenıetke úndeý Ahańda jáne basqa da alashtyq qaıratkerlerde HİH ǵasyrdyń aǵartýshylarynan ózgerek sıpatta. Óıtkeni Ahań qazaqty ózgelermen bilim men mádenıet teńestiretinin, olardyń ulttyń qarýy men qorǵany ekendigin jaqsy sezingen. Sodan soń da ol: «Mádenıeti joǵary halyq – mádenıeti tómen halyqty az-kóbine qaramaı jem qylatyny aıdan anyq, kúndeı jaryq aqıqat. 200 mıllıon úndi halqyn 50 mıllıon aǵylshyn jem qylyp otyrǵany, 500 mıllıon Qytaıdy ózinen on ese az jurttar ájýalap otyrǵany – adam balasynyń teńdigi-kemdigi mádenıetine qaraı ekendigin yspattaıdy» /5, 279/ dep jazdy. Otarshyl saıasattyń jetegindegi qazaqqa erkindik bolmaı, azattyq berilmeı onyń halin túzeý múmkin emestigin tereń túsindi. Sondyqtan, Ahańdar toby burynǵysha aǵartýshylyq deńgeıde qala almady da bostandyq urandaryn jarıalap, saıası kúreske shyqty. Ulttyń quqyǵy men teńdigin otarshyl úkimet óz erikterimen bermeıtin de edi, bermek túgili, jyldan jylǵa qazaq dalasyna kelimsekterdi tógip, bekinisterin kóbeıtip, keń saharanyń tynysyn tarylta bastaǵan. Mine, osyndaı jaǵdaıda jappaı bıligin ornata bastaǵan ımperıa saıasatyna qarsylyq jasaý kerek boldy. Solardyń alǵashqy qadamy «Qarqaraly quzyrhaty» bolǵandyǵyn aıttyq. Mundaı talaptyń oryndalmaıtyndyǵyn uǵynǵan qazaq ultshyldary eń aldymen qazaqtyń óz sanasyn kóterý kerek ekendigin, namysyn oıatý qajettigin uǵyndy. «Qyryq mysal» da, «Masa» da osynyń aıǵaǵy. Sóıtip, qaıratker Ahań, ustaz Ahań aqyndyqqa bardy. Bolmysynan qyzýqandylyqtan góri sabyrly, tózimdi, aqyl men qaırattyń adamy Ahań poezıany óleń-jyrǵa áýes keletin qazaqtyń tabıǵatyna jaqyn bolǵandyqtan ádeıi jazdy. Bolmasa, ol kisiniń aqyndyǵy Abaıdaı tereń, Maǵjandaı kórkem emes.  Tabıǵatynan aqyn emestigin, áıteýir, qazaqqa óleń-sóz tatymdy bolǵandyqtan, nasıhat sózderin uıqas pen yrǵaqqa qurǵandyǵyn ózi de eskertken bolatyn.

Keń saharany, tutas ultty oıatý úshin gazet kerek edi. Ahmet Baıtursynuly bas bolyp, Alash qalamgerleri birneshe jyl áreket etip, áıteýir 1913 jyly Orynborda «Ult» gazetin dúnıege keltirdi. Gazettiń baǵyty jóninde sol zamannyń kýágeri Muhtar Áýezov: «Qazaq» gazetiniń mezgili ádebıetke ultshyldyq týyn kótergen mezgilimen tustas. Ol ýaqyt qazaq jurty 1905 jyldyń ózgerisin ótkizip, el dertiniń sebebin uǵyp, emin bilip, endi qazaqty oıatyp, kúshin bir jerge jıyp, patsha saıasatyna qarsylyq oılap, qurǵaq ýaıymnan da, bos sózden de iske qaraı aıaq basamyz dep, talap qyla bastaǵan ýaqytyna keledi» /6, 350/ dep jazǵany málim. «Qazaq» gazeti qazaq zıalylarynyń basyn qosyp, saıası kúreske úndeýde uly mısıany oryndady. Ásirese, Aqpan tóńkerisinen keıingi kezeńde oblystyq, ýezik qazaq sıezderin uıymdastyrýda, qazaq komıtetterin ashýda, Birinshi, Ekinshi jalpyqazaq sıezderin ótkizýde osy shynaıy ult basylymynyń orny da, róli de aıryqsha boldy. «Qazaqpen» birge «Saryarqa», «Birlik týy» gazetterinde ult zıalylarynyń mádenı-aǵartýshylyq ultshyldyǵy basymyraq baıqaldy. 1917 jylǵy Aqpan kóterilisinen keıin osy mádenı-aǵartýshylyq kúres, negizinen alǵanda, saıası kúreske aınaldy.

HH ǵasyr basyndaǵy ult zıalylarynyń eńbeginiń arqasynda qazaq halqy ózin tutas ult retinde burynǵydan da qatty sezindi. Mundaı ózin-ózi taný kezeńi Eýropada HÚİİİ ǵasyrda jáne HİH ǵasyrdyń birinshi shıreginde qatty júrgenin ilgeride aıtqan bolatynbyz. Batys elderindegi ultshyldyq pen qazaq ultshyldyǵynyń aıyrmasy ýaqyttyq jaǵynan da, saıası tıpi jaǵynan da, kúresý amaldary jaǵynan da asa úlken. Batys ǵalymdary óz elderindegi ultshyldyqtyń formasyna qarap, jalpy ultshyldyq qubylysyna baǵa berip keledi. Ondaı eýropalyq ǵalymdardyń ultshyldyq jónindegi túsinikterin, ǵylymı tujyrymdaryn, qaǵıdattaryn jalpy ádisnamasyn biz qabyldaı almaımyz. Olardyń mysaly Germanıadaǵy, Fransıadaǵy nemese Anglıadaǵy ultshyldyq tıpteri. Álbette, osy elderdegi ultshyldyq ol fransýzdyń, nemistiń, aǵylshynnyń ústemdigin nasıhattaý, Azıa, Afrıka, Latyn Amerıkasy halyqtaryn mádenı óresin tómen sanaý. Mine, osy ultshyldyqty kesheli, búgingi fılosoftar, áleýmettanýshylar men saıasattanýshylar, tarıhshylar men qoǵamtanýshylar synap jatady. Bul – durys, sebebi eýropalyqtardyń álgi ultshyldyǵy ol astamshyldyq ultshyldyq. Eýropalyq ultshyldyqqa berilgen mundaı baǵa qazaq ultshyldyǵynyń tabıǵatyna múldem kelmeıdi. Sebebi, qazaq ultshyldyǵy ol astamshyldyq, ásire, radıkaldy ultshyldyq emes, qazaqty ult retinde saqtap qalýdy murat etken, qaırat qylǵan tabıǵı ultshyldyq. Basyný, asqyný emes, amaldaý qadamy. Al Ahańdar ultshyldyǵynyń maqsatynda eńsesi túsken ultty ózgelerge teńeý, «aıdaýǵa túsken janyn, talaýǵa túsken malyn» qaıtarý talaby jatty. Eń bastysy Ahańdar ultshyldyqty halyqty uıystyrýǵa, óziniń abyroıyn bilýge paıdalandy. Sondyqtan, ol kezdegi qazaq ultshyldyǵy eshqandaı saıası doktrına emes nemese ulttyq astamshylyq emes, táýeldiliktegi ultynyń jaǵdaıyn kóterý, ony bostandyqqa jetkizý muraty bolatyn. Qazaq ultshyldyǵynyń paıda bolýy jóninde Ahań: «Qazaq qalam qaıratkerleri qaıdan týǵan, qashan shyqqan dep suraý qoıylsa, jaýap qıyn emes. 1. Qazaq qalam qaıratkerleri orystyń qorlyq kórgen, taıaq jegen, orys tabanynda ezilgen jurttan týǵan; 2. Qazaq qalam qaıratkerleri qazaq basyna qıyn-qystaý zar zaman túsip, ústin torlap, qaıǵy bulty qaptaǵan shaqta shyqqan. Qul bolǵan halyqtan týyp, quldyqtyń qorlyq, zorlyǵyn kórip otyryp, qazaq qalam qaıratkerleri qalamyn ultynyń aýyryn jeńiltý, aýyryn azaıtý jolyna jumsamasqa múmkin emes; kemshilik kórgen jurttan týyp, kemshilikten qutqarýdy maqsat etip, ylǵı sol jolda jumys qylǵan qazaq qalam qaıratkerleri jurtshyl, ultshyl, ıaǵnı halqyna jany ashıtyn, halqynyń jany aýyrǵanda jany birge kúızeletin, baýyrmal bolmasqa taǵy múmkin emes. Olaı bolmaǵan bolmasa, onda tabıǵat zańynan tysqary, adamnan shoshqa, shoshqadan kúshik týǵan sıaqty bolyp shyǵady» /5, 277/ dep uǵyndyrǵan. Qazaqtan týyp qazaqtyń taǵdyryna jany ashý tabıǵı is, árbirden soń saýapty sharýa. Árbir ulttyń minezi, dástúri, tili, mádenıeti, dúnıetanymy bir, ortaq desek, onda ár ulttyń sol áýelgi jaratylystan berilgen ulttyq ereksheligine saı bolmaǵy jáne ony qalamaǵy tabıǵı qajettilik. Jaratqan Allamyz áý basta bizdi áıteýir bir ulttyń urpaǵy etip bar qylǵan soń sol ulttyń tilinde sóılep, tóńirekti tanyp, tirshilik etsek jaratylysymyzǵa saı bolǵanymyz. Iaǵnı ultty súıý degenimiz – sol ultqa tán ıgi qasıetterdi, izgi minezderdi oıǵa toqyp, boıǵa darytyp, qolyńnan kelgenshe bir sharýasyna jaraý desek, Ahań bastaǵan ultshyldar shoǵyry otarshyl úkimettiń tosqaýyly men tyıymyna qaramaı jigerlerin janyp, kúshterin sarqyp ultqa qyzmet etti de, búgingi biz úshin de, bolashaq urpaq úshin de ultty súıýdiń de, ult úshin kúıýdiń de úlgisin kórsetti. Sol ulttan týyp, sol ultty súımeý, sol halyqtyń ózgelerden kórgen jábirin bilip, júrek syzdamaý, bas aýyrmaý múmkin be, álbette, esi durys, sanasy túzý adam úshin múmkin emes! «Adamdyq dıqanshysy» dep jyr jazǵan, tutas halyqqa saýat ashtyrǵan ulttyń uly ustazy Ahmet Baıtursynulynyń ultshyldyǵyn radıkaldy ultshyldyq dep eshkim de aıta almas. Esesi ketken, eńsesi túsken halyqqa jalpy adamzattyń jaǵdaıyn oıla degen ýtopıalyq usynysty eshkim de tańa almas. Ózin jarylqaı almaı otyrǵan jurt, ózgege ne dep baýyrmaldyq tanytsyn. Bul jóninde Mánnan Turǵanbaıuly: «Qazaq qatarǵa kirip jurt bolsyn degen kisi tárbıeniń jolynan aırylmasqa kerek, áýeli qazaqqa óziniń kim ekenin, adamshylyq quqyǵyn bildirýge, onan soń Otanyn tanytyp, jaqsy kórgizýge, sonan soń dúnıedegi barlyq adam balasy baýyr ekenin bildirip, kópshil adamdy súıgish qylýǵa tyrysý kerek» /7, 58/ dep, qazaqtyń aldymen kim bolmaǵyn dál aıtqan.

Ultshyldyqtyń negizgi maqsaty – ulttyń azattyǵy. Alash qaıratkerleri sol úshin kúresti. Olar jetpegen azattyqqa biz jettik. Degenmen, ult azattyq alǵanda onyń barlyq máselesi sheshile qoımaıdy. Sóıtip, táýelsizdik alǵannan keıin de ultshyldyq jalǵasady. Bul ultshyldyqtyń negizgi maqsaty – memleketquraýshy ulttyń keshegi otarshyldyq psıhologıadan arylýy, uzaq ýaqyt otarshyldyq zamanynda joǵaltyp alǵan nemese kómeskilengen ulttyq sanany jańǵyrtý. Búgingi sózben aıtsaq, memlekettik ultshyldyq, ony jumsartyńqyrap batystyq yńǵaımen memleketshildik dep júrmiz. Táýelsizdik alǵaly jıyrma jyl ýaqyt ishinde ult zıalylary kóterip kele jatqan til máselesi qazirgi kezde ulttyq sanany qalyptastyrýdyń negizgi máselesine aınalýda, sondyqtan buǵan resmı bılik búgingiden de belsene kiriskeni jón degen oılar aıtylyp júr. Qazirgi kezde qazaq zıalylarynyń ulttyq máselelerdi batyl kóterýine mynadaı nárseler sebep bolýda. Birinshiden, áli kúnge deıin halyq sanasynyń keshegi otarshyldyq zardaptarynan aryla almaı jatýy; ekinshiden, til máselesiniń tolyq sheshilmeýi; úshinshiden, jahandanýmen birge kelip jatqan jat jurttyqtar yqpalynyń kúsheıýi. Sondyqtan qazirgi kezde qoǵamda azamattyq ultshyldyq, etnıkalyq ultshyldyq, mádenı ultshyldyq kórinisteri bola bermek. Óıtkeni, ult máselesi egemendik tusynda tolyq ári qarqyndy sheshilmeýi – memleketquraýshy ulttyń óz memleketiniń taǵdyryna alańdaǵan memlekettik ultshyldyǵynyń órkendeýine keńinen jol ashýda.

Búgingi ultshyldyqta saıası reńkten, saıası urandardan góri qazaq halqynyń tiliniń, mádenıetiniń, dástúriniń óz elinde saltanat qursa degen azamattyq, moraldyq quqy jatyr. Ulttyq másele kóterip júrgen zıalylar qazaq halqynyń áldebir basqa halyqqa ústemdigi jóninde emes, qazaq ultynyń osy eldiń, jerdiń ıesi retindegi quqynyń durys sheshilgenin qalaıdy. Sondyqtan, búgingi ultshyldyqqa saıası emes, rýhanı-moraldyq mazmun tán. Ol qazaqtyń tildik, dinı mádenı birlikke umtylysynan baıqalady. Iaǵnı, qazaq derbes ult retinde óziniń biregeıligin óz elinde saqtaýǵa umtylsa, onyń qandaı ábestigi bar. Búgin ult retinde toptasýdyń da, birlesýdiń de arqaýy men dińgegi – ana tilimiz, Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili. Endeshe, bizdiń oıymyzsha, qoǵamnyń saıası, ekonomıkalyq jańǵyrýyna ilese almaı otyrǵan qazaq tiliniń qoǵamdaǵy róli jóninde ózin «qazaqpyn» dep sanaıtyn árbir azamattyń alańdaýy tabıǵı qubylys. Mundaı azamattardyń qatary kóbeıgen saıyn ult ta, memleket te kúsheımek.

Erbol Tileshov

Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne sport mınıstrligi

Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıteti

Sh.Shaıahmetov atyndaǵy tilderdi damytýdyń

 respýblıkalyq úılestirý-ádistemelik

ortalyǵynyń dırektory,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty