Álıhan Bókeıhannyń san salaly ǵylymı jáne rýhanı murasy ulttyq jańarý men jańǵyrýdaǵy belesti kezeńderdi tanýymyzǵa ári keler kúnderi alar asýlarymyzdy baǵamdaýda óziniń ólsheýsiz qyzmetin atqarýda. El men jer taǵdyry, ult azattyǵy men rýhanı kemeldiligi, ana tili men ata tarıhy, mádenıeti men ádebıeti, saıası jáne oqý-aǵartý salasyndaǵy reformalar, ekonomıkalyq damý men agrarlyq máseleler, álemniń aldyńǵy qatarly elderimen teńelýge naqtyly teorıalyq jáne praktıkalyq baǵyt-baǵdar bergen zerdeli oılary men ózekjardy tolǵamdary búgin de, erteńgi kúnde de mańyzdy bolmaq.

Alashorda úkimetiniń tóraǵasy, memleket jáne qoǵam qaıratkeri, ensıklopedıst ǵalym Álıhan Bókeıhan – ulttyq jáne álemdik oı-sana bıigindegi alyp tulǵa. Tarıh tolqynyndaǵy jankeshti arpalysqa toly ulttyq bulqynystar men azattyqqa umtylǵan kóterilisterdiń jeńisi men jeńilisindegi taǵylymyn boıyna sińirgen qyr perzenti jańa turpattaǵy qaıratkerlik kúresinde zaıyrly ustanymdaǵy reformatorlyq ádiske ıek artty. Qarqaralydaǵy mektepte, keıinnen Omby tehnıkalyq ýchılıshesinde biligin ushtaǵan daryn Sankt-Peterbýrgtegi (Peterbordaǵy) Orman sharýashylyq ınstıtýtyn «ekonomıka» mamandyǵy boıynsha tamamdady. Ushan-teńiz bilim men zamanaýı ǵylymnyń tereń qatparlaryn erkin ıgergen Alash uly zıatkerlik bilik pen sanatkerlik berendigimen kúıregen qazaq handyǵynyń ordasyn ulttyq memleket retinde qaıtadan qalpyna keltirý úshin qyzmet atqarýǵa kirisedi. «Alyspaǵan, julyspaǵan bostandyq atyna minbeıdi, buǵaýdan bosamaıdy, er quldyqtan, áıeli kúńdikten shyqpaıdy, malyna da, basyna da ıe bolmaıdy» («1916-1926» (25 ıýn) maqalasy) dep el tarıhyndaǵy beıýaqytta ultynyń turlaýly taǵdyryn qolǵa alady. Alashorda úkimetiniń saıası jáne aǵartýshylyq salasyndaǵy reformatorlyq qadamdarynda barsha sanaly ult zıalylaryn uıystyra bilgen kósemdigimen halyq súıispenshiligine bólendi. Otarshyldyq ezgide janshylyp, jat jurttyq jaýlaýshyda esesi ketken eliniń eńsesin tikteýge rýh darytatyn semser sózi Alashtyń aıbyndy da aıbarly úni bolyp keń baıtaq qazaq dalasyna tarady. Ultty uıystyratyn, ultyn ulyqtaıtyn ozyq oıly tolǵamdarymen qazaq balasyn Alash ıdeıasyna biriktire bildi.

Qyr perzentiniń ózgeshe bitimdegi bekzat bolmysy men asyl qasıetterin tanytatyn eldik sana men memleketshildik ustanymdaǵy tereń oılary men utqyr pikirleri ómirsheńdigimen erekshelenedi. «Biz – sýdy teris aǵyzǵan atanyń balasymyz!» («Qazaqtyń tarıhy» maqalasy) deıdi qaıratker. «Ultyna, jurtyna qyzmet qylý bilimnen emes, minezden» ekenin sóz ben istiń úılesimi, pendelikten ada aqjúrek minezindegi iriligi, eldik joldaǵy qıly qıyndyqtarǵa toly kúresterde sertke adal bolyp qalýdaǵy azamattyǵymen dáleldeı bildi. Bul rette Álıhannyń qaıratkerlik kúreske toly jyldaryndaǵy arman-ańsaryn, murat-maqsatyn: «...«Oqydym» dep basyna paıda qylmaǵan, mal jımaǵan, úı salmaǵan, úı tigip, bıe baılap, qymyz iship, qazaqsha dáýren súrmegen. «Qazaǵym, elim!» – dep ketken. Para almaǵan, qazaqtyń elin, jerin aralap kórgen. Ómirin «qazaqty el qylamyn» dep sarp etken...», - dep jetkizgen Smahan tóre pikiri jan-jaqty ashyq ári anyq kórsetedi, sonymen qatar  jan-júregińdi tolqytady.

Alash arystary zaıyrly demokratıalyq memleket qurýdyń saıası-quqyqtyq negizderin qalaǵany málim. Sanatker «Zakon turmysqa janasyp, qatarlasyp ózgerip otyrmasa, ornyna kelmeıdi. Dalada qalady» («Ashyq hat»), «El húkimet úshin emes, húkimet el úshin jasaıtyndyǵyn esh ýaqyt esten shyǵarmaý kerektigin» («Ashyq hat») aıtqanda, sol eldiń el bolyp qalýy, memleket quryp eńsesin tikteýindegi irgeli jumystyń eń bastysy ata-babalarymyzdan mıras bolyp qalǵan jerimizdi Reseı otarshyldarynan zańdy túrde qaıtarý ekenin bir sátte esinen shyǵarǵany joq. Bul jolda Álıhan bastaǵan otanshyl tulǵalar aıanbaı ter tókti, qajyr-qaırat tanytty. Qazaq jeriniń shekaralyq mejelenýinde, aýmaqtyq tutastyǵynda ólsheýsiz tarıhı qyzmet atqardy. Kim kimdi bolmasyn «Jer týraly kórgen zorlyq kóp. Jer dese dirildemeı bolmaıdy. Sonda da jer máselesi negizgi ǵumyr máselesiniń eń zory» («Jer komıteti») degen tolǵanysy tebirentpeı qoımaıdy!!! Tolassyz tirshilik talasyndaǵy taıtalasta qapy qalmaýdy «Bizdiń jurt bostandyq, teńdik, qurdastyq saıası isin uǵynbasa, tezek terip, tarıh (tarqy) jolynda artta qalady. Baqyt, mahabbattan tysqary bolady. Bul ekeýi joq jurtqa tirshilik nege kerek?!.» («Alashtyń talapty azamattaryna!») dep uǵyndyrdy.

«Tiri bolsam qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» («Ashyq hat. Jahansha Álmuhameduly Seıdalınge») degen qyr perzenti «Jurt isin tús kórmeı, oıaý júrip izdený maqsat» («Sýsaǵannyń túsine sý kiredi») ekenin senimdi úzeńgilesteri men sońynan ergen izbasar inilerine kemel isterimen kórsetti. Maıdannyń qara jumysyndaǵy qandastaryna qorǵan bolyp, jandarynan tabyldy. Stalındik qara túnek jyldary qýǵyn-súrginge túsken murattastaryna kómek qolyn sozýda aıanyp qalǵany joq. Stalındik qaran túnek jyldary saǵy synbaǵan ol «Alash isi» boıynsha jer aıdalǵan serikteriniń jigerin janıtyn ataly sózin aıtty. El úshin atqarylǵan kemel istiń ádildigi men ómirsheńdigine ılandyrdy. Alash ıdeıasyna adaldyǵyn saqtap, olarǵa rýh berdi. Ony Alash qaıratkeri, qazaqtyń alǵashqy bıolog ǵalymdarynyń biri Jumahan Kúderiniń (1891(93)-1938) OGPÝ-NKVD tergeýshilerine bergen estelik ispettes jaýaby aıqyndaı túsedi. «...Osy tusty Jumahan Kúderın bylaıshy eske alady: «Vokzaldan tússek, bizdi Bókeıhanov kútip tur eken. Bárimiz qorshap tura qaldyq. Sol kezde Bókeıhanov: «Jigitter, ýaqyt az. Qazir senderdi poıyzǵa salyp alyp ketedi. Tez áńgimelesip alaıyq. Men sendermen kezdesýge ádeıilep resmı ruqsat alyp keldim», dedi. Biz áńgimelese bastaǵan ýaqytta Sultanbek Qojanov pen Esqaraev ekeýi keldi. Álekeń: «Eki topqa bólineıik. Aıtarlaryńdy aıtyp qalyńdar», dedi. Sodan Qojanovqa bir top ketti. Biz Álekeńmen áńgimelesip qaldyq. Sonda Álekeń: «Jigitter, sender ne úshin sottalyp bara jatqandaryńdy bilesińder. Senderdi sottap otyrǵan júıeni de bilesińder. Eshkimniń aldynda kinálaryń joq! Sender el úshin sottalyp bara jatqan azamatsyńdar! Muńaımańdar! Bastaryńdy tómen túsirmeńder! Alda jaqsylyq bolady», dep shyǵaryp saldy. Biz Voronejǵa barǵansha kóńilimiz ósip, kúlip-oınap bardyq», dep jazady. (Qarańyz: Qoıgeldıev M. Alash kógindegi kún Álıhan Bókeıhan // old.abai.kz/content/alash-kogindegi-k-n-elikhan-bokeikhan).

«Táńirden sońǵy kúshti halyq qoı» («2 fevral»). Mine, týǵan jerinen nár alyp, qasıetti elinen qýattanǵan degdar «Óz kúshine, óz qýatyna senbegen adam da, halyq ta ǵumyr júzinde báıge almaıdy» («Ury tıý»), «Baýyrlarym, deni saý, jas shaqtaryńda jurt úshin shaýyp qal!» («Máskeý haty») degen baıraqty sózderimen qashanda harakettegi isterde tabandylyqta bolýǵa oı salyp otyrdy.

Álıhan Bókeıhan Alashtyń jasampazdyǵyna, ulttyq biregeıligin saqtap qalýdaǵy qazaqtyń jankeshtiligine senim artty. «Ozǵandarǵa jetý kerek, jetkenderimizden ozý kerek. Dúnıeniń tórine tyrmysqandar, tórden oryn alyp jatyr. Tyrmyspaǵandar esikte qalyp jatyr: esikte qalmaı, tórge tyrmysalyq» («Qurmetti oqýshylar!») degen ulaǵatymen eldiktiń aıqyn joldaryn nusqady.

Ata tarıhyn qadirleýde «Dúnıede óńge jurttar qatarynda kim qor bolmaıyn, tuqymym quryp qalmasyn degen halyq óziniń shejiresin ımany dárejesinde uǵyp bilýge tıis bolady» («Qazaqtyń tarıhy»), ana tilin ardaqtaýda «Ǵumyr júzinde bizdiń qazaq tili óz báıgesin alar» («Musylman sıezi»), týǵan jerin qasterleýde «Jer ujmaǵy – Túrkistan» («Jalpy Sibir sıezi»), «Qan tógip, kir jýyp, kindik kesken ataqonysymyz Ertis» («Eki jol») sıpatyndaǵy kemel oılarymen «Qıametke sheıin qazaq qazaq bolyp jasamaq» («Qazaqtyń tarıhy») dep túıdi. «Qazaq jurty mal baǵýǵa jalpy sheber» («Jaýap hat») ekenin maqtan tutty. «Mal baq, egin sal, ádis qyl, amal qyl, sheber bol, mergen bol, eńbekke, bilimge jalyn» («Tozǵan egistikke jońyshqa salsań, bıdaı jaqsy ósedi») dep qalyń elin kásibı sheberlikke baýlydy.

Qazaq renesansyn aıqyndaǵan Álıhan Bókeıhannyń adamzattyq aqyl-oı qazynasyna olja bolyp qosylǵan naqyl sózderinen alar taǵylym mol. «Endi burynǵy qate izdi baspalyq, úlgili jolǵa túselik, mynaý uly dúbirge qosylalyq, tıisti báıgemizden qur qalmalyq, jurt bolalyq! Eger, qazaq, muny istemesek, keıingi násil-násiptiń kóz jasyna qalǵanyń» («Alash azamattaryna! Úndeý»). Iá, ult perzentiniń kenen oıynan nár alyp kemeldený, danalyq tolǵamynan parasatty pikir túıý arly urpaqtyń basty paryzy. Alash arysy amanattaǵanyndaı, «Qınalyp tapqan aqyldy, tolǵatyp sózge aýdardym. Endi bul sózdi is qylmaq, oqýshy jurtym, qazaq óz moınyńda!» («Muǵalimder jıylysy»).

«Túzý qalam qısaıǵan, ótkir mújilgen zamanda» («Ury tıý») ultyna adal qyzmet etken qaıratker «Alashtyń balasy bul joly bolmasa, jaqyn arada óz tizgini ózinde bólek memleket bolar» («Qazaq depýtattary») dep saıası sarabdaldyqpen kóregendik tanytty. Sol kúnniń tezirek jetýine terin tókti, janyn saldy. «Ala arqanmen shandyǵan synyq arba qazaq eliniń máńgi-baqı enshisine tıgen joq. Qazaq sharýasy da órkendemek. Áıtpese qazaq eline keńes ókimetiniń ornaǵany ótirik» («Oqytýshylarǵa senemiz»), «Otyryqshy bolý buıryqpen, ámirmen oryndalmaıdy» («Aýylda mádenıet jumysy»), «Ádildik joq jurtta, bereke birlik bolmaıdy» («Saılaý»). «Aýyldaǵy balalarymyzdy qorǵaý – zor mindetimiz» («Aýyldaǵy panasy balalardy qorǵaý – mindetimiz»), «Ashtyqty joıý úshin onyń qaldyrǵan izin joıý kerek. İzi joıylmaı – ózi joıylmaıdy» («Taǵysyn taǵy aıtamyz») degen azamattyq ustanymymen jańa bıliktiń basqarý júıesin syn tezine salýda tizgin tartpaǵan asyl er bastapqyda patsha abaqtysyna qamalyp, keıinnen keńes túrmesinde atyldy. Álıhantanýshy Sultan Han Aqqululy atap kórsetkenindeı, «1917 jylǵy tóńkeriske deıingi jáne odan keıingi kezeńde bir Álıhannyń ózi 7 ret tutqyndalyp, birneshe táýlikten 4 jáne 8 aıǵa deıin túrmede otyryp shyǵyp, 2 ret saıası aıdaýda boldy. Onyń ishinde Samarada 8 jylyn ótkizse, Máskeýde shym-shytyryq oqıǵalar men qıan-keski kúreske toly ǵumyrynyń aqyrǵy 15 jylyn sarp etti».

«Kim sheber bolsa, jalyqpaı, talmaı izdense, birigip tize qosyp, ádis qylsa, ǵumyr báıgesi sonyki» («Ury tıý»), «Zamannan qalǵan shaban adam – ólgen adam. Zamannan qalǵan qoǵam (ult, memleket) – ólgen qoǵam» («Oqytýshynyń bilimin tolyqtyrý») dep qazaq eliniń bolashaq baǵdaryn baǵamdaǵan babamyzdyń uly maqsaty júzege asty. Ol qazirgi Qazaqstannyń táýelsizdigi. Laıym, ǵumyr báıgesindegi Alashtyń alar asýy asqarly, shyǵar bıigi záýlim bolǵaı!!!

Iá, búgingi táýelsizdigimizdiń tarıhı negizderin qalaǵan Alash ulttyq-demokratıalyq parlamenttik respýblıkasynyń 100 jyldyǵynda Álıhan Bókeıhan bastaǵan ult perzentteri laıyqty ulyqtalýy kerek. Táýelsizdikpen rýhtanyp ósken sanaly urpaq, jańa tolqyn dańqty babalarymyzdyń shyn mánindegi muragerleri bolýy úshin de Alash qaıratkerleriniń murasynan rýhanı nár alyp otyrýy shart.

Otanshyldyq sezimge qýat, izgilik pen meıirimge shýaq darytyp, ar-ujdan tazalyǵyna tárbıeleıtin Álıhan Bókeıhannyń naqyl sózderi ulttyq sıpattaǵy bolmysymen de erekshelenedi. «Bı ádil bolmaı, jurt ońbaq emes». «Shyn aqyn bir kópirmeı qoımaıdy». «Tezek tere barsań da qap kerek...». «Qazaq jylqysyndaı kónbis jylqy jer ústinde joq. Qazaqtyń qozysynyń etindeı tátti et jer ústinde joq». «Qan tógip, kir jýyp, kindik kesken ataqonysymyz Ertis». «Biz qazaq júgendi kóshken kúni ǵana izdep otyrmyz». «Órtte júrip sabyrly bolý maqtanǵa syımaıdy». «Qazaq jurty mal baǵýǵa jalpy sheber». «Jer ujmaǵy – Túrkistan». «Daýyl bolsa ǵana darıa tolqıdy...» ózge de naqyshtaǵy naqyl sózderimen halyq danalyǵynan nár alǵan tulǵa qazaq tiliniń jasampazdyq qudyretin pash etti.

Saǵymbaı Botpaıuly Jumaǵul

«Alash» mádenı jáne rýhanı damý ınstıtýtynyń qyzmetkeri