Málim de beımálim asan abyz

Sábıtuly Asan qaıǵy (14—15 ǵǵ.) — jyraý, fılosof, qoǵam qaıretkeri.

Edil boıynda dúnıege kelgen. Qurbanǵalı Halıduly óziniń «Taýarıh hamsa» atty eńbeginde áıgili Maıqy bıdi Asan qaıǵynyń arǵy atasy edi deıdi.

Berke han dúnıeden qaıtqan soń (1359) Altyn Ordanyń taǵyna janasqan handar baıandy bılik qura almaǵan. Sondaı baıansyz handardyń biri Ulyǵ Muhamed bolsa, Asan qaıǵy sol Ulyǵ Muhamed hanǵa sózin ótkizetin bılerdi biri bolǵan. 15 ǵ. 1420 jj. Ulyǵ Muhamed Saraıdan qýylyp, Qazandy panalaǵanda, Asan qaıǵy jasynyń egde tartqanyna qaramastan óz ámirshisiniń janynda bolǵan.

Alaıda, bas saýǵalaý bolmysyna jat Asanqaıǵy keshikpeı qaıtyp oralyp, Ábilhaıyr Ordasyndaǵy shıelenisken tartystyń ortasyna túsedi. Kereı, Jánibek sultandar bastaǵan rýlardyń Ábilqaıyr ulysynan bólinip shyǵýyn qoldaýshylardyń biri Asan qaıǵy bolady. Asan qaıǵynyń jyr tolǵaýlary men naqyl sózderine qaraǵanda, Deshti Qypshaqtyń kindik mekeni Edil, Jaıyq boıynan qazaq rýlarynyń irge kóterýin qoldamaı, Kereı men Jánibekke kóp qarsylyq bildirgeni aıqyn ańǵarylady. Asan qaıǵynyń «Jeruıyq» izdeýine qatysty aıtylatyn ańyzdardan da halyqtyń bas qurap, irge ornyqtyryp, el bolý qamyn oılaýda oǵan sheshýshi mindettiń júktelgeni baıqalady.

Aqyry, eldiń erteńin oılap, eńsesin kóterýdi ómirlik murat etken Asan qaıǵy Ordadan bólingen qazaq rýlaryn Shý, Sarysý boıyna, Ulytaý tóńiregine qonystandyrýǵa atsalysyp, halyqtyń temirqazyǵyndaı baǵdarshy bolyp ótkeni málim.

El aýzyndaǵy qarıa sózdiń aıtýynda, Asan qaıǵy Saryarqada dúnıe salyp, Ulytaýdyń topyraǵy buıyrǵan. Al, Ýálıhanov Shoqannyń jazýynda Asan ata ómiriniń sońǵy jyldaryn Jetisýda ótkizip, Ystyq kóldiń jaǵasynda dúnıe salǵan.

El ishindegi shejire sózder men kúı ańyzdaryna qaraǵanda, Asan qaıǵy halyq qamyn oılaǵan aqylgóı, kóregen ǵana emes, sonymen birge dáýlesker kúıshi de bolǵan. Kóptegen kúılerdiń aty men ańyz áńgimesi de áli kúnge deıin aıtylady. Ókinishtisi, búgingi kúnge «El aırylǵan», «Asan qaıǵy», «Jelmaıanyń júrisi», «Zar» sıaqty sanaýly kúıleri ǵana jetken.

«El aırylǵan» kúıiniń qurylysy qarapaıym bolǵanmen, lekite qaǵyp otyratyn sarynynda tereń kúızelis seziledi. Tipten, ne bolaryn kúni buryn boljaı alatyn dananyń sharasyzdyǵy sıaqty toryǵýy da joq emes. Muny bastan aıaq jalyqpaı suńqyldap, talmaı qaıtalaıtyn syrly sazdan ańǵarasyz.

«El aırylǵan» kúıin Ǵubaıdolla Muhıtovtyń (Oral) tartýynda alǵash ret A.V. Zataevıch notaǵa túsirgen. Sondaı aq, tolyq, kórkem nusqasyn 1964 jyly Muqas Qusaıynovtyń (Oral) tartýynda T. Merǵalıev notaǵa túsirdi.

Zar zaman aqyndarynyń iri ókilderiniń biri Murat Móńkeuly bylaı deıdi:

Edildiń boıy – qandy qıan,

Jaıyqtyń boıy – maıly qıan,

Mańǵystaý boıy – shańdy qıan,

Adyra qalǵyr, Úsh qıan!

Úsh qıannyń ara boıynan

Jeti jurt ketip jol salǵan.

Jeti jurttyń ketken jer,

Qaıyrsyz bolǵan netken jer?

Tulpar minip tý alǵan,

Dushpanyn kórip qýanǵan,

Almasyn qanǵa sýarǵan,

Arýaqty erlerdiń

Abyroıyn tókken jer,

Keregesin kesken jer,

Kesip burshaq etken jer,

Erdiń sońy – Isataı

Barmaǵyn tistep ótken jer.”

Aıtatyny joq, naǵyz sherli júrekten sýyrylǵan semser sózder. Ol – aqynnyń ishki alapat qarsylyǵy, qolynda oınatqan aldaspany. Biraq qansha qaharlansa da aqyn qaýqarsyz, óıtkeni, aıaq-qoly matalǵan. Iaǵnı:

Edildi tartyp alǵany –

Etekke qoldy salǵany.

Jaıyqty tartyp alǵany –

Jaǵaǵa qoldy salǵany.

Oıyldy tartyp alǵany –

Oıyndaǵysy bolǵany.

Mańǵystaýdyń úsh túbek

Ony daǵy alǵany.

Úrgenish pen Buharǵa

Arbasyn súırep barǵany,

Qonystyń bar ma qalǵany?!

Mal men basty eseptep,

Balanyń sanyn alǵany –

Ańǵarsańyz, jigitter

Zamanany taǵy da,

Bir qyrsyqtyń shalǵany!

Biriniń aýzyna biri túkirip qoıǵandaı, Qaztýǵan jyraý da:

Edildi alsa – eldi alar,

Endi almaǵan ne qalar?

Jaıyqty alsa – jandy alar,

Jandy alǵan soń ne qalar?

Oıyldy alsa – oıdy alar,

Oılashy, sonda ne qalar? –

deıdi. Edil men Jaıyq, soǵan ilese Oıyl – “adyra qalǵyr úsh qıany” ata kindigindeı qatar jyrlanady. Nege? Kezdeısoqtyq nemese aqyndardyń sóz oınatýynan týǵan janama tirkester me? Endi, Asan abyzǵa da qulaq túrelik.

Oıyl degen oıyńdy,

Otyn tapsań toıyndy.

Oıyl kózdiń jasy edi.

Oıylda keńes qylmadyń,

Oıyldan eldi kóshirdiń, –

deıdi halyqshyl qaıǵyger. Kóshpendiler oıshyly “Oıyl” degen sózdi joǵaryda kel­tir­­ilgen bes joldyń tórteýinde qaıtalap otyr. Sonda onyń aıtpaǵy ne? Tolǵaýly ataýǵa jetelegen qandaı kúsh, qandaı sıqyr? Qaıtkenmen de osy bes aýyz sózde besbatpan júk jatyr. Al dýaly aýyzdan shyqqan ár sózdiń tereń astary bolary haq. Endeshe jelmaıasymen Jıdeli Baısyndy izdep, sharq urǵan Asan Qaıǵynyń nazaryna Oıyldyń da iligýi tegin emes. “Oıyl degen oıyńdy, otyn tapsań toıyndy...”. Demek, Oıyl oımaýytpen aǵyp jatqan ózen, aınalasy ot, órisin tańdaı bilseń, malyńa da qutty jer bolǵany ǵoı. El aýzynda ejelden kele jatqan ańyzdardyń biri de osyǵan meńzeıdi. Asan Ata balasy Abatty jeruıyq izdeýge jumsaıdy. Ol sondaı balarqaly (shóbi mol, shúıgin) jerge osy óńirge kelgende kezigedi de, ákesine qýanyshty habardy jetkizýge asyǵady. Biraq jol ústinde jelmaıadan qulap qaza bolady. Qobda jerindegi ataqty Abat-Baıtaq kesenesi sonda turǵyzylady. Edil men Jaıyqqa etekten emshektese umtylǵan, “balyǵy taıdaı týlap, baqasy qoıdaı shýlaǵan” Oıyl, Qıyl, Jem, Saǵyz, Uly Qobda, Kishi Qobdanyń jasyl jaǵalaýlary kókiregi kólkildegen abyzdy tolǵata sóıletip jibergendeı.

Al endi “Oıyl kózdiń jasy edi” degen tirkeste ne syr bar? “Oıyldyń sýy kózdiń jasy sıaqty móldir” degeni me? Muǵaljar silemderinen, taýdyń móldir qaınarynan qaınap shyǵyp, negizinen qumdaýytty jerlerdi qýalaı, qazir ataqty Naryn qumyna baryp joǵalatyn, akademıalyq basylym­dar­da aıtylǵandaı segiz júz shaqyrymǵa sozylyp Aqtóbe, Atyraý jáne Batys Qazaqstan oblystaryn boılaı ótetin Oıyl­dyń sýy, mamandardyń aıtýynsha, shynynda óte sırek kezdesetin móldir sý. Oıyl kóz sýyrar endiligimen, sýynyń arnasyna syımaı, jaǵasyn urar moldyǵymen emes, eń aldymen typ-tynysh aǵyp, túbine deıin jarqyrap kórinetin erekshe móldirligimen tamsantyp keledi.

Biraq, Asan Ata sulýlyqqa ǵana tamsanatyndardan bólek, ár qubylystyń adamzattyq maǵynasyna tereńdeı mán beretin erekshe tulǵa. Asannyń qaıǵysy kókke ushyp ketken ǵashyǵyn ańsaýdan týǵan qaıǵydan, ıaǵnı “pendelik qaıǵydan” múldem bólek qaıǵy. Endeshe, “Oıyl kózdiń jasy edi” degendi abyz ata óziniń syrttaı súısinýi emes, kóz aldynda ótip jatqan ómirlik bolmys astan-kesteń etken jan-dúnıesiniń ishki kúızelisimen aıtyp otyr. Óıtkeni, ol óziniń uzaq ǵumyrynda kópti kórdi, kóbinen keıingi urpaq ulaǵat eter oı túıdi. Al mundaı oı túıý úshin oǵan bastaý bolatyn, tolqytyp, syrtqa jaryp shyǵaratyn tosyn kúsh, tosyn oqıǵa bolýy kerek. Qyrym handyǵynyń astanasy Baqshasaraı qalasyndaǵy “Kóz jasy” degen áıgili ataýmen belgili fontanǵa Aleksandr Pýshkınniń poema arnaýyn aqynnyń onyń syrtqy sulýlyǵyna jalań tamsanýy emes, Altyn Orda kezindegi uly shaıqastarda talaı ret aldaspanyn sýyrǵan batyrlarmen aqyndyq básekege túsýi, ony kóz jasyndaı móldir tamshylarmen astarlastyra bildirýi nemese eýropalyqtar men azıalyqtardyń alapat aıqasy astynda túte-tútesi shyqqan Qyrym túbeginiń ishki yshqynysyna aqyndyq ún qosýy dep qana baǵalaý qajet. Asan Qaıǵyny da, Pýshkındi de pendelik tómendikten muńshyl da oıshyl bıikke kóterip áketken qudyretti kúshti osylaı ǵana túsinip, osylaı ǵana tanýǵa bolady. Asan Qaıǵynyń “Oıyl kózdiń jasy edi” deýinde de, mine, osyndaı tosyn kúsh, tosyn oqıǵalarǵa toly ejelgi Oıyldyń qat-qabat tarıhyna etene tanys abyzdyń abyzdyq ishki kúızelisin bildiretin úlken syr jatyr.

Atap aıtqanda, qazaq tarıhyndaǵy eń bir súbeli kezeń – Altyn Orda dáýiri ekeni belgili. Álemdik jaýlaýshylardyń dúnıeni titirentip baryp, aqyry ózara jaýlasyp, ydyraı bastaǵan, osyndaı qıly zamanda birlesip, aqyldasyp is qylýdyń mańyzy aıqyndala túsken, sonyń qamynda Qazaq handyǵy “jórgeginde” bulqyna bastaǵan dáýir. Osyndaı zamanaýı qaıshylyqtar kezeńinde ómir súrgen jáne sol qaıshylyqtar soqtyǵysynda, qazirgi tilmen aıtqanda, qol bastap, tý kótergen qaıratkerlerge rýhanı demeýshi bolǵan Sypyra jyraý, Qaztýǵan, Shalgıiz, Jıembet jyraýlar sıaqty Asan Qaıǵynyń oıshyl da semser sózderiniń údere týýynyń syry osynda, ıaǵnı azdyń emes, búkil eldiń abyzyna aınalýynda bolsa kerek.

Oqıǵany da, oıdy da alystan qamtyp, tereńnen tolǵaıtyn, uzaq jasap, kópti kórgen, er men erdiń, el men eldiń arasynda dánekershi bola bilgen Asan Qaıǵynyń “Oıyl kózdiń jasy edi” deýinde osyndaı syr jatyr. Sondyqtan ázirge zertteýshilerdiń obektisine iline qoımaǵan, qazaq tilinde tuńǵysh ret 1966 jyly “Ádilet habarshysy” jýrnalynyń ekinshi-besinshi nómirlerinde jarıalanǵan, zamanynda tek hat tanıtyn adamdarǵa arnalyp, orta túrki jazba ádebı tilinde kóne uıǵyr jazýymen jazylǵan, ony sol kóne uıǵyr jazýynan búgingi álippege respýblıkada osy jazýdy biletin sanaýly, tipti birden-bir dep te aıtýǵa bolatyn shyǵar, Ulttyq Ǵylym akademıasy­nyń kóne uıǵyr tili bólimin uzaq jyl basqarǵan ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory A.Ibatov túsirgen, Altyn Orda dáýirinen qazirgi kúnge jetken bar-joǵy onshaqty han jarlyqtarynyń ishinde Asan esiminiń kezdesýi zańdy da sıaqty.

Toqtamystyń polák knázi Iegeılaǵa joldaǵan birinshi Jarlyǵy hıdjranyń 795 jyly (jańasha 1393 jyly) radjap aıynyń segizinde túrki tilinde (orys ádebıetterinde “tatar tili” dep atalady) túgeldeı uıǵyr árpimen jazyldy. Sol kezeńniń ahýaly túsiniktileý bolý úshin Jarlyqtyń mátinin tolyq keltirip otyrmyz.

Toqtamystyń birinshi Jarlyǵy

(

qazirgi qazaq tilimen aıtqanda) Meniń (Toqtamys) sózim Iegeılaǵa

Uly orynǵa otyrǵan jónin bildirip, Qutlubuǵa, Asan bastaǵan elshiler jibergen edik. Sen de elshilerińdi jibergen ediń. Burnaǵy jyly Bekbolat, Qojamedin bastaǵan birneshe ulandar, Bekish, Turdyshaq-berdi, Dáýit bastaǵan bekter Edige degen kisini Temirge astyrtyn jibergen eken, ol til (habar) alyp kelgen edi. Olardyń aram nıetpen habar jiberip, ilgeri jasyryn jetip kelgenin sezip, jıylyp soǵyspaqshy bolyp turǵanda, ol aram nıetti kisiler buryn qozǵaý salyp, áreket jasaǵandyqtan el qarsy kóterilip, bul istiń jóni osylaı bolǵan edi. Táńiri bizdi jarylqap, dushpandyq qylǵan Bekbolat, Qojamedin, Bekish, Turdyshaq-berdi, Dáýit bastaǵan ulandar men bekterdi muqaltty. Endi osynyń jónin bildirip, Asan, Tuly-Qoja bastaǵan elshilerdi jiberdik. Endi taǵy bolsa, bizge qarasty elderdiń shyǵyndaryn (salyq) jınap, barǵan elshilerge berińizder, qazynaǵa jetkizsin. Jáne burynǵy jón-josyq boıynsha bazarshy seriktestikterdiń (saýdagerler birlestigin basqarýshy adamdardyń) taǵy júrsin. Uly ulystyń qalpynda saqtalyp qalýyna taǵy jaqsy saı bolsyn dep, altyn nyshandy Jarlyq usyndyq (ıaǵnı tańbasy altyn). Taýyq jyly, tarıhtyń jeti júz toqsan besinde, erejep aıynyń segiz jańasynda, orta Donda turǵanda jazylǵan.

Jarlyqta aıtylǵan usynystyń eki jaǵynan da qoldaý tapqanyn Tevton (nemis) ordeni men Polsha-Lıtva-Altyn Orda birikken áskerleri arasyndaǵy Grúnvald shaıqasynan kóremiz. 1410 jyly qazirgi Polshanyń soltústiginde bolǵan osy shaıqasta Polsha áskerin koról Iagaılo (A.Ibatovtyń aýdarmasynda – Iegeıla), Lıtva áskerin uly knáz Vıtaýtas, Altyn Ordanyń birikken qyryq myńdaı áskerin Toqtamys hannyń úlken balasy Jaleláddın basqardy. Olar birlese otyryp negizinen nemis, fransýz rysarlary men aǵylshyn, shveısar jaldamaly jasaqtarynan qurylǵan Tevton ordeniniń áskerin tas-talqan etti.

Atalǵan Jarlyq Asan Qaıǵynyń jyraýlyq ta, qoǵamdyq ta qaıratkerligi shyńdalyp, ataǵy jaıyla bastaǵan kezinde jazylǵan. Jarlyqty joǵary bıliktegi adamdar daıyndaǵan, hanǵa usynylar aldynda ony sońǵy ret ámirler tekserip, ýázirlerge usynǵan. Tek sodan keıin ǵana hannyń qol qoıýyna berilgen. Osylaısha erekshe jaýapkershilikpen ázirlenetin bir qujattyń ózinde Asan esimi eki ret qaıtalana­dy. Kári tarıh Altyn Orda dáýirinde Asan Qaı­ǵydan asqan arýaqty, ataqty tulǵany bilmeıdi. Elshilikte osyndaı tulǵalardyń ǵana júretini taǵy belgili.

Sondaı-aq jańaǵy sanaýly jarlyqtar­dyń biri Ulyq Muhammedtiń 1428 jylǵy 14 naýryzda jazylǵan, eshki terisinen ılengen jumsaq, juqa bylǵaryǵa oralǵan Jarlyǵyn­daǵy: “Burynǵy han aǵalarymyz (ben) sizdiń Úrim ýálaıatynyń sultan atalaryńyz, aǵa­laryńyz ben elshi sóılesýshiler jıylyp, arnaıy sálem alysyp, saýda basshylary birge júri­sip, jaqsy barys-kelis bolǵan edik, keıinnen han aǵamyz Toqtamys han sizdiń uly babańyz boıynsha Ǵazy Baıazıt Bekpen buryn­ǵy jaqsy jón-josyq boıynsha elshi sóıle­sýshiler jiberisip, arnaıy sálem alysyp, ekeýi taǵy dostyq, jaqsylyq arqyly táńiriniń rahmetine ıe boldy.” degen joldar da osy pikirdi nyqtaı túsedi.

Osy Jarlyqty jazyp otyrǵan, Altyn Orda ámirshileriniń biri, Toqtamystyń nemeresi Uluǵ-Muhammedtiń HV ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynda Saraıdan qý­ylyp, joǵaryda Toqtamys Asandy elshi etip jiberetin Vıtaýtasty panalaǵany, sondaı-aq Asan Qaıǵy ómiriniń biraz kezeńiniń osy Uluǵ-Muhammed qasynda ótkeni tarıhtan belgili. Sonymen birge Toqtamystyń atalǵan Jarlyǵynda aty atalatyn Edige Toqtamys syrttaı ólim jazasyna kesken, 1395 jylǵy Terek shaıqasynan soń Altyn Ordanyń jalǵyz qojasyna aınalǵan ataqty Edige bolýy da bek múmkin.

Demek, Asan Qaıǵynyń “Oıylda keńes qylmadyń” dep el ishindegi birlikke, tynysh­tyqqa úndeýi onyń osyndaı elshilik qyzmetke jaqyn júrip, ishteı býyrqanýynyń kórinisi emes pe eken degen oı týady. Abyz tek “Oıyl­da keńes qylmadyń” demeıdi:

Qyrynda kıik jaılaǵan,

Sýynda balyq oınaǵan

Oımaýyttaı toǵaı eginniń

Oıyna kelgen asyn jeıtuǵyn

Jemde keńes qylmadyń

Jemnen eldi kóshirdiń ...

... Elbeń-elbeń júgirgen,

Ebelek otqa semirgen,

Eki semiz qolǵa alyp,

Erler jortyp kún kórgen

Edil degen qıanǵa

Eńkeıip keldiń tar jerge,

Munda keńes qylmadyń, – dep, búkil noǵaıly jurtynyń basyndaǵy qaıǵyny qozǵaıdy .

Keńesip is qylý Asan Qaıǵynyń abyzdyq ustanymy. Sypyra jyraýdyń da Toqtamys pen Edigeni tatýlastyratyny bar (Á.Qońyr­at­baev. “Qazaq fólklorynyń tarıhy” 1991. 92-bet). Sondaı-aq, Moǵolstan hany Ájen men noǵaıly eli jaýlasqanda Asan men balasy Abat ta eki eldi tabystyrady (Sonda, 94-bet).

Qazirgi Baıǵanın aýdanynyń Qarajar degen aýylynyń soltústik-batysynda Mastaǵat (Mássaǵat) dep atalatyn alasalaý tóbe bar. Belgili ǵalym J.Dosqaraev “Qazaq tili tarıhy men dıalektologıasynyń máseleleri” atty eńbeginde, ertede Asan Qaıǵy bastaǵan ıgi jaqsylar el taǵdyry jaıly osynda máslıhat ótkizgendikten, bul tóbeniń ataýyn “máslıhat” degen sózden shyqqan dep tujyrymdaıdy.

Qalaı bolǵanda da, Asan Qaıǵynyń “Oıylda keńes qylmadyń, Oıyldan eldi kóshirdiń” dep, halyq atynan tolǵaýy sol halyqtyń taǵdyryn ózgerter, mańyzy orasan zor tańdaýǵa kelip tirelgenin kórsetedi. Sol kezdegi mundaı taǵdyrly oqıǵa – Jánibek pen Kereı hannyń Ábilhaıyr hanmen arazdasyp, Shý boıyna bólinip kóshýi. Onyń sebebi, Ábilhaıyr hannyń súıikti qazysy – ádil tórelikteri úshin Aqjol atanǵan Daıyrqoja degen bı men hannyń taǵy bir súıikti adamy Qaraqypshaq Qobylandy batyr qastasady. Bir kúni ońashada Qobylandy batyr Daıyrqojany óltiredi. Daıyrqojanyń jaqtasy Áz-Jánibek halyqtyń eski salty boıynsha Qobylandynyń basyn suraıdy. Óıtse qalyń qypshaq búlinshilik shyǵaratyn bolǵan soń Ábilhaıyr Jánibekke úsh kisiniń qunyn alyp bitis deıdi. Jánibek buǵan kónbeı, bóline kóshedi.

Daıyrqojanyń ákesi Qodan taıshynyń:

Qaraqypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym!

Seksen asyp, taıaǵanda toqsanǵa,

Tura almastaı úzildi me julynym!

Adasqanyn jolǵa saldyq bul noǵaıly ulynyń!

Aqqan bulaq, janǵan shyraq jalǵyz kúnde qurydyń,

Qaraqypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym! –

dep, qaza bolǵan ulynyń súıegin aınalyp, jylap júrip shyǵarǵan jyry saqtalǵan. Qodan taıshy “qaraqshy” demeıdi, “qanisher” demeıdi, tek “Qara Qypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym” dep, ákelik zaryn aıtady.

Qobylandy Asan Qaıǵynyń tolǵaýyna arqaý bolǵan Oıyl men Elek qorǵanysyn baılanystyratyn jol boıynda jerlengen, qabiriniń ústine mazar turǵyzylǵan. Ol jónindegi derekterdi alǵash ret 1906 jyly V.V.Karlson, keıin Jozef-Antýan Kastane qaǵazǵa túsirdi. Oblys ákimi E.Saǵyndyqov­tyń tikeleı uıymdastyrýymen fólklorıs­terdiń, tarıhshylardyń, antropologtardyń, mádenıettanýshylardyń, batyr babanyń kindik qany tamǵan jerdegi urpaqtarynyń tabandy júrgizgen izdenisteri nátıjesinde Qobylandynyń bet-beınesi anyqtalyp, músini quıyldy. Muqıat keshendi zertteýden keıin, 2006 jyly batyr babanyń asyl súıegin ulyqtaý jáne qaıta jerleý rásimi ótti. El aýzynda ańyz bolyp ketken, Jırenqopa aspanynda Qurtqanyń batyryna degen máńgilik qımas saǵynyshyndaı únemi qalyqtap júretin bir shókim aqsha bulttyń rásim kezinde de qalyqtap turyp alýy rásimge qatysýshylardy bir tolǵantsa, olar qulpytastaǵy: “Bul jerde qazaq halqynyń máńgilik erlik ónegesine aınalǵan, ortaǵa­syrlyq Altyn Orda, Noǵaı Ordasy dáýiriniń kórnekti tulǵasy Qaraqypshaq Qobylandy batyrdyń asyl súıegi jatyr” degen jazýdy oqyp taǵy tolqydy, osy qasıetti orynǵa jınaqtalyp jatqan, babamyzdyń esimine qatysty jádigerlerdi, solardyń ishinde Qobylandy qarýyn janyǵan, Reseı men Qazaqstan shekarasynda jatqan jerinen ákelingen, uzyndyǵy 3 metr, eni 60 santımetrdeı qaıraq tasty tebirene sıpalap, batyr rýhyna bas ıip, taǵzym etti.

Jaqynda Qobylandy batyrdyń kesenesi turǵyzyldy, sonyń qurmetine Aqtóbe qalasynda respýblıkalyq deńgeıde ǵyly­mı-praktıkalyq konferensıa jáne batyr súıegi jatqan Jırenqopa jerinde sal­ta­natty jıyn ótti.