TLEÝBAEV SOVETHAN BAIANOVICH
«Arqalyq batyr» jyrynyń nusqalary
Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin alý úshin daıyndalǵan dısertasıanyń
avtoreferaty
Qazaqstan Respýblıkasy Jumys ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń ádebıet teorıasy jáne fólklorıstıka kafedrasynda oryndaldy.
Ǵylymı jetekshisi: fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor J. Dádebaev
Resmı oponentteri: fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Sh. Kerim
fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent B. Qorǵanbekov
Jetekshi uıym: Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıka ınstıtýty.
Dısertasıa 2007 jylǵy «__» _______ kúni saǵat ____ Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty ǵylymı dárejesin berý jónindegi K14.44.03 dısertasıalyq keńesiniń májilisinde qorǵalady. Meken-jaıy: 160071, Túrkistan qalasy, Esim han alańy, 2 a. Ýnıversıtet qalashyǵy, Mádenıet ortalyǵy, kishi zal.
Dısertasıamen Q.A.Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń kitaphanasynda tanysýǵa bolady.
Avtoreferat “__” _____________ 2007 jyly taratyldy.
Dısertasıalyq keńestiń ǵalym hatshysy, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty T. Qydyr KİRİSPE
Jumystyń jalpy sıpattamasy. Bul eńbek “Arqalyq batyr” jyrynyń zerttelý tarıhyn, jyrdyń nusqalylyǵyn, osy kúnge deıin saqtalǵan barlyq nusqalaryn tolyq, tutastaı, keshendi túrde qarastyrýymen sıpattalady. Jyr nusqalarynyń obrazdar júıesi men kórkemdik erekshelikteri saralanyp, buryn-sońdy jarıalanbaǵan jańa da tyń derek kózder kópshilik nazaryna usynylady, jyrǵa arqaý bolǵan naqty tarıhı oqıǵalar men jyr keıipkerleriniń prototıpteri naqty derekter arqyly aıqyndalady. Shyǵarma tiliniń kórkemdigi, ondaǵy sýretteýleri, jyrdyń qurylymy men mazmunyndaǵy ózgege uqsamas erekshe qyrlary talqylanyp, tereń baıyptalady. Taqyryptyń ózektiligi. Qazaq halqynyń kez kelgen halyqtyń epıkalyq qazynasynan kem túspeıtin telegeı-teńiz mol, ári kórkemdigi kemel, tanymdyq-taǵylymdyq máni zor jyrlarynyń basym kópshiligi, áli de bolsa, ıgerilmeı jatqandyǵy – ashshy da bolsa, shyndyq. Bul olqylyqtyń oryn alýyna sebep bolǵan jaǵdaılardy anyqtamaq bolǵanda, áýeli elimizdiń uzaq ýaqyt bodandyqta ómir súrip, taptyq kózqarasty tý qyp ustap, komýnıstik ıdeologıanyń ústemdigin bastan keshirgendigi eske túseri anyq. Osy oraıda bir kezderi qazaq eposynyń «Qambar batyr» jyrynan ózge úlgilerine halyqqa jat, zıandy qubylystar retinde tyıym salynǵan surapyl kezeń aýyzǵa jıi alynatynyn da bilemiz. Al, jylymyq dáýir ornaǵan zamanda jazylyp alyna bastaǵan, kedeı qaharmandy jaǵymdy keıipker etý arqyly komýnıstik ıdeologıanyń alyptaryn da qanaǵattandyra alatyn, zamanamyzdyń zańǵar jazýshysy tamsana aýyzǵa alǵan ári jyrshy, ári ımprovızator aqyn bolyp tabylatyn ónerpazdardyń tutas bir legi at salysa týdyryp, damytqan, berer ǵıbraty da mol, halqymyzdyń kórkemdik qabiletin damytýǵa qosar úlesi de zor «Arqalyq batyr» jyrynyń kóptegen úlgileriniń jarıalanbaı, zerttelmeı, qoǵamymyzdyń paıdasyna asyrylmaı kele jatýynyń syryn túsiný óte qıyn. Oǵan kóz jetkizý úshin alysqa barmaı-aq, Qazaqstan Respýblıkasynyń muraǵattyq mekemelerinde uzaq ýaqyttan beri saqtalyp kele jatqan atalǵan jyrdyń bes nusqasynyń osy ýaqytqa deıin bireýiniń ǵana baspa betin kórip, bul jyrdyń barlyq nusqalaryn tutastaı alyp, jan-jaqty qarastyrǵan eńbekterdiń jazylmaýyn atap ótsek te, jetkilikti. Jyldar boıyna qordalanyp qalǵan osyndaı kúrdeli problemany bir ǵana eńbek arqyly sheship tastaýdan úmittený bekershilik ekeni túsinikti. Degenmen, bizdiń zerteýimiz osynaý mańyzdy máselege qozǵaý salatyndaı bastama jasaıtyn sáttiń áldeqashan týǵanyn eskere otyryp qolǵa alynǵan eńbek. Elbasymyzdyń tikeleı basshylyǵymen júzege asyrylyp jatqan «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda ıgerilip jatqan qundy rýhanı qazynalarynyń qatarynda Arqalyq batyr týraly halyq týyndylaryn da tolyq ári keshendi, jan-jaqty zertteý isi – asa mańyzdy ári kezek kúttirmeıtin mindetterdiń biri. Taqyryptyń zerttelý deńgeıi. «Arqalyq batyr» jyry Qazaqstan jurtshylyǵynyń qalyń kópshiligine Jumat Shanınniń «Arqalyq batyr» tragedıasy jaryqqa shyqqannan bastap tanymal boldy. Óz kezeginde bul pesany ádebıet aıdynynyń alyptary – M.Áýezov pen Ǵ.Músirepov joǵary baǵalaǵan. Atalmysh pesa jaryq kórgennen keıingi ýaqyt ishinde Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń uıymdastyrýymen júrgizilgen halyq murasyn jınaý jumystarynyń barysynda Arqalyq batyr týraly jyrlar men ańyzdardyń birneshe nusqasy jazylyp alynyp, qoljazbalar qoryna qabyldandy. «Arqalyq batyr» jyrynyń Erjan Ahmetovtiń aıtýynan jazyp alynǵan nusqasy M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qorynda 1961 jyly shyqqan «Batyrlar jyry» atty jınaqta, 1977 jyly jaryq kórgen «Aqsaýyt» atty jınaqta jarıalandy. «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» atty eńbektiń birinshi tomyndaǵy Málıke Ǵumarova jazǵan «Buryn zerttelmegen jyrlar» taraýynda qazaq eposynyń buryn zertteýshiler nazarynan tysqary qalyp, ǵylymı aınalymǵa túspeı kelgen birqatar úlgilerimen birge «Arqalyq batyr» jyrynyń E.Ahmetov, I.Baızaqov, E.Qulsarıev jáne S.Nuralın nusqalary týraly da qysqasha ǵylymı maǵlumat berilgen. «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 1963 jylǵy 25 qazanynda shyqqan sanynda ǵalym S.Sadyrbaevtyń Arqalyq batyrdyń jınalýy, jarıalanýy, ıdeıalyq mazmuny týraly maqalasy shyqty. Mońǵolıalyq ǵalym Qabıdash Qalıasqarulynyń 1969 jyly baspadan shyqqan «Baıan-Ólgıı qazaqtarynyń aýyz ádebıeti» atty kitabynda «Arqalyq batyr» jyrynyń Monǵolıanyń Baıan-Ólgıı ólkesinde keńinen taraǵany jóninde jazylyp, bul týyndynyń ıdeıalyq mazmunyna, obrazdar júıesine taldaý jasalǵan. Bul kitaptyń avtory ózi taldap otyrǵan nusqanyń jyrlaýshysyn kórsetpegenimen, B.Ýahatov atalmysh zertteýde keltirilgen úzindilerge qarap, ony Erjan Ahmetov nusqasy ekendigine boljam jasaǵan [1, 179 b.]. Akademık R.Nurǵalı, profesor S.Ordalıev, E.Jaqypovtar da jyrdy J.Shanınniń osy jyr negizinde jazylǵan tragedıasyna baılanysty qarastyrady. S.Sadyrbaevtyń 1976 jyly jaryq kórgen «Fólklor jáne estetıka» atty monografıasynyń «Arqalyq batyr» jyrynyń varıanttary» atty taraýynda jyrdyń taralǵan terıtorıasy, nusqalary, ol nusqalardy bizge jetkizýshi – E.Ahmetov, E.Qulsarıevter týraly jan-jaqty maǵlumat berilgen. 1979 jyly jaryq kórgen «Qazaq tarıhı jyrlarynyń máseleleri» atty ujymdyq monografıanyń «Arqalyq batyr» atty taraýyn B.Ýahatov jazǵan. Bul ǵylymı eńbekte jyrdyń E.Ahmetov, I.Baızaqov, E.Qulsarıev nusqalaryna taldaý jasalǵan. «Arqalyq batyr» jyry ǵalym Z.Seıitjanulynyń qazaqtyń realdy tarıhı eposynyń erekshelikteri týraly dısertasıalyq jumysynyń, 1994 jyly baspadan shyqqan «Tarıhı epos» atty monografıasynyń jáne ózge de eńbekteriniń nysanasy boldy. Z.Seıitjanuly óziniń zertteýlerinde elimizdiń muraǵattarynda saqtalyp kelgen jyrlardy túgelimen sóz qylyp, ózinen burynǵy zertteýshiler nazarynan tysqary qalyp kelgen A.Túgelbaevtyń nusqasyn, jyrdyń Qytaıdaǵy qazaq dıasporasynyń arasynda saqtalǵan nusqalaryn da ǵylymı elekten ótkizedi. «Qazaq qoljazbalarynyń ǵylymı» sıpattamasy atty kóptomdyq anyqtamalyq eńbektiń úshinshi tomynda jyrdyń elimizde saqtalyp kele jatqan nusqalary týraly qundy maǵlumattar berilse, jyr nusqalaryn jazyp alyp, jarıalaý, zertteý jóninde óz kezeginde Qytaı Halyq Respýblıkasynda da birshama jumystar atqaryldy. «Mura» jýrnalynyń 1983 jylǵy 3-sanynda jarıalanǵan nusqaǵa jazylǵan alǵysózdiń avtory – J.Ábilǵazyuly óziniń jyrdyń nusqalaryn jınap, salystyrýmen uzaq ýaqyt boıy tıanaqty shuǵyldanǵany týraly jazyp, ondaǵy negizgi maqsaty – jyrdyń tarıhı shyndyqty durys kórsetetin nusqasyn tabý bolǵandyǵyn, osy nıetin júzege asyrý úshin ózine belgili jyr nusqalaryn qarıalarǵa oqyp berip, olardyń pikirlerin tyńdap otyrǵanyn bildiredi. Sondaı izdenisteriniń nátıjesinde J.Ábilǵazyulynyń jyrdyń kóptegen nusqalarynda qıaldyń kúshimen ómir shyndyǵynan aýytqýshylyq kezdesetinin anyqtaǵanynan da habardar bolamyz. Sondaı-aq «Arqalyq batyr» jyry týraly qundy málimetterdi kórnekti ádebıetshi Asqar Tatanaıulynyń eńbekterinen de alýǵa bolady. «Mura» jýrnalynyń 1994 jylǵy 2-sanynda Álıa Baımahanovanyń «Arqalyq batyr jáne «Arqalyq batyr» dastanynyń varıanttary jóninde» atty maqalasy jarıalandy. Bul maqalanyń qundylyǵy – onda sol ýaqytqa deıin Arqalyq batyrdyń ózin jáne ol týraly týyndylardy tanyp-bilý jóninde QHR-da atqarylǵan jumystar jóninde, Arqalyq batyrdyń kim bolǵany, onyń zamany, jyrǵa arqaý bolǵan tarıhı shyndyq, jyr keıipkerleriniń prototıpteri, jyrdaǵy aqıqat pen ańyzdyń araqatynasy, Qytaıdaǵy qazaq fólklortanýynyń deńgeıi t.b. ózekti máseleler sóz bolady. Zertteýdiń maqsaty men mindetteri. Joǵaryda aıtylǵan jaıttar «Arqalyq batyr» jyrynyń janrlyq tabıǵatyn ashyp, oǵan tekstologıalyq taldaýlar, paleografıalyq zertteýler, keshendi salystyrýlar júúrgizýdiń asa ózekti maqsat ekenin uǵyndyrady. Osy maqsatty júzege asyrý isi mynadaı mindetterdi sheshkende ǵana múmkin bolady: – jyr jónindegi buǵan deıin aıtylǵan azdy-kópti pikirlerdiń barlyǵyn da ǵylymnyń osy zamandaǵy jetistikteri turǵysynan zerdelep, jańasha paıymdaý; – «Arqalyq batyr» jyry nusqalaryndaǵy tarıhı shyndyq pen kórkemdik qıaldyń araqatynasyn ashyp kórsetý; – jyrdyń sújettik qurylymyndaǵy motıvterdiń qyzmetin anyqtaý; – qaharmandyq saryndardyń sıpatyn saralap, ony epos janrynyń ózge úlgilerimen salystyryp, uqsastyqtary men aıyrmashylyqtaryn anyqtaý, jyrdyń sújettik, obrazdyq jáne kórkemdik júıesindegi dástúrdiń kórinisi men dara sıpattaryn jiktep kórsetý; – jyrdyń barlyq versıalary men varıanttaryn tutas qarastyryp, ózindik erekshelikteri men ortaq belgilerin tabý arqyly «Arqalyq batyr» jyrynyń rýhanı muralar qataryndaǵy alatyn ornyn aıqyndaý; – «Arqalyq batyr» jyrynyń ár túrli nusqalaryn salystyrý barysynda halyq aýyz ádebıeti úlgileriniń týyp, damýynda aıryqsha qyzmet atqaratyn ujymdyq shyǵarmashylyqtyń, jekelegen daryndy sóz zergerleriniń atqarǵan qyzmetterin anyqtaý. Zertteý jumysynyń ǵylymı jańalyǵy: - «Arqalyq batyr» jyrynyń osy kúnge deıin saqtalǵan barlyq nusqalary tuńǵysh ret tolyq, tutastaı, keshendi túrde qarastyryldy; – jyr nusqalarynyń obrazdar júıesi men kórkemdik erekshelikterin saralaý bul týyndynyń tárbıelik, estetıkalyq jáne taǵy da ózge jaqtarynan mańyzdylyǵyn anyqtaýǵa jol ashty; – egemendik alýymyzǵa, jarıalylyq zamannyń ornaýyna baılanysty paıdalanýǵa múmkin bolǵan jańa da tyń derekkózder kópshilik nazaryna usynyldy; - jyrǵa qandaı naqty oqıǵalardyń negiz bolǵany, jyr keıipkerleriniń prototıpteri kimder ekeni naqty derekter arqyly anyqtaldy; - jyrdyń kórkemdik júıesindegi ózgeshelikterdiń túp tórkini zerdelendi; - dısertasıalyq jumysta qarastyrylǵan «Arqalyq batyr» jyry nusqalarynyń úshten eki bóligi tuńǵysh ret osy zertteýde ǵylymı taldaýdyń nysanyna aınaldy; - «Arqalyq batyr» jyryna qatysty tarıhı derekter beretin jazbasha jáne aýyzsha maǵlumattar tuńǵysh ret júıeli de tolyq jınaqtalyp, ǵylymı aınalymǵa túsirilip, saraptaldy. Zertteý ádisteri. Jumysta sıpattaý, tarıhı-salystyrmaly, salystyrmaly-tıpologıalyq taldaý, saraptaý-sıpattaý, jınaqtaý, qorytý ádisteri qoldanyldy. Zertteý jumysynyń teorıalyq jáne ádisnamalyq negizderi. Dısertasıalyq jumysty jazý barysynda fólklortaný men ádebıettaný salasynda qundy irgeli zertteýlerimen tanylǵan otandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń teorıalyq tujyrymdary basshylyqqa alyndy. Taqyrypty ıgerýge Sh.Ýálıhanov, A.Baıtursynov, H.Dosmuhamedov, S.Seıfýllın, M.Áýezov, S.Muqanov, E.Ysmaıylov, Á.Marǵulan, M.Ǵabdýllın, Q.Jumalıev, B.Kenjebaev, Á.Qońyratbaev, N.S.Smırnova, R.Berdibaev, M.Ǵumarova, Z.Qabdolov, T.Kákishev, R.Nurǵalı, S.Qasqabasov, Z.Seıitjanuly, B.Ýahatov, S.Sadyrbaev, Sh.Ybyraev, B.Abylqasymov, T.Qońyratbaı, J.Dádebaev, B.Maıtanov jáne t.b. kórnekti ǵalymdardyń eńbekteri ǵylymı-ádistemelik baǵdar berdi. Zertteýdiń jumysynyń derek kózderi. Dısertasıalyq jumysta alǵa qoıylǵan maqsat pen mindetterdi júzege asyrý úshin zertteý jumysynyń nysany men derek kózderi retinde jyrdyń Qazaqstanda, Qytaı Halyq Respýblıkasynda, Mońǵolıada saqtalǵan, jarıalanǵan nusqalary, atalǵan elderde jarıalanǵan kitaptar men merzimdi baspasóz ónimderi, ǵalymdardyń zertteý eńbekteri men túrli sıpattaǵy maǵlumattary, Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq ǵylymı kitaphanasynyń jáne M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazba qorlaryndaǵy qoljazbalar jáne arhıv qujattarynda, halyq jadynda saqtalǵan derekter, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademıasy uıymdastyrǵan ekspedısıalarynyń músheleri jınaǵan materıaldar paıdalanyldy. Zertteýdiń teorıalyq jáne tájirıbelik mańyzy. Zerteý nátıjesinde qol jetkizilgen tujyrymdar men qorytyndylardy fólklortaný páni boıynsha túrli deńgeıdegi oqý oryndarynda dárister ótkizý, arnaýly kýrstar men semınarlyq sabaqtar ótkizý, fólklor men fólklortaný ǵylymynyń tarıhyn jazý, jalpy tanym kókjıegin keńeıtkisi, elimizdiń tarıhy men mádenıeti jónindegi bilimin tolyqtyrǵysy kelgen oqyrman qaýymnyń suranysyn qanaǵattandyrý maqsatynda qoldanýǵa bolady. Qorǵaýǵa usynylatyn negizgi tujyrymdar: – «Arqalyq batyr» jyry – qazaq halqynyń ótken tarıhynan, kórkemdik dástúrinen habar beretin, tanymdyq-tárbıelik, kórkemdik mańyzy asa zor rýhanı mura; – «Arqalyq batyr» jyry – HİH ǵasyrda halyq buqarasynyń sana-sezimine erekshe qozǵaý salǵan naqty tarıhı oqıǵalar negizinde ómirge kelgen asyl qazyna; – jyrdyń alýan sıpatty kóp nusqada damýyna bas keıipkerdiń týyp-ósken, ómir súrgen ólkesi – Qytaıdyń Shyńjan aımaǵyndaǵy áleýmettik-tarıhı, mádenı ahýaldary, sondaı-aq týyndynyń aqyn-jyrshylar repertýarlarynan oryn alýy, olardyń jeke daryn-qabiletteri áser etti; – nusqalardyń arasyndaǵy eleýli aıyrmashylyqtardyń bolýyna fólklordyń jyr jáne ańyz sıaqty túrleriniń poetıkalyq júıesindegi ózgeshelikter, jyrshylardyń jyrǵa arqaý bolǵan tarıhı shyndyqtardan habardarlyq deńgeıiniń ár kelkiligi, qazaq aýyz ádebıeti men jazba ádebıetiniń bir-birine yqpalynyń óse túsýi, fólklor týyndylarynyń ádebıet pen ónerdiń dramatýrgıa sekildi jańa janrlaryna arqaý bolýy, sóz óneriniń damýyna baılanysty qalyptasqan jańa kórkemdik tásilder sebepshi boldy; – qarastyrylyp otyrǵan shyǵarmanyń naqty tarıhı oqıǵa negizinde shyǵarylǵandyǵy onyń keıipkerleriniń naqty prototıpterin anyqtaýǵa múmkindik berdi; – jyrdyń barlyq nusqalary úsh versıa aıasynda, atap aıtqanda, Kótbaı aqynnan taralǵan versıa, S.Nuralın versıasy jáne E.Qulsarıev – I.Baızaqov versıasy dep qarastyrylady; – jyr nusqalaryn salystyra qarastyrý olardyń bastapqyda ortaq bir túpnusqadan taralǵandyǵyn ańǵartady. Zertteýdiń synnan ótýi men jarıalanýy. Jumystyń negizgi tujyrymdary men nátıjeleri respýblıkalyq, halyqaralyq ǵylymı-teorıalyq konferensıalarda, QR Bilim jáne ǵylym salasyndaǵy qadaǵalaý jáne atestattaý komıteti bekitken ǵylymı basylymdarda jaryq kórdi. Dısertasıa ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń ádebıet teorıasy jáne fólklorıstıka kafedrasynda talqylaýdan ótip, qorǵaýǵa usynylyp otyr. Zertteý jumysynyń qurylymy. Dısertasıa kirispeden, negizgi bólimniń eki taraýynan jáne qorytyndydan turady. Sońynda paıdalanylǵan ádebıetter tizimi berildi.
NEGİZGİ BÓLİM
Kirispede dısertasıa taqyrybynyń ózektiligi, maqsaty men mindetteri, «Arqalyq batyr» jyrynyń zerttelý tarıhy, jumystyń derek kózderi, zertteý nysany, zertteý ádisteri, qoldanbalyq mańyzy, synnan ótýi men saraptalýy jóninde málimetter berilgen. «Arqalyq batyr» jyrynyń versıalary» dep atalatyn birinshi taraýda «Arqalyq batyr» jyrynyń nusqalarynyń sújettik qurylymy men obrazdyq júıesi tutastaı alynyp, salystyrmaly túrde taldanady. «Arќalyq batyr» jyrynyń nusqalaryn mazmundaryndaǵy, obrazdyq jáne kórkemdik, tildik júıelerindegi ózgeshelikterge oraı úsh túrli versıaǵa bólip qarastyrǵandy jón kórdik. Birinshi versıaǵa jyrdyń E.Ahmetov, A.Tatanaıuly, A.Túgelbaev, S.Májıtuly, J.Ábilǵazyuly nusqalary jáne Qaısa men Dónesh jınaǵan nusqasy, K.Májenuly, Q.Ashýbaıuly, Sh.Isauly jınap, bastyrǵan nusqasy, sondaı-aq jyrdyń Mońǵolıada jarıalanǵan nusqasy jatady. Bul nusqalardy «Kótbaı versıasy» dep qarastyrǵanda, biz Z.Seıitjanulynyń: «Erjan da, onyń ustazy – Kótbaı jyrshy da sol Arqalyq batyrdy estip-bilgen, ne bolmasa, ony óz kózimen kórgen adamdardyń arasynda týyp ósken», – dep jazǵanyna súıendik [2, 25 b.]. Jyrdyń ekinshi versıasy qoljazbasynyń basyndaǵy «Avtordan» degen túsiniktemesinde Saǵıdolla Nuralın bul nusqanyń qaǵazǵa túsýine jyrdyń E.Ahmetov nusqasynyń túrtki bolǵanyna toqtala kelip: «Arqalyqtyń burynǵy jyryn men jattap alǵan adam emespin. Biraq Kereı aqsaqaldarynyń aýyz áńgimelerinde Erjan aıtqannan basqaraq sıaќty edi. Men qarttardyń aýyz áńgimesine negizdep Arqalyq batyr jóninde az qalam qozǵaǵym keldi... Demek, meniń jazbaѓym kóne zamandaǵy Kótbaıdyń aıtqany da emes, Abaq Kereıdiń aqsaqaldarynyń jaı sózben aıtќan áńgimesine negizdelip, óz qabiletimniń kelgeninshe óleńmen bolmaq. Biraq negizgi shyndyq ómirde bolѓan istiń sheńberinen shyǵyp ketpeıdi», – dep jazǵan [3, 2 b.]. Jyrdyń úshinshi versıasy – E.Qulsarıev jáne I.Baızaqov jyrlaǵan nusqalary. «Arqalyq batyr» jyrynyń Kótbaı versıasyna, ıaǵnı birinshi versıaǵa jatatyn nusqalarynda uqsastyqtardyń mol bolýymen qatar aıyrmashylyqtar da kezdesedi. A.Tatanaıuly nusqasynyń basynda dúrbitten Qarakereı rýynyń adamdarynyń jylqy alǵandyǵy, onyń Arqalyq oqıǵasyna ákelip soqtyrǵandyǵy baıandalady. Al, E.Ahmetov nusqasynda Arqalyq pen tórt seriginiń dúrbitke barǵan saparynan da buryn Áji tóreniń tapsyrmasymen urańqaıǵa barymtaǵa barǵany aıtylyp, bundaı oqıǵalar olardyń bıleýshisiniń daǵdyly kásibine aınalǵany aıtylady. Bul versıanyń ózge nusqalary Ájiniń alpys jylqysyn dúrbit alǵanyn, soǵan oraı tóreniń Arqalyq pen serikterin kek qaıtaryp kelý úshin jumsaǵanyn baıandaýdan bastalady. E.Ahmetov, A. Túgelbaev, J. Ábilǵazy nusqalarynda joryqqa attanyp bara jatqan Arqalyq kisi óltirip alsa, arty ne bolatynyn tóreden suraǵanda, tóre: «Ap kelseń osy joly bul kegimdi, Bersem de Seıilhandy, seni bermen»,– dep jaýap beredi. Bundaı ýaǵdalasý A.Tatanaıuly nusqasynda joq. J.Ábilǵazyuly, A.Tatanaıuly nusqalarynda Arqalyqtar bes júz jylqyny aıdap alyp, jylqyshylardy baılap ketedi. E.Ahmetov nusqasynda bes myń jylqydan júz jıyrma jylqynyń eki ese qyp qaıyratyndaı bóligin bólip alyp, ý-shýsyz-aq ketip bara jatqan Arqalyq Jubaıdyń: «Kúshpen aldym», – deısiń be sen tóreńe?» – dep ázildegenine shamdanyp, keıin qaıtyp, uıqydaǵy jylqyshylardy oıatyp ketedi. A.Túgelbaev nusqasynda uıyqtap jatqan úsh jylqyshy úsh júz jylqyny jaý aıdap ketkende ýlap-shýlap jaıaý qalady. Osy nusqada Qara Ertisten ótkende seksen qulynnyń sýǵa ketkeni baıandalady. A.Tatanaıuly nusqasynda Ertistiń ótkelin bilý úshin bas keıipkerdiń Kókjal atpen sýǵa túsip, qıyndyqpen arǵy betke ótkeni, sodan keıin jigitterdiń de jylqymen alysyp, aman shyqqany sýretteledi. E.Ahmetov nusqasynda Jubaı qaıys arqanmen bórte aıǵyr men bórte bıeni ustap alyp, ekeýiniń quıryqtaryn shalmalap, bórte aıǵyrdyń noqtasyn Arqalyqqa tartqyzyp, ózi jylqyny tyqsyryp aıdap, sýdan ótkizedi de, ózge joldastaryna: «Úsheýiń sýdan ótseń, janyń olja!»– deıdi. A. Túgelbaev, J. Ábilǵazyuly, A. Tatanaıuly nusqalarynda otyz atpen on bes qalmaq qýǵynshy keledi. E. Ahmetov nusqasynda olardyń sany – alpys. Nusqalardyń barlyǵynda Arqalyqtyń jalǵyz ózi jaýǵa tosqaýyl jasaý úshin keıin qalǵany baıandalady. E.Ahmetov nusqasynda Jubaı jylqyny jónge salyp jiberip, Arqalyqqa qaıtyp kelip, ekeýi alpys qalmaqtyń altaýyn óltiredi. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda on bes qalmaqtyń on tórtin Arqalyqtyń jalǵyz ózi óltirgeni sýretteledi. A.Tatanaıuly nusqasynda qýǵynshylardyń bárinen buryn jetken qara qasqa atty bireýi Arqalyqtyń qolynan ólgen soń, ózge qalmaqtardyń beti qaıtyp qalady da, Arqalyq óz joldastaryn qýyp jetedi. Sol jerde ózge jigitterdiń de delebeleri qozyp: «Qalmaqtyń birin qoımaı alamyz», – desip, keıin qaraı júrip, qýǵynshylardyń bireýinen ózgesin óltiredi. Barlyq nusqada da qalmaqtyń bireýi júırik atynyń arqasynda janyn saýǵalap qashyp qutylǵany, ketip bara jatyp, Arqalyqtyń esimin bilip alǵany aıtylady. J. Ábilǵazyuly nusqasynda qyrǵynnan aman qalǵan qalmaqtyń eline jetkizgen habarynan soń, qalmaqtar: «Óltirmeı Arqalyqty, tynbaımyz»,– dep serttesedi. Arqalyqtyń atyn estý toptyń ishinde otyrǵan hanshanyń úmit otyn jarq etkizedi. Arqalyqtyń dańqyn elden jazyqsyz qýylǵan súıgen jigiti – Qońqadan estigen han qyzynyń sol sáttegi sezim-kúıin sýretteý aldaǵy ýaqytta bolatyn oqıǵalar sheshiminiń dáleldemesi (motıvırovkasy) qyzmetin atqarady. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Áji tóre bolǵan jaıdy estigende, shoshyp ketip: «Eshkimge menen basqa aıta kórme», – dese, A.Tatanaıuly Arqalyqty madaqtap: «Bersem de jalǵyz ulym – Qasymhandy, Seni bermen, tuqymym qurymasa», – deıdi. E.Ahmetov nusqasynda Áji tóreniń qýǵynshylardyń ólimi týraly qandaı pikirde bolǵany aıtylmaıdy. Birden maldy sanap alýǵa kirisip, qara atty jáne onyń kúmistelgen er-toqymyn kórip qýanǵanymen, Kókmoıyndy kórip: «Qoıa ber, basqa at minip, muny», – degenine Arqalyq kónbegen soń, tóreniń túsi sýyp, tilden qalyp, tórteýine bir qotyr bıe berip: «Barǵan soń attaryńdy ákep ber», – deıdi. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda da tóre Arqalyqtyń jylqynyń eń táýirin ózi alǵanyn bilgende, ashý shaqyrǵanymen, Arqalyq ózi tańdap alǵan sáıgúligin bermegenimen, tóre toı qylyp, qudaıyǵa bıe shalyp, ár barymtashyǵa bir-bir baıtaldan úles beredi. Al, A.Tatanaıuly nusqasynda Arqalyq tórege moıyn usynyp, jaýyr, sholaq baıtalyna minip, úıine keledi. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Baımataı Ájiniń: «Berse eger Kókshegirdi, qaıranym bar, Bermese Kókshegirdi, oıranym bar», – degen jarlyǵyn jetkizgende, Arqalyq tóreniń qaǵazyn byt-shyt qyp jyrtady. J.Ábilǵazyuly nusqasynda Arqalyq Baımataıdyń ózine syı kórsetip, qaıtarady. A.Tatanaıuly, E.Ahmetov nusqalarynda bul epızodtar joq. Áji tóre dúrbitterge Arqalyq pen serikterin ustap berýge kelisedi. Ony Arqalyqqa habarlaýshy – tórt nusqada da Táten tóre. E.Ahmetov nusqasynda Táten Arqalyqty adam jiberip shaqyrtyp alady, al, ózge úsh nusqada Arqalyqtyń úıine ózi keledi. E.Ahmetov nusqasynda Táten tóre Arqalyqqa orys eline ótip ketýge keńes berip, sońynan Jubaı erdi jiberetin bolady. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Táten Jubaıdyń ustalǵanyn, A.Tatanaıuly nusqasynda Arqalyqtan basqa tórteýin ustap bergenin habarlaıdy. E.Ahmetov, A.Túgelbaev nusqalarynda Arqalyq: «Jubaıdy ketem qaıtip qıyp tastap?!» – dese, J.Ábilǵazyuly nusqasynda Jubaıdy kúshpen bosatyp alatynyn aıtady. Degenmen, aqyrynda qashýǵa bel baılaıdy. J.Ábilǵazyuly, E.Ahmetov nusqalarynda onyń bundaı sheshimge kelýine Tátenniń: «Eger de joldasyńdy shyn qımasań, bolmaı ma joldan tosyp, alǵan tartyp», – degen ýáji yqpal etedi. A.Túgelbaev nusqasynda bul epızod kezdespeıdi. A.Tatanaıuly nusqasyndaǵy Arqalyq qashpaı, dúrbitke baryp, joldasyn bosatyp alyp, tórege búlik salmaqshy bolǵanda, tóre qatty sasyp, Arqalyqty shaqyryp: «Kelgen soń tórt joldasyn shyǵaralyq», – degen sálem joldaıdy. «Ózim barsam, bir is qyp, qutylarmyn. Tórteýi barsa, obal-dy, óledi», –degen oımen tóreniń aýlyna kelgen Arqalyq tóreniń: «Qaldyrmaı erteń tústen, berem»,– degenine senip, alańsyz uıyqtap jatqanda, Ájiniń jigitteri ony baılap alady. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda da Arqalyq Býryltoǵaıǵa jetip, uıyqtap, demin alǵany baıandalady. A.Túgelbaev nusqasynda batyrdyń birden Ertisten ótip ketpeýine nendeı sebep bolǵany ashyp kórsetilmeıdi. J. Ábilǵazyuly nusqasynda bul atty ottatýmen baılanystyrylady. Sol ýaqytta Arqalyqtyń atyn qasqyrlar jeıdi. Olardyń sany – E.Ahmetov nusqasynda altaý, A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda jeteý. A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda batyrdyń naǵashylary qýǵynshylardyń: «Kim de kim Arqalyqty ustap berse, on jamby jáne tájilik mansap beremiz», – degen qulaqtandyrýyn estigen soń, óz jıenderin satyp, Ájige habar beredi. Arqalyq júz seksen adamǵa qarsy soǵysyp, qolǵa túspeýge árekettengenmen, naǵashysy bunyń naızasyn urlap áketkendikten, qur qolmen alty adamdy óltirýge ǵana shamasy kelip, aqyrynda qolǵa túsedi. E.Ahmetov nusqasynda dáretke shyqqan Arqalyqty Áji tóreniń tyńshysy baıqap qalady. Arqalyq «Arqalyqty ustap ber», – dep qınaǵan qýǵynshylardan qaımyǵyp, ózine kelip: «Jıen-aý, qaıtesiń?» – dep jaǵdaılaryn aıtqan eki naǵashysyn ózi úshin kúıdirgisi kelmeı, qarsylyqsyz beriledi, tipti qýǵynshylardyń talaby boıynsha naǵashylaryna óziniń qol-aıaǵyn da óz erkimen baılatady. Tutqyndardy alyp keter sáttegi oqıǵa E.Ahmetov nusqasynda úsh shýmaq arqyly ǵana baıandalsa, A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Arqalyq pen áke-sheshesiniń, áıeliniń, halqynyń uzaq qoshtasýyna, aryzdasýyna, bir-birlerine muńdaryn shaǵysýlaryna kezek beriledi. Tatanaıuly nusqasynda Arqalyqty dúrbitterge tapsyrǵaly jatqan Ajydan Táten tóre Arqalyqty bir túnge surap alyp, dosyn qonaq qylyp, túnde Arqalyqqa: «Qaıtedi qashyp ketseń, batyr sabaz?»– dep usynys jasap, ol áreketin: «Sen ketseń, tabylmaıdy sendeı adam»,– dep túsindiredi. Arqalyq oǵan kónbegen soń Tátenniń Arqalyqqa kórsetken eń sońǵy kómegi onyń tabanyna asyl kezdik jelimdep berý bolady. Táten tóreniń Arqalyqqa jasaǵan osyndaı qamqorlyǵyn bas qaharmanǵa A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Dosynjap, E.Ahmetov nusqasynda Qaramergen degen Arqalyqtyń dostary kórsetedi. Tutqyndardy alyp ketken dúrbitterdiń alǵashqy aıaldaǵan qalasynyń aty – A.Tatanaıuly nusqasynda Delún, A.Túgelbaev nusqasynda – Qulja, Ábilǵazyuly nusqasynda – Býyrshyn, E.Ahmetov nusqasynda – Qobda. Eń sońynda bular Ejen hanǵa aparylyp, Ejen hannyń ózi: «Arqalyq qaısysyń», – dep suraq qoıyp, ornynan túregelip, bas keıipkerden jaýap alady, aqyrynda: «Qor bolǵan qazaǵynda batyr eken, Ázir biz óltirmeıik», – degen sheshimge kelip, bulardy zyndanǵa salýdy buıyrady. A.Túgelbaev, E.Ahmetov, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Ejen hannyń qyzy zyndandaǵy tutqyndy izdep kelip, hal-jaı bilip, azyq bergeni baıandalady. Aldyńǵy eki nusqada qyzdyń bul áreketi bulardyń kim ekenin bilgisi kelgen qumarlyqtyń yqpaly retinde túsindirilse, sońǵy nusqada qyzdyń sózinde qaıshylyq bary baıqalady: «Estip pe eń sen Ejenniń Qalamqasyn»,– dep ózin tanystyrǵan ol ile-shala Arqalyqtan ólgen qalmaq batyrynyń qyzy retinde sóılep: «Ákemniń kegi sende, tana almassyń», – dep, óziniń tutqyndaǵy qazaq batyryn óltirgeli kelgenin bildiredi. Odan ary qaraı qyz óziniń súıgeni Ejen hannan zorlyq kórip, qýǵynda júrgenin aıtyp, Arqalyqqa shaǵynady. A.Tatanaıuly nusqasynda tutqyndardy izdep kelgen Arqalyqtardyń qolynan ólgen bir qalmaqtyń Baýasına atty qyzy áýelde ákesin óltirgeni, batyrdy óltirmekshi bolyp kelgenmen, tildese kele, oǵan jany ashyp, qazaq batyryna astyrtyn tamaq tasýǵa kóshkeni aıtylady. A.Túgelbaev nusqasynda erteńine óltiriletinin estigen Arqalyq tún ortasynda uıqysynan shoshyp oıanyp, tabynyndaǵy kezdikpen áýeli óziniń, sodan keıin Jubaıdyń kisenderin buzyp, ekeýi syrtqa shyǵady. J.Ábilǵazyuly nusqasynda zarlanyp jylap jatyp uıyqtap ketken Arqalyqqa túsine Jánibek batyr enip, óziniń atyn uran etip aıtsa, Táńiri járdem berse, sebep bolaryn aıtady. Arqalyq uran salyp, aıǵaılaǵanda qol-aıaqqa salynǵan mataýlary úzilip, byt-shyt bolyp, joǵalady. Osyndaı epızodty A.Tatanaıuly nusqasynan de kezdestiremiz. E.Ahmetov nusqasynda han qyzynyń jiberip turǵan sıyr etin jep áldengen Arqalyqtar jatqan zyndanǵa Jánibektiń kók bórisi kirip kelgende, batyrdy baılaǵan shynjyrlardyń bári túsip qalady. R.S.Lıpes batyrlyq jyr poetıkasyna tán negizgi erekshelikterdiń birin ar-ujdan uǵymymen, kimniń de bolsa kómeginen bas tartýshylyqqa baılanysty ekenin atap kórsetý arqyly ańǵartyp, bundaı jaǵdaıda kóleńke tek batyrǵa ǵana emes, búkil halyqqa túsetinin eskertken bolatyn [4, 118 b.]. Bul pikirdiń durystyǵyna qazaqtyń klasıkalyq qaharmandyq eposynyń kez kelgen mátini dálel bola alsa, ıaǵnı, olarda arýaq, áýlıe jáne taǵy da basqa kıeli jandar batyrdyń ǵaıyptan týýyna, keremet qabiletterge ıe bolýyna kómekteskenimen, olardyń jaýlarymen urystaryna tikeleı aralaspaıdy, joǵaryda sóz bolǵan epızodtar tarıhı jyrlardy aıtýshylardyń bul dástúrdi únemi eskere bermeıtinin baıqatady Qaharmandyq epostyń bas keıipkeriniń jaý eliniń qyzynyń kómegimen azattyq alýy – jalpy álem eposynda jıi kezdesetin jáne epos zertteýshilerdiń nazaryn aıryqsha aýdaryp, ár túrli pikirler týdyrǵan motıv. E.Ahmetov, A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda da Arqalyqtyń eline kelgende birinshi kórgen adamy óziniń ákesi, ol balasyn tanymaı, ózine tóreden qoryqpaı sálem beretin kisi tabylǵanyna tańdanady. E.Ahmetov nusqasynda Arqalyq ákesine óziniń kim ekenin aıtyp bildirgeni, áıeli men balasy, el-jurtymen jáne Jubaıdyń áıelimen kezdesýi sýretteledi. Al, A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Arqalyqty ákesiniń tanymaýy, Arqalyqtyń óziniń kim ekenin aıtpaı, óz úı-ishiniń adamdarynyń hal-jaǵdaılaryn bilýine ulasady. Jyrdyń osy tusynda «Alpamys batyr» jyryna elikteýshilik bar ekeni «Bóribaı» dep atalatyn Arqalyqtyń ákesiniń A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuyly nusqalarynda «Baıbóri» dep atalýynan baıqalady. Bul da – álem halyqtarynyń fólkloryna ortaq tıpologıalyq motıvterdiń biri. A.Tatanaıuly, A.Túgelbaev, J.Ábilǵazyuly nusqalarynda Arqalyq elge jetisimen, eshkimmen aqyldaspastan, birden tóreniń aýlyna at oınatyp kelgende, tóre júk aıaqtyń astyna kirip, jasyrynady. Aldyńǵy eki nusqada Arqalyqtyń aldynan hanymnyń shyǵyp, arasha suraǵany baıandalady. Batyr ózine sálemdesý úshin jıylǵan halyqtyń: «Arqalyq, jasyń kishi, keshińiz. Tarqasyn Ajydaǵy óshińiz»,– degen tilegin oryndaıdy da, Ajy aqsarbasty qudaıyǵa shalyp, toı jasap, Arqalyqqa toǵyz baılaıdy. Jyr fólklorlyq týyndylardyń dástúri boıynsha bas qaharmannyń barsha muratyna jetkenin baıandaýmen tamamdalady. Al sońǵy nusqada batyr ashýynan qaıtpaı turǵanda bekter men tóreler jıylyp kelip, basý aıtady. Arqalyq olarǵa rý namysyn oıatarlyq biraz sóz aıtqanda, jıylǵan jurt eki bólinip, jalpaq el Arqalyqqa aýyp ketip: «Tóreni alamyz birge shaýyp»,– desedi. J.Ábilǵazyuly, A.Túgelbaev nusqalarynda Arqalyq ózine sálem bere kelgen Seıilhannyń quıryǵyna tartyp otyrǵan temekisimen tańba salyp: «Tańbaly kót tóre» degen ataq bolyp, Mysal sóz art jaǵynda qalsyn», – deıdi». A.Túgelbaev nusqasy osy epızodpen tamamdalady. Al, J.Ábilǵazyuly nusqasynda budan keıin Táten tóre Arqalyqtyń bul áreketine de qoldaý bildirýi – bizdiń oıymyzsha, shyndyqqa janaspaıtyn, tek epıkalyq ásireleýdiń úlgisi retinde ǵana qabyldaýǵa laıyq epızod. Óıtkeni Ájiniń namysyna tıetin jaǵdaı onyń inisi – Tátendi de beıtarap qaldyrmasy anyq. Arqalyqtyń Jubaı erdiń quny úshin tóreden bes júz jylqy alǵany, ony Qıaq, Seıten, Tuıaqtardyń izdep kelip, kóriskeni, tórteýiniń jylqynyń birazyn kedeılerge taratyp berip, úsh júzin Jubaıdyń úıine aıdap barǵany, Arqalyqtyń Jubaıdyń uly – Jigerge sóz aıtýy tek osy nusqada kezdesedi. J.Ábilǵazyuly nusqasynyń ózge nusqalardan taǵy da bir aıyrmashylyǵy – Arqalyqtyń aman-esen oralǵanyn estigen naǵashy ájesi óz ulyn Arqalyqtan, jıylǵan bar halyqtan keshirim suraýǵa jumsaıdy. Saryny kórip, qanjaryna umtylǵan Arqalyqty qarıalar basý aıtyp toqtatady. Arqalyqtyń eline oralǵanyna jarym jyl ótkende hanshany alyp qashqan Qońqa onyń úıine kelip, kóp ýaqyt boıy dosynyń úıinde tynyǵyp, attanady. Budan keıin kelgen Dosynjapty da Arqalyq eki aı kútip, shyǵaryp salady. Kótbaı versıasy nusqalary áýel basta bir ónerpaz týdyrǵan jyrdan taralǵany ańǵarylady. Degenmen, ár jyrshy ózi oryndap otyrǵan mátindi tek jattap alǵan qalpynda qaıtadan aıtýǵa qanaǵattanbaı, óziniń tanym-túsinigi, kórkemdik qabiletine sáıkes azdy-kópti ózgerister engizip otyrǵan. Jyrdyń bul versıasy qazaqtyń qaharmandyq epos dástúrinde dúnıege kelgen. Sondyqtan onda keıipkerdi dáripteýge, epıkalyq ásireleýge boı urýdyń belgileri mol. Jyrdyń bul versıasynda formýlalyq sıpatqa ıe motıvter eleýli oryn alady. Jyrdyń bul jáne ózge versıalarynyń mazmundary jáne olarǵa arqaý bolǵan tarıhı shyndyq V.M.Jırmýnskıı «Bıleýshi óziniń eń jaqsy batyryn ádiletsizdikpen zyndanǵa tastaıdy (nemese óz patshalyǵynan qýady)» dep aıdar taqqan tıpologıalyq motıvke sáıkes keledi. Bul sújet álemdegi barlyq halyqtardyń epıkalyq týyndylarynda kezdesedi. V.M.Jırmýnskıı bundaı sújetterdiń feodaldyq memlekette ortalyq bılik ishki qaıshylyqtardyń, jikshildikterdiń saldarynan álsirep, halyqty óz alpaýyttarynyń nemese syrtqy jaýlardyń zorlyǵynan qorǵaı almaıtyn dárejede bolǵan belgili bir tarıhı jaǵdaılarda erekshe suranysqa ıe bolatynyna, batyrdyń bundaı jaǵdaıda halyqty qorǵaýshynyń minsizdendirilgen obrazy retinde kórinetinine toqtalǵan [5, 134-135 b.]. «Arqalyq batyr» jyrynyń ekinshi versıasy bolyp tabylatyn Saǵıdolla Nuralın jyrlaǵan nusqasy M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń Qoljazba ortalyǵyndaǵy 330-býmanyń 8-dápterinde saqtaýly. Bul versıanyń Kótbaı versıasynan aıyrmashylyqtarynyń bolýy da ańyzdyń sol qalpynda óleń órimine túsirilýine baılanysty. Jyrshy qazaqtyń, onyń ishinde Abaq Kereıdiń, shejiresinen qysqasha maǵlumat berip, Abaq Kereıdi bılegen Áji tóreni de tanystyryp ótken soń, jyrshy Ájiniń alpys jylqysyn dúrbitter barymtalap alǵanyna toqtalyp, dúrbitterdiń bundaı ozbyrlyǵynyń negizgi sebebin Qobda, Altaı, Tarbaǵataı – úsh aımaqty Shaǵan Kegen degen torǵaýyttan shyqqan adamnyń bılegenin búkil mońǵol burys kórýimen baılanystyryp, Qobdada Altaı astynda turǵan dúrbitterdiń osyǵan elikkenin baıandaıdy. Baımataı bul nusqada Arqalyqtardyń qarymta qaıtarýǵa attanýyna muryndyq bolǵan belsendi tulǵa qyzmetin atqaryp, kek qaıtarýǵa Arqalyq pen Jubaı laıyq ekenin bildiredi. Batyrdy shaqyrǵaly Aqshaǵylǵa barǵan Baımataı jarly qart Nazardyń uly – Arqalyq tarysyn jıyp, anasynyń qazan asyp, áıeliniń sút pisirip, eki sábıiniń máz-máıram oınap jatqanyna kýá bolady. Bul nusqanyń ózine tán ereksheligi – Lastydaǵy Qarajartastyń qyr astyna qonǵan tóreniń aýlyna kún qońyr taýdyń astyna kirgen keshki mezgilde jetýi, tóre aýlyna barǵan qarashylardyń dástúri boıynsha alystan attan túsip, jaıaý kelýi, buıryqty estı salysymen Arqalyqtyń: «Qor etip ustap bermeı, qorǵaısyz ba, Qýǵyn sap, kúsh jumsasa dúrbit erteń», – degen suraq qoıýy, Baımataı men tóreniń ózi Arqalyq pen Jubaıǵa Qıaq, Tuıaq deıtuǵyn eki uryny qosyp berýi, Arqalyqtardyń dúrbitterdiń lamasy, Shaǵan Kegenniń jıeni – kári Sholtym aýlynyń jylqysyn qýyp alǵandyǵy, bul oqıǵanyń kún jaýyp, jaı jarqyldap, jalyn shashyp turǵan úreıli, óte súrkeı qarańǵy túni bolǵandyǵy, qýǵynshynyń ile-shala, oq jaýdyra sońdaryna túskeni, qazaq jigitteriniń qýǵynshymen arpalysyp júrip, jylqyny sýdan aıdap ótkizgeni, sýdan ótken ýaqyttaǵy atys kezinde oq tıgen Jubaı mergenniń sýǵa batyp ketip, qaza tabýy, Arqalyqtyń Qıaq pen Tuıaqqa jylqyny aıdatyp jiberip, óziniń Qońqany izdeýi. Qońqa qalmaqtardyń hany – Iasykeıdi zorlyqshyldyǵy úshin óltirgen batyr retinde tanystyrylyp, elinen qashqan soń, Qońqanyń az ýaqyt Saýyr taýyn meken qylǵanyn, Saýyrdaǵy bir qonystyń berige deıin «Qońqanyń úńgiri» dep atalatynyn, Arqalyq barǵan kezde Qońqanyń Kúrektini mekendep, toqsan jasqa kelgendigin, qorlyq kórgen kóp jandy qolyna ustap, júrektilerdi jınap, solarǵa batagóı bolyp otyrǵandyǵyn baıandaıdy. Arqalyqtyń qandaı sharýamen kelgenin estigen Qońqanyń oı-sezimindegi arpalys ishki monolog arqyly sheber sýrettelgen. Ol qıalymen qazaq, qalmaq talastaryn sholyp ótip, aqyrynda: «Týystan muńy bir jan jaqyn ǵoı», – degen oıǵa bekip, Arqalyqtyń tilegin oryndaýdy durys kóredi. Joldastaryna qaıtadan qosylǵan Arqalyq pen onyń serikteri Kereı ishindegi Ájiden sońǵy úlken shendi adam – Beısenbiniń aýlyna keledi. Kúıin shertip alǵan soń Beısenbi ózinen aqyl suraı kelip júretin jigitke: «Bireýdiń tynar me eken basyn alyp? Batyrym, bolǵan eken jolsyz sapar»– dep, oljanyń ishinen Setirkók degen júırik atty saýǵaǵa surap: «Jararmyn men de seniń keregińe. Bolsa da ne qajetiń, sen ózime», – dep ýáde beredi. Júzden asa jylqy ákelgen Arqalyqqa Áji tóre at turǵaı, dónen de bermeı, eń bolmasa, «raqmet» demeıdi, Qıaq, Tuıaq degenderdi eske de almaıdy.
Pikir qaldyrý