Aral teńizin apattan saqtaý úshin kóptegen jobalardyń usynylǵany belgili. Alaıda olardyń kópshiligi tenizdi toltyrýdy emes, ony tek búgingi deńgeıde ustap qalýdy kózdeıdi. Ol usynystar mynandaı bolatyn:

1. Syr jáne Amýdarıa ózenderiniń sýlaryn tıimli paıdalaný;

2. Ońtústikten soltústikke karaı Vozrojdenıe aralyn paıdalanyp damba salý. Kishi Araldan tuz óndiriledi, al Úlken Aral Syr jáne Amýdarıa esebinen saqtalady;

3. Jel turǵanda aspannan tuz jaýmas úshin jaǵalaýlarǵa sekseýil t.b. jasyl jelek aǵashtardy otyrǵyzý;

4. Aral aımaǵyn Iran elindegideı jer asty sýlarymen kamtamasyz etý;

5. Sibir ózenderiniń bir bóligin Aralǵa burý.

Bul sharalardyń teńizdi burynǵy qalpyna keltire almaıtyny anyq. Árıne Sibir ózenderiniń bir bóligin Aralǵa tartýǵa bolar edi, biraq ol birinshiden qymbatqa túsedi, ekinshiden Reseı oǵan kelise koımaıdy.

AQSH, Japonıa, Kanada ǵalymdarynyń Aral teńiziniń sýyn burynǵy deńgeıine jetkizý úshin 200 mıllıard dollar qajet deıtin kórinedi. Araldy burynǵy qalpyna keltirý úshin irgeli zertteý jolymen Kaspıı-Aral kanalynyń ǵylymı-tehnıkalyq dáleldemesi jasalynady. Sol joba boıynsha Aral apatyn sheshý úshin 300 mln dollar jetkilikti ekenine kóz jetkizgen.

Kaspıı teńizinen deńgeıi bir kezde kóterilip, bir kezde tómendep ketetini, ıaǵnı ǵasyrlyq terbelisi burynnan belgili qubylys. Sońǵy kóterilýinde teńiz deńgeıi 214 sm-ge ósipti. Kaspıımen shekarasy janasqan memlekettterdiń (Reseı, Kazaqstan, Iran, Túrikmenstan, Ázirbaıjan) biraz jaǵalyq jerleri sýdyń astynda qaldy. Kázirdiń ózinde de bul elderdiń munaı óndirip turǵan kóptegen ken oryndary men halyq ornalasqan jerleri sý astyna ketý qaýpi bar.

Eger joǵaryda kórsetilgen (214 sm) sýdyń qabatyn Kaspıı teńiziniń akvatorıasynyń aýdanyna (380 000 km2) kóbeıtsek, ol 800 km tekshe kılometr (800 km3) sý bolady. Bir kyzyǵy, dál osynshama sý kólemi kuryp bara jatqany Aralǵa jetpeı tur! Kaspıı teńizindegi artyq sýdy sharpyp alyp Aralǵa quısa eki teńiz de ózderiniń baıaǵy kúılerine keler edi. Muny eki teńizdi kanalmen kosý arqyly ońaı júzege asyrýǵa bolady. Aral Kaspııden 74 metr bıiktikte ornalasqan jáne ekeýiniń araqashyqtyǵy 500 kılometrdi quraıdy. Joba boıynsha Kaspıı-Aral kanalyn salýdy 2 kezeńge bólip júrgizý kerek. Aldymen kanaldyń asa tereń emes taban bóligin mıneral jynystyń ishinen qazyp, odan shyqqan topyraqty kanaldy boılaı jaǵalaýǵa úıedi. Kanaldy betonmen kaptap, jylyna 25 tekshe kılometr (25 km3) sý júretindeı etip iske qosady. Ekinshi kezeńde, kanaldyń jaǵasynda jınalǵan úıindi topyraqty tegistep jaıyp, kanaldyń eki jaǵynan birdeı damba kóteredi. Sonyń nátıjesinde kanaldyń kólemi keneıip, 40 tekshe kılometr (40 km3) sý júretin bolady. Bul esepteý jaıdan-jaı, kezdeısoq alynyp otyrǵan joq. Olar Araldy qalpyna keltirý jumysynda qurylysqa óte az shyǵyn jumsap, energıany únemdi paıdalanýǵa múmkindik beredi.

Árıne, atalǵan joba boıynsha birinshi kezektegi kanaldyń qurylysyn 3-4 jylda, al ekinshi kezektegi qurylysty asyqpaı, kelesi 15-20 jyldyń ishinde salýǵa bolar edi. Biraq ta, biz kútkenmen de Kaspıı kútpeıdi, sondyqtan bul jumysty uzaq merzimge qaldyrýǵa áste bolmaıdy.

Kanal jaǵalaýlarynyn dambasyn salýdy kanaldy qazý jumysymen qatar júrgizgende ony tolyǵymen 5-6 jylda aıaqtaýǵa bolady. Joǵaryda, sońǵy 15 jyldyń ishinde Kaspııdiń sýy 800 km3-ge artty delik. Iaǵnı, ol jyl saıyn 53 km3 sý qosylǵanyn, nemese teniz dengeıiniń jylyna 14 sm-ge kóteriletinin bildiredi. Eger Kaspıı teńizinen jylyna 40 km3 sý alynyp tursa, ol teńiz sýynyń kóterilýine jaqsy tejeý bolmaq. Araldy sýǵa toltyrýǵa kajetti 25 jyldyń ishinde sý deńgeıiniń kóterilý qarqyny osy kúıinde saqtalǵannyń ózinde Kaspıı sýynyń deńgeıi 3,5 metrdiń oryna tek 0,87 metrge ǵana kóteriledi. Sóıtip 25 jyldyń ishinde Aralǵa 1000 km3 sý quıylady.

Kanal Ústirt shoqysynan ótetin bolǵandyqtan Kaspııdiń sýyn nasospen aıdap, ony 150 metrge kóterý qajet. Kanal kurylysy men nasos stansıalarynyń shyǵyny 300 mln dollardy quraıdy. Onyń 4/3 bóligi kanal qurylysyna, al qalǵany nasos stansıasy sıaqty kosymsha qondyrǵylarǵa jumsalady.

Sýdyń býlaný nátıjesinde Kaspııdiń tuzy Araldyń túbine jınalyp, onyń tuzdylyǵyn arttyrýy múmkin. Onyń aldyn almasa, taǵy da 100-150 jyldaǵy keıin ol óziniń paıdaly mańyzyn joıady. Osyndaı jaǵdaıdy boldyrmas úshin endi Araldan Kaspııge qaraı aǵatyn ekinshi kanal salý kerek. Sonda Kaspıı-Aral kanaly Araldy sýmen tolýdy kamtamasyz etse, ekinshi Aral - Kaspıı kanaly teńizdiń tuzdylaný balansyn birqalypty ustap otyrady. Ekinshi Aral—Kaspıı kanalyn salý kóp qarjyny talap etpeıdi. Joba boıynsha ol 30 mln dollarǵa baǵalanyp tur. Bul kanalǵa nasos stanıasynyń qajeti joq, kanal qazylyp sýǵa jol berilse boldy, yldıǵa qaraı sýdyń ózi zymyraıdy. Kaspııge kuıatyn Aral—Kaspıı kanalynyń uzyndyǵy negizgi kanalǵa karaǵanda 2,5 ese qysqa bolmaq.

Ekinshi kanaldyń kurlysyn elimizdiń ekonomıkasy bekip, aıaǵynan tik turyp, Aralymyzdyń arnasy sýǵa tolǵannan keıin 25-30 jyldan soń bastaýǵa bolady. Inshalla!

Kaspııge quıatyn Aral Kaspıı kanaly iske kosylǵan soń Aral Kaspııden jylyna 20 km3 sý alýmen ǵana shekteledi. Kaspııdiń sý balansynyń tepe-teńdigi 20 km3 sýdan buzylmaıdy.

300 mln dollar! Kázirgi jaǵdaıda bul tıimdi baǵa ma, álde kóp pe? Adamzattyń ýaıym-qaıǵysyz, shattanyp ómir súrýi úshin úlken eki aımaqta turatyn mıllıondaǵan halyqty apattan qutqarýǵa jumsalatyn 300 mln dollar eshkandaı qymbatshylyq emes! Bári de salystyrmaly túrde aıqyn bolady. Mysaly, "Stells" atty amerıkandyq bombalaýshy ushaǵynyń quny 840 mln dollar. La-Mansh arqyly ótetin týneldiń kurlysy 80 mlrd dollardan asyp tústi.

Kórip otyrǵanymyzdaı, Araldy qutqarýmen asaý Kaspııge tusaý salýǵa 300 mln dollar sonshalyqty qol jetpeıtin soma emes. Kaspıı jaǵasynda ornalasqan qazaq jerine sýdyń kóterilýine baılanysty 40 mlrd teńge (40 mln dollar) zıan keltiriledi. Onyń ústine ásirese tómendegi máselelerdi eskersek, kanal qurlysynyń tıimdiligine taǵy kóz jetkizemiz.

1. Aral búkil planetanyń jandy jarasy. №1 ekologıalyq apat. Ortalyq Azıa men Kazaqstannyń jáne t.b. elderdiń taǵdyry Aral máselesin durys sheshýge tikeleı baılanysty.

2. Kaspıı teńizin aınaldyra damba salý úshin jumsalatyn qarajat paıda keltirmeıtin óli kapıtalmen teń.

Joǵaryda aıtylǵandardyń toq eter túıini, ortaq iske qatysy bar memleketter birigip, kerekti 300 mln dollar qarjy jınap, orasan kúrdeli eki ekologıalyq ahýaldyń shıelenisýin sheshpese bolmaıdy.

Ol shara Araldyn shıpaly sýyn kalpyna keltirip, balyǵyn halyqqa úıip-tógip bergennen soń, barlyq shyǵyndy óteıdi. Ári asaý Kaspıı de biraz tynyshtalyp, Orta Azıanyń negizgi eki ózenine kómektesip, Araldyń myń jyldyq ásemdigin taǵy da 1 000 jylǵa ozdyrmaq.

Aral teńiziniń 2010 jyly qurıdy degen ǵylymı boljam bar: shyndyq pa, daqpyrt pa? Qazirgi Aral teńiziniń ekologıalyq problemalary osy júıedegi búgingi tańda áli sheshimi tabylmaǵan kúrdeli máselelerdiń biri bolyp otyr. Negizinen, Aral teńizi jaıly sońǵy tolyq zertteýler 1946-1950 jyddarǵa jatady. Ol málimetter boıynsha teńiz kólemi 66 myń sharshy shaqyrym, eń uzyn bóligi 424 shaqyrym, al eń endi bóligi 292 shaqyrym. Ortasha tereńdigi 16,1 metr. Teńizdiń shyǵys bóligi taıyz dep sanalǵan. Tek jaǵadan 60 shaqyrym uzaǵanda baryp, onyń terendigi 10 metrge jetken. Sýdyń tuzdylyǵy 10-11 paıyz. Teńizdiń sý balansynyń kirisińde ózen sýlarynyń úlesi 52 tekshe shaqyrym 5,3 tekshe shaqyrym. Al, maýsymdyq sý deńgeıiniń ortasha aýytqýy 25 santımetr dep eseptelingen, al onyń kóp jyldyǵy 3 metrden. Demek, 1960 jyly Aral teńiziniń absolútti bıiktigi 53,4 metr bolsa, al 1967 jyly 51,66 metrge deıin tómendegen.

İ985 jyly Syrdarıa men Ámýdarıa ózenderi Aral teńizine quıýyn múldem toqtatty. 1967-1985 jyldary Aral teńizi 800 tekshe shaqyrym sýdy kem aldy.

Iaǵnı, eki ózennen Aral teńizine quıǵan sýdyń kólemi 1960 jyly 46 tekshe shakyrym, 1970 jyly 35,6, 1980 jyly 10 jáne 1985 jyly 5 tekshe shaqyrym. Al, 1986 jyly eki ózenniń aǵysy teńizge jete almaı egis dalalaryndaǵy atyzdarga tarap toqtady.

Demek, 25-30 jyldyń ishińse bir urpaqtyń kóz aldynda jer betinen aýmaǵy 6 mıllıon gektarǵa sozylǵan, terendigi 68 metr teńizdiń joǵalyp ketýi adam senbeıtin jaǵdaı. Óıtkeni, teńizdiń deńgeıi tómendegen saıyn zertteýshilerdiń mólimetterine karaǵańda, onyń bir sharshy shaqyrym kepken ornynda 7 myń tonna tuz qalady eken.

Qyzylqum men Qaraqumǵa qaraǵanda, jańadan paıda bolǵan shól dala kazir jaı ǵana sýsyz aımaq emes, betin jaýyp turǵan shóbi joq, burqyraǵan qumdy, sortańdy shólge aınaldy. Búginde, onyń aýmaǵy shamamen 3 mln gektardy quraıdy.

Qaraqumnyń tusynan "Aqqum" dep atalatyn tuzdy, sortańdy kaýipti aımaq paıda boldy. Onyń kólemi kún saıyn ulǵaıýda. Demek, bul osy óńirdegi tabıǵı ósimdik jamylǵysynyń ósýine topyraqtyń kúshti tuzdanýy óz áserin tıgizip otyr degen sóz.

Burynǵy teńizdiń astaýyn saqtap kelgen qysym birte-birte azaıyp, endi teńiz túbiniń kóterilý prosesi bastaý aldy. Demek bul proses negizinen eki baǵytta ıaǵnı, ontústikten soltústikke, shyǵystan batysqa qarap bet ala bastady. Osyǵan oraı keıbir ǵalymdarynyń esepteýleri boıynsha Aral teńizi túbiniń búgingi kóterilý jyldamdyǵy jylyna 5-7 mm, al jarty ǵasyrdan keıin 50-70 santımetrge jetedi eken.

Sóıtip, jergilikti turǵyndardyń tirshilik etýleri jyl ótken saıyn, olardy aıtarlyqtaı qýsyryp, qıyndatyp barady. Sonymen birge bul aımaqta jylyna 15 ret katty daýyl soǵyp, tuzdy shańdy júzdegen shaqyrymǵa taratady. Iaǵnı, maıda tuz aralas shań atmosferanyń aǵynymen sonaý Qıyr Shyǵystaǵy Amýr ózeniniń baseınine jóne AQSH-tyń Ontústik Shtattaryna deıin jetip turǵanyn dáleldeıtin derekter óz aldyna.

Mine, soǵan qaraǵanda bul qubylys keleshekte jaqsy úmit kúttirmeıtin sıaqty. Óıtkeni qazirgi Aral apatyn, onyń aınalasynda jan-jaqqa etek ala jaıylyp bara jatqan sor shańdaqty, burqyraǵan shól dalany kórgende Afrıkandaǵy ólemge óıgili Sahara shóli kózge eriksiz elesteıdi.

Ol aımaq ta kezinde egindi, maldy, gúldengen ólke bolǵan. Biraq, kezinde sol jerdi mekendegen halyq tabıǵattyń zańymen sanaspaı, sharýashylyqty qalaı bolsa solaı júrgizýdiń nótıjesinde ulanǵaıyr keń jer elsiz, sýsyz shólge aınalǵan kórinedi.

Al, biz bolsaq, sol kaıǵyly tójirıbeni kaıtalaýǵa birte-birte jakyndap kelemiz. Mine, osyǵan oraı teńizdi sýmen toltyrmaǵanmen onyń kepken ultanyndaǵy qum, tuz, shańdy ushyrmaýdyń tezirek bir amalyn jasaǵan jón.

Aral teńizi Kaspııden 74 metr bıiktikte jatyr, al Kaspıı Qara teńiz deńgeıinen 26 metr tómen, demek Aral teńiziniń aıdyn beti kezinde muhıt deńgeıinen 48 metr bıik bolǵan. Araldyń túbiniń eń tereń jeri muhıt betinen 20 metr tómen, al Kaspıı aıdynynan 6 metr joǵary.

Sondaı-aq, Kaspıı teńiziniń tereńdigi 944 metr, al Aral teńizi eń tereń jeri nebári 68 metr ǵana. Ókinishke oraı, osy ýaqytqa deıin teńiz astynyń qúpıa aǵystary men ıirimderin ǵana zerttegen ǵylym úshin jer asty sýlarynyń ózara karym-qatynas aǵys ıirimderi áli jumbaq. Alaıda Aral men Kaspıı egiz bolǵanymen, minezderi kereǵar. Óıtkeni, Kaspııde sý kóbeıse, Aral da azaıady. Al, Aralda sý kóbeıse Kaspıı sheginedi. Demek, osy eki teńiz ózara tutasyp jatqan joq pa degen saýal Qorqyt dáýirinen beri alǵa tartylyp keledi.

Araldyń kaıǵyly taǵdyry men yzǵarly zardaby qazir aımaq sheńberinen asyp, búkil álem bıiginen bilinýde. Osydan-aq teńizdiń kazirgi jaǵdaıy tym aýyr, keleshegi tym kúńgirt ekenin túsinýge ábden bolady.

Qazir Araldyń kebýi kúnmen eseptelýde. Demek, búgingi tańda kezek kúttirmeıtin másele - qurǵaǵan teńiz tabanyndaǵy tuz, shańnyń kóbeıýin qalaıda báseńdetý. Ol úshin joǵaryda sóz bolǵandaı sol kepken teńiz ultanyndaǵy kum, tuz shańdardy jet ústi nemese jer asty sýymen bastyrý, sol sıaqty ósimdik túrlerin egý jumystaryn aıryqsha nazarǵa alǵan jón. Áli de Aral teńizi baseınindegi problemalarǵa oraı, halykaralyq qorlar men uıymdardyń karjylary men mýmkinshilikterin jumyldyrý qajet-aq.

Eger de joǵaryda atalǵan jumys kólemderi tolyq iske asyrylǵan jaǵdaıda Aral óńiriniń atmosferalyq aýa qabattary tazaryp, sondaı-aq aımaqta tótenshe aýrý túrleriniń qańdaı túri bolsa da taralmaýyna oń jaǵdaı týar edi.

Qoldanǵan ádebıetter:

"Zerde" respýblıkalyq ǵylymı-kópshilik jýrnal.

№9. 2002 j.

2) "Atameken" gazeti 1 qańtar 2001 j.

N.Nurmaqov atyndaǵy

№2 daryndy balalar mektep-ınternaty

T A Q Y R Y B Y :

Aral teńiziniń problemalary

Oryndaǵan Dosjanov B.

Teksergen Jakenova G.K.

Qaraǵandy 2007