MAZMUNY

KİRİSPE ..........................................................................................................3 İ-Taraý Arabtar memleketiniń qurylýynyń alǵy sharttary 1.1 Islam dininiń qalyptasyp, arab taıpalarynyń birigýi............................11

İİ-Taraý Halıfattyń qurylýy, jaýlap alýshylyqtary 2.1 Arab halıfatynyń qurylýy.......................................................................21 2.2Alǵashqy Tórt taqýa halıftarynyń tusyndaǵy Arab jaýlap alýshylyqtar......... ........................................................................................24 2.3 Orta Azıa halyqtarynyń ıslam dinin qabyldaýy...............................29 QORYTYNDY................................................................................................43 PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ...................................................45

KİRİSPE

Taqyryptyń ózektiligi. Qazirgi kezde Qazaqstan Respýblıkasynyń aldynda táýelsizdigin baıandy etý, ol úshin ekonomıkasyn damytý mindeti tur. Prezıdentimizdiń 1997 jylǵy qazan aıyndaǵy “Qazaqstan – 2030” degen halyqqa arnalǵan Joldaýynda bul mindetter aıqyn tujyrymdalǵan. Osyndaı jaýapty da kúrdeli mindetterdi tabysty oryndap shyǵý jolynda adamzat tarıhyndaǵy saıası – ekonomıkalyq qýatty memleketterdiń qurylýy, nátıjeli bılik qurýy máselelerin jete zerttep, olardyń úlgisinen taǵlym alýdyń mańyzy zor. Orta ǵasyrlardaǵy álemdi dúr silkindirip, İÚ-Ú ǵasyr dúnıeniń úsh bóligine – Azıa, Afrıka, Eýropa qurlyqtaryna ústemdik ornatqan memleketterdiń biri – Arab halıfaty boldy. Bul memleket aldymen arabtardyń ózderin biriktirip, sodan soń Kishi jáne Orta Azıany, Sotústik Afrıkany, Pıreneı (túbegi) jarty araly men Zakavkaze elderin jaýlap aldy. Halıfattyń tarıhy – bul tek arabtar men arabıa jarty aralynyń ǵana emes, sondaı-aq bir kezderde onyń quramyna kirgen Iran, Orta Azıa, Sırıa, Egıpet, Irak, Grýzıa, Armenıa, Ázerbaıjan t.b. halyqtar men elderiniń tarıhy. Arab halıfatynyń ekanomıkasy ol qurylǵannan keıingi eki ǵasyr boıy Omeııadtar halıfaty kezinde jáne Abbasıtter bıliginiń alǵashqy júz jyldyǵy ishinde jedel qarqynmen damydy. Úİİ ǵasyrdyń 30-shy jyldarynda qurylǵan arab halıfaty Hİ ǵ. ortasyndaǵy seljuqtyq túrikterdiń jaýlap alýshylyǵyna deıin ekonomıkalyq – mádenı damýy jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy qýatty memleketterdiń biri boldy. Arab halıfatynyń quramy ala-qula boldy: arabtar, evreıler, grekter, parsylar, armán, ázerbaıjan, grýzınder, egıpettikter, sırıalyqtar t.b. Halıfat úsh kontınent aralyǵyndaǵy bir ortalyqtan basqarylatyn, birneshe ulttardyń halyqtardyń basyn qosqan kúshti memleket boldy. Onyń joǵary dárejede damyǵan, bir ortalyqqa baǵyndyrylǵan ákimshilik apparaty boldy. Olar dúnıejúzilik saýda júrgizdi. Onyń ekonomıkasynyń negizin aqsha jáne júıeli túrde jınalatyn alym - salyqtar qalady. Qazynaǵa túsetin baılyq, áleýmettik – ekonomıkalyq jáne memlekettik qurylys - ıaǵnı, halıfattyń ishki jáne syrtqy jaǵdaılarynyń bári qatań saqtalatyn Sharıat zańdarymen rettelip otyrdy. Halıfatta orta ǵasyrlarǵa tán qundy eskrtkishter, ádebı, ǵylym - bilim ómirge keldi. HH ǵ. 90 j. bergi ýaqyt álemniń jekelegen halyqtary men órkennıetteri úshin iri dúmpýler men ózgerister zamany ǵana emes, sondaı-aq búkil adamzat taǵdyryndaǵy betburys kezeń de bolyp otyr. Osy “uly jańarý” kezeńi (L. Spaıder) álemdik damýdyń eki qarama-qarsy tendensıalaryn: dúnıe júzi elderiniń bir-birimen barynsha tyǵyz jaqyndasýy (ǵalamdaný) jáne álemdik ár túrli órkenıet oshaqtarynyń oqshaýlanýy, (lokaldaný) sıaqty tendensıalardy baıqatyp otyr. Alaıda bolashaq osy eki betalystyń alǵashqysynda ekenine kúmánimiz joq. Muny búkil adamzat ótken tarıhy dáleldep beredi. Endi ǵana tabaldyryqtan attaǵan jańa HHİ – ǵasyr álemdik órkenıetterdiń ǵalamdyq sıpatyn odan ári aıqyndaı túsýde, óıtkeni san-salaly dúnıejúzilik prosesterdiń qaı-qaısysynyń bolmasyn taǵdyry órkenıetter toǵysy ıirimderimen tyǵyz baılanysta bolyp keledi. Ár túrli deńgeıdegi ıntegrasıalaný, atap aıtqanda Ortalyq Azıa, Eýrazıa jáne búkil álemdik deńgeılerdegi ıntegrasıalanýdyń, asa qajettiligi jóninde elbasymyz N.Á. Nazarbaev ta sońǵy jyldary jıi aıtyp júr jáne onyń bastamasy mundaı odaqtardyń qurylýy qazirgi tańda is júzinde asyp ta jatyr. Qazargi tańda halyqaralyq baılanystardyń barynsha keńeıýi ıntegrasıalaný men ǵalamdaný qarqyn alýy búkil álemdik mádenı tarıhı proseske ár túrli aımaq halyqtarynyń atsalysýy máselesiniń zerttelýin kún tártibine qoıyp otyr. Sonyń ishinde ásirese mádenıet aralyq ózara yqpaldastyq, onyń oqshaý etnıkalyq mádenıetterdiń evolúsıasyndaǵy jáne jalpy álemdik órkenıet damýyndaǵy róli týraly máseleniń ózektiligi barynsha artyp otyr. Mádenıetterediń ózara yqpaldastyǵy ózara qarym-qatynasqa túsken halyqtardyń damýyna jáne búkil adamzattyń mádenı qorynyń baıytylýyna yqpal etetin obektıvti qubylys. Osyndaı ımperıalardyń biri – orta ǵasyrlyq arab halıfaty. Halıfat óz damýynyń eń bir shyraqtaý shegine jetken kezde “Eski dúnıeniń” shıreginen astamyn Soltústik Afrıka, Úndistanǵa deıin alyp jatty. Másele bul memlekettiń kólemi jaǵynan asa aýqymdy bolýynda ǵana emes tarıh úshin eń mańyzdysy – osy memleket ár túrli órkenıetter yqpaldastyqqa túse otyryp, jańa, joǵary damyǵan mádenıetti týǵyzdy, bul mádenıettiń tili – arab tili, al ıdeologıanyń negizi ıslam boly. Sondyqtan da arabtar jaýlap alǵan terıtorıada baǵzy zamandardan bergi Tıgr men Efrattyń, Iran men Sırıanyń, Egıpet pen Indıanyń, Aldyńǵy jáne Orta Azıanáń órkenıetti halyqtary meken etti. Túrki halyqtary ıslam mádenıetin tek jaı ǵana tutynýshylar ǵana emes, sol mádenıetti belsendi túrde jasaýshy halyqtyń birine aınaldy. Derektik negizderi. Bitirý jumysyn jazýda túrli derekter, sonyń ishinde ásirese jazba derekter keńinen qoldanylady. Taqyryp ıslam dini men tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan eń basty derek kózi “Quran kárim” jáne Muhammed paıǵambardyń Hadısterin paıdalandyq. Ortalyq Azıa halyqtarynyń ómirindegi ózgeristerdi zertteý úshin bizge, eń aldymen, Qoja Ahmet Iassaýı jáne t.b. ǵulamalardyń eńbekteri basty derek bolyp tabylady. Atalǵan túrki oıshyldarynyń eńbekteri túrik-ıslam sınteziniń tikeleı jemisi bolǵandyqtan da bul eńbekterdi zertteý arqyly sol dáýirdiń tynys-tirshiligin, ıslamnyń kelýi men túrkiler ómirinde, olardyń dúnıetanymynda, psıhologıasynda oryn alǵan ózgeristerdi túsinýge bolady. Bitirý jumysynda sony men birge arab-parsy, qytaı derekterin keńinen qoldandyq. Arabtardyń Ortalyq Azıaǵa kelýin oń saldarlarynyń biri arab ǵalymdarynyń túrikterdiń tarıhyn mádenıeti men geografıasyn túrikterdiń óz otandastaryn jáne basqa da belgili halyqtar men salystyra otyryp qaraýǵa bolady. Ú-Úİ ǵasyrlardaǵy arabtardyń ekonomıkasy men qoǵamdyq qurylysy, turmys salty, mádenıeti men dinı nanymdary jónindegi málimetterdi biz ıslamdyqqa deıingi, ıaǵnı, ejelgi zamandaǵy arab óleń joldarynan alamyz. Iaǵnı, ertedegi arab poezıasy Ú-Úİ ǵǵ. arabtar týraly derekter kózi jaıynda Krachkovskıı I.Iý. bylaı deıdi: “Ol óleń – jyrlardyń qundylyǵy – sol kezdegi arab taıpalarynyń ómirin, onyń qorshaǵan ortamen qatynasyn fotografıa dáldigimen beıneleýinde”[7]. Sondyqtan da mamandar bul jyrlardy ıslam dinine deıingi arab halqyn, onyń turmys saltyn sıpattaýdaǵy eń mańyzdy da bedeldi derekter dep esepteıdi. Tarıhnamalyq zerttelý deńgeıi: Ejelgi zamandaǵy, ıslamǵa deıingi arab halqyn, aqyn - jyraýlarynyń shyǵarmalarynda beınelengen Ú-Úİ ǵǵ. Aravıanyń jaǵrafıalyq ortasyn zertteýde jańa zaman kezindegi saıahatshylar jınaǵan ártúrli baı materıaldy da qosa paıdalaný qajet. Ejelgi ıslam dinine deıingi Aravıanyń tabıǵı ortasy HİH ǵasyrǵa deıin aıtarlyqtaı ózgeriske ushyraǵan joq. Islam dini qalyptasqanǵa deıingi arabtar poezıasyn Úİİİ - H ǵasyrlarda olardy jınaýshylar men redaktorlar biraz tolyqtyryp, ózgertti de. Batys Eýropalyq oqymystylardyń arasynda HİH ǵasyrdyń 50 – 70 jyldarynda ol poezıa shynymen Ú – Úİ ǵasyrlardaǵy avtorlardyń shyǵarmalary ma, joq álde olardan keıin, halıfat qurylǵannan soń, ıaǵnı Úİİİ - İH ǵǵ. shyǵarmalar emes pe degen kúdikten soń, boldy. Árıne, bul suraqqa jaýap izdeýshiler ártúrli kózqarasta boldy. Biraq, negizinen sol Ú – Úİ ǵǵ. avtorlardyń shyǵarmalary degen tujyrym jasaldy. Bul máseleni HH ǵasyrdyń 20-shy jyldarynda aǵylshyn shyǵystanýshysy Margomýs S. Pen egıpettik oqymysty Tahao Hýseın kún tártibine taǵy qoıdy. Ol ekeýi ıslamǵa deıin jazyldy dep júrgen poezıanyń avtorlary halıfat kezindegi aqyn – jyraýlar dep jarıalady. Biraq, bul pikir osy eki oqymystylardyń ǵana pikiri bolyp qaldy. Ǵylym ıslamǵa deıingi poezıanyń shyndyq ekenin, jánede sol kezde (İÚ – Ú ǵǵ.) jazylǵanyn moıyndaıdy. Degenmen biraz qosymshalar, tolyqtyrýlar, anyqtamalar engizilgendigin joqqa shyǵarmaıdy. Arab poezıasy jónindegi eń kórnekti maman Krachkovskıı I.Iý. osy pikirdi qoldaıdy. Onyń dáleli - orta ǵasyrlardaǵy avtorlarda shyǵarmalardyń keıipkerleri, minez – qulyq, áreketteri kezdespeıdi [5]. Aıtylyp otyrǵan kezeń týraly eń qundy derekterdiń biri 1135 jyly qaıtys bolǵan Shahrastanıdiń “Kitap al – mılal va – nıhal” (Dinı sektalar men fılosofıalyq mektepter kitaby) degen eńbegi. Ol shyǵarmada ıslamǵa deıingi arabtardyń dinı nanymdaryn, ádet – ǵuryptaryn baıandaıtyn jeke taraýy bar. Arabtardyń alǵashqy qaýymdyq qurylystaǵy ómiri týraly málimetterdiń taǵy bir qundy deregi Ibn-Haldýnnyń “Mýkamıdımasy”. Ol arabtardyń sharýashylyqtary men qoǵamdyq qurylysyna kóp kóńil bólgen. Avtor arabtardy kóshpeli halyqtar dep sýretteıdi. Islamǵa deıingi arabtar týraly olardyń kórshileri de biraz málimetter qaldyrdy. Biraq, olardy qundy dep aıtý qıyn. Sebebi, olar kórshileri arabtardy jete bilmegen. Tarıhshylar úshin tek sırıalyq jylnamalar biraz qundy derek kózi bolyp tabylady. Arabtardyń Ú –Úİ ǵǵ. qoǵamdyq qurylysyn zertteýshilerdińishinen birinshi orynǵa Robertson Smıtti qoıýǵa bolady. Onyń “Ertedegi Aravıadaǵy týystyq jáne neke” atty eńbegi 1885 jyly Kembrıdjde basylyp shyqqan. Aıtylyp otyrǵan kezeń týraly qundy eńbektiń biri Iýlıýs Velhaýzenniń “Arab putqa tabynýshylyǵynyń qaldyqtary” degen shyǵarmasyn aıta ketýge bolady. Ol Berlınde 1927 j. jaryq kórgen. Islamǵa deıingi arabtardyń ómiri, turmys salty, sharýashylyǵy, qoǵamdyq qurylysy týraly derekter Anrı Lammenstiń birinshi eńbeginde oryn alǵan [8]. Ú – Úİ ǵǵ. arabtar jaıynda Leon Kaetanıdiń eki tomdyq “Shyǵys tarıhynyń ocherkteri” (Mılan, 1911 j.) atty eńbeginde keltirilgen. Birinshi tomynda “Islamǵa deıingi Aravıa”, “Ejelgi arabtar” geologıalyq-klımattyq, áleýmettik – ekonomıkalyq jaǵdaıy týraly biraz málimetter beredi. Islam dini qalyptasýy qarsańynda arabtar týraly málimetterdiń taǵyda bir qundy kózi – Djırdja Zeıdannyń “Islamǵa deıingi arabtar” degen eńbegi. Sonymen qatar Kassen de Persevaldyń 1847 jyly shyqqan “Islamǵa deıingi arabtar tarıhy”, A. Múllerdiń Sankt-Peterbýrgte 1895 jyly jaryq kórgen “Islam tarıhy”, A.E. Krymskııdiń Moskvada 1911 j. basylyp shyqqan “Arabtardyń, arab ádebıetiniń tarıhy” degen sıaqty eńbekterdi atap ótýge bolady. Islamnyń shyǵýy týraly negizgi derek “Quran” bolyp tabylady. Ony Osman halıf (644 – 656 jj.) aýyzshadan jazbashaǵa túsirgen. Ol 114 súreden turady. Bul qasıetti kitapta Alla taǵalanyń 77934 sózi jazylǵan [3]. Kelesi mańyzdy derek Úİİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda jazylǵan Medınalyq Ibn-Isqaktyń “Allanyń ókiliniń ómiri” – “Sırat rasýl Allah” degen shyǵarmasy. Ol bizge İH ǵ. ómir súrgen fılolog Ibn ıshamnyńóńdeýimen jetken. “Sıratqa” ... qosymsha bolyp tabylatyn Vakydıdiń (747 – 823 jj.) “ Áskerı joryqtar kitaby” – “Kıtab al – Magazı” – Islam dininiń shyǵýy jónindegi taǵy bir mańyzdy derek bolyp tabylady. Islam týraly onyń negizin qalaýshy Muhammed paıǵambar týraly eýropalyqtar arasyndaǵy alǵashqy shyǵarmalardy vızanıalyqtar jazdy. Olar orta ǵasyrlardy arabtarmen ári jıi soǵysyp, ári ekonomıkalyq, mádenı qatynastarda bolyp turdy. Vızantıalyq resmı pravoslavıe baǵytyn ustanýshy grek – vızantıalyq tarıhı jáne teologıalyq shyǵarmalardyń avtorlary jalǵan paıǵambar, ıslamnyń shyǵýyna sebepker dep eseptegen Muhamedke dushpandyq sezimmen qarady. Sondyqtan da vızantıalyq ádebıette ıslam burmalanǵan túrde beınelengen. Batys Eýropada ıslam týraly málimetterdi alǵash ret kres joryqtary kezinde ózderine qas dushpan bolyp kóringen dinge ıdeologıalyq qarsylyq kórsetý maqsatymen katolık mısıonerleri tarata bastady. Birinshi kres joryǵynan keıin Hİİ ǵasyrlarda Ispanıada turǵan, arab tilin jaqsy bilgen Katolık monahy Robert Ketenzıs Qurandy latyn tiline aýdardy. Bul aýdarma ıslamdy joqqa shyǵarý maqsatyn kózdegen klúnılik abat Petr Blagochesıvyıdyń bastamasy boıynsha jasaldy. Maqsatqa saı Quran kóptegen burmalanýshylyqqa ushyrady. Qurannyń osy alǵashqy aýdarmasy tek 1543 jyly Shveısarıadaǵy Bazelde basylyp shyqty [16]. Islam tek ótken ǵasyrda ǵana ǵylymı zertteýdiń obetkisi bola bastady. Eýropalyq shyǵystanýshylar sol kezdegi tarıhnamanyń deńgeıine saı ıslamnyń shyǵýyn Muhammedtiń qyzmetindegi onyń jeke basynyń erekshelikterimen baılanysta qarastyrady. Muhammedtiń ómirbaıanyn alǵash ǵylymı turǵydan zerttegen avstrıalyq dáriger, ári shyǵystanýshy Alons Shprenger (1813-1893 jj.) boldy. Onyń “Muhammedtiń ómiri men ilimi” bir degennen eńbek eskirip, óz mán – mańyzyn joǵaltty. Shprenger birden – bir dúnıejúzilik din degen qate kózqarasta boldy. Sol sebepti de “onyń shyǵýyn ár qadamynan bastap taldaı alamyz”, - dep eseptedi. Bul arabısiń mundaı qate kózqarasy onyń musylmandyq tarıhı – dinı materıal – “Sırat rasýl Allah” pen hadıster jınaǵyna syn kózben qaramaǵandyǵynyń jemisi [14]. Muhammedtiń ómirbaıany jónindegi kelesi bir Eýropalyq ǵylymı eńbek – aǵylshyn Ýılám Múırdiń Londonda 1856 jyly jaryq kórgen “Muhammedtiń ómiri” degen shyǵarmasy. Shprengerge qaraǵanda Ý. Múır (1819 –1905 jj.) otarlardaǵy hrıstıan mısıonerligine tán derekti aıyptaýshylyq, dushpandyq pikir bildirdi. Islamnyń shyǵýyn ol Muhammedtiń shaıtannyń azǵyrýyna túsip ketýiniń nátıjesi dep túsindirmekshi boldy. Orta ǵasyrlyq túnek rýhynda jazylǵan Múırdiń bul shyǵarmasynyń ǵylymı qundylyǵy joq. Islamnyń shyǵýynyń áleýmettik sebepterin anyqtaýǵa birinshi bolyp nemis arabısi Gýbert Grımme (1864 – 1942 jj.) óziniń “Muhammed” atty eńbeginde áreket jasady. Biraq onyń “Muhammedtiń” mekkelik qyzmeti kezinde týa bastaǵan ıslam – din emes, sosıalısik qozǵalys, ári ilim boldy”, - degen tujyrymy syn kótermeıdi. Grımmniń eńbeginde keltirilgen naqtyly materıaldar nazar aýdararlyq. Montgomerı Ýott jazǵan ómirbaıan “Muhammed – Mekkede” jáne “Muhammed Medınada” degen eki kitaptan turady. Ol kitaptar Oksfordta 1953 – 1956 jyldary jaryq kórgen. F. Býldiń kitaptary jaryq kórgen. F. Býldiń kitabymen salystyrǵanda M. Ýottyń bul eki kitaby óte baı materıaldy qamtyǵan. Ol materıal tek hronologıalyq tártipke ǵana emes, jekelegen máseleler boıynsha da júıege (mys., “Muhammed jáne evreıler”, Musylmandyq memlekettiń sıpaty”, Qoǵamdyq qurylystaǵy reforma” t.s.s.) keltirilgen. Biraq bul eńbektiń ǵylymı qundylyǵy tómen sebebi, avtor musylmandar arasyndaǵy ańyzdarǵa kúmánsyz ılanyp, arab – musylmandyq tarıhnama dástúrine syn kózben qaramaǵan. HH ǵǵ. basynan bastap beri jaryq kórip jatqan Muhammed jónindegi ádebıettiń ǵylymı quny óte tómen. Arab musylman tarıhshylary jazǵan Muhammedtiń ómirbaıandary Ibn Isqaktyń “Sıratyn” ǵylymı syn turǵysynan taldamaı, sol kúıinde baıandaý ǵana bolyp keledi [2]. Bul eńbekterdiń ishinen Muhammed Hýseın Heıkealdyń “Haıat Muhammed” (Muhammedtiń ómiri) degen shyǵarmasyn erekshe atap etýge bolady. Ol 1947 jyly Kaırde basylyp shyqty. Quranǵa súıene otyryp Heıkal ıslam dini iskerlik pen básekelesti (konkýrensıa) qoldaıdy degen tujyrym jasaıdy. Musylman órkenıetin rýhanı negiz, al batys órkenıetine qarsy qylady. Onyń pikirinshe, musylman órkenıetine rýhanı negiz, al batys órkenıetine ekonomıkalyq negiz tán. Batys pen musylman álemi arasyndaǵy taǵy da bir erekshelik – Batys memleket pen shirkeý arasynda tynymsyz kúres júrip otyrsa, musylmandar álemine bul eki ınstıtýt bir –birine tolyqtyryp, tyǵyz yntymaqtastyq ómir súrýde. Heıkal ıslamnyń sosıalısik sıpatyna da jaǵymdy baǵa beredi. Orys avtorlarynyń ishinde V. Solovevtiń “Magomet” degen Muhammedtiń ómirbaıany jónindegi shyǵarmasy keń tanymal boldy. Ol Sankt – Peterbýrda 1896 j. jaryq kórgen bolatyn (Almatyda – 1990) [41]. Sondaı – aq M.N. Petrovtyń “Magomet Proısqojdenıe ıslama” atty eńbegi de kóńil aýdararlyq. Muhammed paıǵambardyń ómiri men qyzmetin prof. A. E. Krymskıı edáýir zerttedi. Ol “Istochnıkı dlá ıstorıı Muhammeda” degen derekter jınaǵyn jarıalady. Sonymen qatar “Istorıa mýsýlmanstva” jáne “Istorıa arabov” degen eńbekterinde ıslam dinine kóńil bóldi. Vashıngton Irvıngtiń “Jızn Magometa” degen kitaby orys tiline aýdarylyp, oǵan, N. A. Dobrolúbov pikir jazǵan. V. Irvıngtiń bul eńbegi tarıhı roman janryna jaqyn, ıaǵnı ǵylymı qundylyǵy tómen. Islam dininiń shyǵýyna sovettik ǵylymı ádebıetterde ájeptáýir kóńil bólgen. Birneshe teorıalar qalyptasty. Onyń birinshisi M.N. Poerovskııdiń tarıhı konsepsıalarynyń yqpaly men qalyptasqan. M.A. Reısnerdiń saýda – kapıtalısik teorıasy dúrildep turǵan Marksızm – Lenınızm ilimine jat bul torıa 20-shy jyldardyń aıaǵy men 30-shy jyldardyń basynda keńinen jaıyldy. Sonymen qatar “kópshilik” jáne “eginshilik” teorıalary da belgili boldy. Kópshilik teorıasy boıynsha ıslam alǵashynda Aravıanyń bedýınder buqarasynyń múddesin kózdedi, solardyń ıdeologıasy boldy. Al ekinshi teorıa sharýashylyq ómirdegi dıqandardyń rólin shekten tys asyra kótermelep, alǵashqy ıslam “kedeı sharýalardyń ıdeologıasy boldy” degen pikirdi dáleldeýge tyrysty. Muhammedtiń ómirbaıanyn, ıslam dininiń shyǵý sebepterin belgili orys jazýshysy V. Panova (1905 – 1973 jj.) men onyń uly, áıgili arabtanýshy Iý. Bahtın birlese zerttegen. Olardyń 60- shy jyldary jazylǵan “ Muhammed paıǵambardyń ómiri: Tarıhı tolǵaý” atty eńbekteri kezinde Jazyl rap serıasyna arnaıy jazylǵanymen jaryq kóre almaı qalǵan bolatyn. Shyn máninde bul tarıhı tolǵaý álem ádebıetindegi tarıhı derekterdi eń mol qamtyǵan Muhammed Ǵalaıhı S-Salamnyń tolyq ómirbaıany [39]. Bul ómirbaıandy “Jazýshy” baspasy qazaq tilinde 1993 jyly basyp shyǵardy. “Islam álemi baspasy dúnıege kelip, dinı kitaptar shyǵarýdy qolǵa aldy (“Egemen Qazaqstan” 21. 03. 1997j.). Endi Muhammed paıǵambarǵa, arabtarǵa arnalǵan ádebıetter kóptep shyǵarylady dep senemiz. Ol eńbekterdiń Qazaqstan tarıhyn, baıyta túsetinine kúmán joq. Zertteý barsysynda Qazaqstandyq zertteýshileriniń kózqarastary ózara jáne basqa da zertteýshileriniń pikirleri men qatar taldanyp salystyrmaly tarıhı zertteý ádisi qoldanyldy. Bitirý jumysyn jazýda Batys pen Shyǵystyń ózara yqpaldastyǵy Eýrazıashylyqtyń tarıhı tamyrlary jóninde sońǵy jyldary jańasha turǵyda kóp zertteý jumystaryn júrgizip júrgen Qazaqstandyq tarıhshy Q.T. Jumaǵulov eńbekteri baǵyt- baǵdar beretin ádistemelik teorıalyq negiz retinde qoldanyldy [18, 19, 20, 21]. Bitirý jumysyn jazýda alǵa qoıǵan maqsat - mindetter: Qoǵam ishindegi ártúrli áleýmettik toptardyń yntymaǵyn qamtamasyz ete bilý de, úsh materıktiń kóp ultty halyqtarynan qurylǵan memlekettiń İÚ ǵasyrdan astam ýaqyt ómir súrýiniń bir sebebi boldy. Arab halıfatynyń áleýmettik - ekonomıkalyq qatynastardy sheshý tájirıbesin úırený qazirgi kezdegi máseleniń biri. Biraq ókinishke oraı bul mańyzdy másele durys sheshimin tappaı otyr. Halıfattyń kóptegen elderdi ońaı ári tez jaýlap alýynyń, olardy óz qol astynda tapjyltpaı ustap otyrýynyń sebepterin zerteý, uǵý, taǵlym alý bizdiń memleketimizdiń jarqyn bolashaqqa jetýine edáýir úles qosady dep sanaımyz. Sol sebepti de biz óz bitirý jumysymyzdyń taqyryby etip “Arab halıfatynyń qurylýy jáne onyń jaýlap alýshylyqtary” máselelerin tańdap aldyq. Bul másele áli kúnge deıin durys sheshimin tappaı kele jatyr. Bizdiń respýblıkamyzdyń saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıyn nyǵaıtyp, órkenıetti elder qataryna qosylý úshin, 2030 jylǵa qaraı “Ortalyq Azıa Barys” ataný úshin arab halıfatynyń áleýmettik - ekonomıkalyq jaǵdaıyn jańa, jalpy adamgershilik qundylyq turǵysynan saralaý qajet. Bitirý jumysy kirispeden, eki taraýdan jáne qorytyndydan turady. Kirispede tańdap alǵan taqyrybymnyń mańyzdylyǵyn dáleldeýge, bitirý jumystyń maqsat – mindetterin ashyp kórsetýge basty nazar aýdaryldy. Birinshi taraýda ıslam dininiń qalyptasýy týraly derekterge, zertteýlerge sholý jasalyndy. Ol dinniń qalyptasýynyń alǵy sharttaryn áleýmettik – ekonomıkalyq negizderin ashyp kórsetýge tyrystyq. Bul taraýda sonymen qatar halıfattyń qurylýynyń alǵy sharttary, tarıhy baıandaldy. Ekinshi taraýda derekter men zertteýlerge súıene otyryp alǵashqy tórt taqýa halıfattardyń tusyndaǵy arab jaýlap alýshylyqtarynyń sebep - saldary, feodaldyq qatynastarǵa taldaý jasalynyp baıandaldy. Bitirý jumysy osy eki taraýda baıandalǵan máselelerden týyndaıtyn qorytyndymen aıaqtalady. Bitirý jumysynyń sońynda paıdalanylǵan derekter men zertteý eńbekteriniń tizimi keltirilgen.

İ – TARAÝ. ARABTAR MEMLEKETİNİŃ QURYLÝYNYŃ ALǴY SHARTTARY

1.1 Islam dininiń qalyptasyp, arab taıpalarynyń birigýi

Islam Mekkede ómirge keldi. Mekke – Hıdjazdyń eń úlken eldi mekeni. Onyń tóńiregi qulazyǵan shól dala, ósimdik te – az: túıe jeıtin jantaq, qoı-eshkige jeterlik shaǵyn jaıylym ǵana boldy. Jeri egin egýge múlde jaramsyz, azyn aýlaq túıe, eshki, qoı sıaqty túlik túri aıaǵynan tozyp, azyq aıyrdan demeseń, mal ustaýǵa da meılinshe qolaısyz. Qudyqtar sýy óte tereńnen shyǵady. Sondyqtan da Mekkeniń turǵyndary ne mal ósirýmen, ne eginshilikpen aınalysa almady. Mekke saýda kerýeniniń jolyndaǵy zámzám bulaǵynyń boıynda ómirge kelgen [35]. Zámzám sýynyń shıpaly qasıeti bar. Sondyqtan Mekke birden qasıetti mekenge aınaldy. Zámzám bulaǵynda Kaoba Hramy arab bedeýıleriniń atamzamannan tabynatyn orny bolǵan [13]. Ol hramdy Abram (Ibrahım) men onyń egıpettik kúńi Ajardan týǵan balasy Ismaıl salǵyzǵan degen ańyz saqtalǵan, tek Palestınaǵa kelgennen keıin, pushpaǵy qanamaǵan bedeý áıeli Sara óz qojasynan bala bolmaıdy dep oılaǵan soń, Egıpet perǵaýyny hanymyna tik turyp qyzmet qylsyn dep janyna qosyp bergen kúni Ajardy qudaı qosqan qosaǵy Ibrahımge toqaldyqqa alyp beredi. Keshikpeı Ajar Ibrahımge Ismaıldaı ul taýyp beredi. Jasy jetip, úmiti úzile bastaǵan kezde shaǵynda Sara qudireti kúshtiniń jelep-jebeýimen júkti bolyp, Iskah esimdi ul týady. Sara Ibrahımdi Ajardy qýyp jiberýge qımady. Biraq jaratqan Saranyń talabyna qulaq asty da, Ajar men Ismaıldy qudireti kúshti ıllara etke Arabıanyń bir túkpirine aparyp salýǵa Ibrahımdi májbúr etti.... Jalǵyz qalǵan Ismaıl shyryldap jylap, jer tepkileı bastady.... Balanyń tepkilegen jerinen tup-tushshy aýyz sýdyń kózi ashylyp, burq ete qaldy... Paıda bolǵan zámzám qaınarynyń janynda keıin Ismaıldan taraǵan arabtar Qaǵba atalǵan “Qudaı úıin” saldy. Qaǵbadaǵy qara tastyń qupıasy áli kúnge deıin jumbaq. Ol basynda áppaq bolǵan – mys. Keıin putqa tabynýshylar kóp sıpalaı bergen soń qap-qara bolyp ketipti. Birneshe ret bolǵan sý tasqyny Qaǵbadaǵy qara tasty qulata almaǵan. Qala osy ejelgi qasıetti Hramnyń tóńiregine ornalasqan. Ol hramdy Mekkelikter “Allanyń úıi” dep, al ózderin “Allanyń kórshisimiz” dep ataǵan. Golandyq orıentalıst K.H. Snýs Húrgroaná: Allah óziniń kórshilerine Zámzám sýy men tastardan, qum men tastardan, qum men aptap ystyqtan basqa eshteńe de sılaǵan joq dep jazypty. Mekke saýda- sattyq, alym-berimge taptyrmaıtyn jer. Qaltarys, qaǵa berisi mol joldar mazasyz, jyl on eki aı boıy ury-qarysy úzilmeıdi: Ońtústik Arabıaǵa, Iranǵa, Sırıaǵa, Jerorta teńizine sapar shekken kerýender osy óńirdi basyp ótedi. Alaıda Mekkeniń atynyń shyǵýy oǵan baılanysty emes. Onda arabtyń kóptepgen taıpalary pir tutatyn kóne arýaqtary men áýlıeli oryndary kóp edi. Sondyqtan da Mekke kıeli oryn dep aıyryqsha dáripteldi. Arabıanyń túkpir – túkpirinen sabylyp kelip, áýlıeli oryndarǵa túneýshiler jyl on eki aı boıy bir úzilmetin [14]. Solarmen alym-berim, saýda-sattyq shaǵyn shahardyń kúneltýine jarap turdy. Mekkeden jylyna eki ret qysta jáne jazda úlken saýda kerýenderi shyǵatyn. Onyń birinshisi (qysta) – Iemenge, al ekinshisi – Soltústikke qaraı, Palestına men Sırıaǵa, Irakqa, tipti Egıpetke baǵyttalǵan. Ol saýda kerýenderin Mekkeden qudiretti taıpa-kýreıshter uıymdastyrylatyn. Ol kerýenge kez kelgen Mekkelik kire alatyn. Kerýender alyp shyǵatyn taýarlar quny ár kezde, ár túrli boldy. Degenmen orta eseppen 50 myń altyn tıyn bolatyn. Kýreıshterdiń omeııa rýy ǵana 5-6 myń aqshalyq taýar jóneltetin kerýendi de sol eń qýatty Omeııa rýynyń ókilderi basqaratyn. Úlken kerýenderdi jol biletin serikter men qorǵaýshy kúzet jasaǵy alyp júretin. Túıelerdi, ony aıdaýshylar men júk tıeýshilerdi kóshpeli bedýınderden jaldaıtyn. Tájirıbeli jol silteýshiler qudyqtar men túıe jaıylyp, qorektene alatyn jerlerdi jaqsy biletin. Kerýen basshysy júırik túıege mingen pysyq jigiti arqyly Mekkemen úzbeı baılanys jasap otyratyn Hıdjazdyqtar men Nedjdikter Qaǵbaǵa qajylyqqa kelip otyratyn qasıetti aılar belgilendi. Ol aılarda kek qaıtaryp, qan tógýge qatań tyıym salyndy. Mekke men onyń tóńiregi “Hram” dep, ıaǵnı adam óltirý sıaqty aýyr qylmystylarǵa jol berilmeıtin “qasıetti meken” dep jarıalandy. Saýda Mekke turǵyndarynyń basty kásibi boldy. Bul qalada kim saýdager bolmasa, onyń tamaǵyn taýyp ishýi qıyn bolatyn. Islam dini shyqqanǵa deıin Mekkede óziniń aqsha jasaıtyn saraıy bolmady. Saýdada Vızantıa men Iran, Iemen aqshalary (altyn, kúmis monetalary) paıdalanyldy [29]. Saýdamen qatar Mekkede ósimqorlyq ta keń qanat jaıdy (arabsha –“rıba”). Ájeptáýir tabys tabýǵa bolatyn saýdaǵa qatysý úshin shaǵyn jáne ortasha baıqýatty adamdar ósimqorlardan qaryzǵa aqsha alyp otyrdy. Baı kópester saýdamen de, ósimqorlyqpen de aınalysty. Aıtalyq, Vakydı: “Abbas óz taıpasynyń adamdaryna kóp aqsha qaryz bergen”, - deıdi. Bir dırken - bir dırkemge, bir dınar - bir dınarǵa qaryzǵa beriletin, ıaǵnı bir dınar qaryzǵa alǵan adam keıin eki dınar etip qaıtarýy tıis bolǵan (100 % ósimmen). Mekkelik saýda kerýeniniń turaqty bir múshesi Taıf qalasynyń turǵyndary, onyń ishindegi qýatty sakıf taıpasynyń ókilderi boldy. Mekkemen Taıftyń ekonomıkalyq baılanysynyń tyǵyz bolǵandyǵy sonshalyqty, ol qalalardy “Makkatanı” – ıaǵnı “eki Mekke” dep ataǵan. Taıf pen onyń mańyndaǵy aýyl turǵyndary baý baqshasy, joq mekkelikterdi jemis-jıdekpen, kókónispen qamtamasyz etip otyrǵan. Taıftyń mańynda mekkelikterdiń jazǵy ystyqtarda panalaıtyn dachalary bolatyn [10]. Mekkedegi taıpalardyń ishindegi eń qýattysy Omeııa rýy boldy. Osy rýdyń ókilderi baı ósimqorlar boldy. Solardyń arasynan saýda kerýen basshylary, jergilikti ózin-ózi basqarý tizginin qolynda ustaýshylar shyǵyp otyrdy. Olar Qaabanyń tóńireginde, al-Batha dep atalǵan tegis jerlerde, alańdarda turdy. Kýreısh basshylarynyń tek aqshasy men taýary ǵana bolyp qoıǵan joq, sonymen qatar olardyń egistik jerleri, maldary men quldary da kóp boldy. Olar asyl tuqymdy jylqylardyń ıesi boldy. Mekkede, oǵan jaqyn jerlerde kýreıshten basqa havazın, gatafan taıpalary qonystandy. Al taıfte skıf taıpasy turǵanyn joǵaryda aıtyp óttik. Mekkede sondaı-aq “odaqtastar” dep atalǵan “ahlaftar” da turdy. Bular basqa taıpalardan kelip qosylǵan kirmeler bolsa kerek. Mekkeniń shet jaǵynda “zavahır” dep atalǵan kedeıler turdy. Mekkede hrıstıan, ıýdeı, zaroastra dinindegi sheteldikter de turyp jatty. Olar da saýda- sattyqpen aınalysatyn. Kýreısh taıpasynyń qurylymy onsha kúrdeli bolǵan joq. İri kópester men ósimqorlar toby “mala” dep ataldy. Quldardan polısıa quryldy. Ol “AHABISH” dep atalǵa. Jınalys úıi jumys istedi. Ol aqsaqaldar keńesiniń bıliginde boldy. Ańyzdarda “Jınalys úıiniń” (dar annazva) negizinen Kýsaııa Ibn-Kılaba qalaǵan deıdi. Tabarıdiń aıtýynsha Kýsaıanyń qolynda óz taıpasy (kýreısh) senip tapsyrǵan bılik, ıaǵnı Hıdjaba, Sıkaıa, rıfada nadva jáne Lıva boldy. Hıdjaz degeni – Qaǵbanyń kiltin ustaýshys, Sıkaıa – Qaǵbaǵa tabynýǵa kelgen qajylardy sýmen qamtamasyz etý mindeti, rıfada – isherge tamaǵy joq tabynýǵa kelgender úshin jınalatyn qordy ustaýy. Ol qordy kýreıshter men t.b. taıpalar jınaıtyn. LIVA degeni aq matadan jasalǵan tý. Ol naızanyń ushyna baılanatyn. Soǵys kezinde ol tý ásker qolbasshysy – raısqa tabys etiletin. Kýsaııa kýreısh taıpasynyń omeııa rýynan bolatyn. Al ahabıshter, ıaǵnı polısıa, baı kýreıshterdiń afrıkandyq quldarynan qurylatyn. Olar kýreıshter qazynasy saqtalatyn qaǵba, baı kýreıshterdiń úılerin kúzetetin [40]. Aıtylyp otyrǵan kezde Batys Aravıadan bir qudaıǵa tabynýshylyq degenniń esh qupıasy joq bolatyn. Hrıstıan, ıýdeı dinderindegi shet eldikter bul jaqqa kelip-ketip júrdi, Mekkeniń ózinde turyp ta jatty. Keıbir arabtar sol dinderdiń birin qabyldap ta jatty. Biraq arab polıteıashiniń mańyzdy ortalyǵy bolyp otyrǵan. Mekkede lanıfızmniń (bir qudaı) taraýyna jaqyn uıymdastyrylyp, qalyptasyp qalǵan qaǵba dástúri (kúlt) kedergi jasady. Ondaǵy ıdeoldarǵa kóshpeli bedýın taıpalarynyń qajylyǵy kýreshterdiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna baılanysty bolatyn. Ártúrli qudaıǵa senetin bedýın taıpalary Qaǵbaǵa kóp mal alyp kelip, kýreshterge paıda keltiretin. Sondyqtan da kýreısh aqsúıekteri kóp qudaıǵa, putqa tabynýshylyqty barlyq kúshin sala qorǵap baqty. Barlyq Aravıadaǵy polıtıamnyń aqyry jaqyndap kele jatty. Alǵashqy qaýymdyq qurylystyń ydyraýy, qaýym músheleriniń baılar men kedeıler bóline bastaýy, taıpalyq odaqtardyń qurylýy osynyń bári bir denege, bir qudaıǵa sený arqyly bir ortalyqqa baǵynǵan memlekettiń qurylýyn qajet ete bastady. Arab moneteızmi túrindegi hanıfızm polıteızmge qarsy kúreske kiristi. Hanıfızm ókilderi taıpalardyń, jergilikti halyqtardyń jekelegen kóp qudaılarynyń ornyna barlyq arabtarǵa birdeı jalǵyz rahmandy jáne bir dindi usyndy. Bul kúres aldymen árıne Mekkede qyzý júrdi. Sebebi, Mekkedegi Kaǵba polıtızminiń bazısi edi. Osyndaı jaǵdaıda Islam dini ómirge kelip, qalyptasa bastady. Onyń negizin Muhammed Ǵalaıhı S-Salam paıǵambar (570-632jj.) qalady. Muhammed Paǵambardyń ata-babasy qaǵbanyń kiltin ustaýshylar bolǵan, al qaǵbanyń negizin Ibrahımniń (Abrahale) Ajar degen egıpettik kúńinen týǵan balasy Ismaıl qalaǵan dedik. Ismaıldan mıras bolyp qalǵan Jarhýmdy qaǵbadan Baný Huzov taıpasy qýyp shyǵypty. Keıinirek Ismaıldyń Quraısh degen urpaǵy úıli-jaıly bolyp, qaǵbaǵa qaıtyp oraldy da, ony tártipke keltirdi. Ony Quraısh – Mekke qalasynyń negizin qalaǵan taıpanyń arǵy atasy boldy. Quraıshtyń jetinshi urpaǵy qosaı Mekkeden qalǵan azdy-kópti Huzaolar qýyp shyqty. Sóıtip, 440-450 jyldary aralyǵynda quraıshtar Mekkeni basy-baıly ıemdendi. Al Qosaı – Muhammedtiń tórtinshi atasy bolatyn. Ol 480 jyly qaıtys bolǵan. Onyń murageri Hashim – Muhammedtiń úshinshi atasy. Ol da Qosaı sıaqty Mekkeniń dýanbasy boldy. Hashim qaıtys bolǵanda onyń artynda qalǵan sábıi Sheıba Muhammedtiń úshinshi atasy. Ol da Qosaı sıaqty Mekkeniń dýanbasy bolǵan. Hashim qaıtys bolǵanda onyń artynda artynda qalǵan sábıi Sheıba Muhammedtiń ekinshi atasy bolatyn. Ol Iasrıbtegi naǵashylarynyń qolynda ósip, erjetken soń ákesiniń inisi Mútálibtiń qolyna keldi. Mekkelikter Sheıban Mútálibtiń quly eken dep Ábd –al- Mútálib dep atap ketken (Abd – olla- qudaıdyń quly). Osy Sheıba - Ádi Ál - Mútálibten Muhammed Ǵaleıhı – as - salam paıǵambardyń ákesi Abdolla týǵan [39]. Sheıbannyń kópke deıin balasy bolmapty. Bir kúni Qaǵbada búkil halyqtyń kózinshe qudaıǵa jylap jalbarynyp, bala surapty. Eger alla 10 ul berse bireýin qurbandyqqa shalar edim dep ant beredi. Bul tilegi allanyń qulaǵyna shalynyp, Ábdi ál-Mútálib on eki ul súıdi. Ol bergen antyn oryndaý úshin bir ulyn qudaıǵa qurbandyqqa shalý úshin jerebe tastaıdy. Ol jerebe óte súıkimdi uly Abdollanyń (“Qudaı quly”) úlesine tústi. ... Aqyry Abdollanyń ornyna 100 túıe qurbandyqqa shalyndy (Ábdi ál-Mútálib sáýegeıdiń aıtqanyn oryndap Qaǵbanyń ishinde Abdolla men 10 túıe alyp keldi. Jerebeni on ret sú raǵanda 10 ret Abdollaǵa shyqty. Qurbandyq joly Abdollaǵa túsken saıyn on túıeden aıdap ákelip qosyp otyrdy. Tek túıe sany 100-ge jetkende jaratqan adam qanynyń óteýine osy jaraıtynyn bildirdi. Ábdi ál-Mútálib qatelesýden qorqyp, 2 ret sadaqa sýyrdy, 2 retinde de qurbandyq jebesi túıege tústi. Endi kúmándanýǵa negiz qalmady. Súıtip, Abdolla ajaldan aman qaldy). Shamamen 569 jyly Abdollany ákesi Ámınaǵa úılendirdi. (Ámına-“Kirshiksiz adam” degendi bildired). 569-570 jyldary Sananyń bıleýshisi Abdrahanyń qolbasshysymen ıemendikterdiń Mekkege joryǵy bastaldy. Joryqqa Efıop áskeri qatysty . ... Biraq olar sátsizdikterge ushyrady (torǵaılar tas laqtyrydy ; ásker sheshek dertine shaldyǵyp, qyryla bastady. Aman qalǵandardy keri qashty. Sol jyly ıemendik arabtar Efıop áskerin elinen qýyp shyqty. Olarǵa Iran kómektesti. Bolashaq paıǵambar, quraıysh taıpasynyń Omeııa rýynan shyqqan Abdolla men Ámınanyń otbasynda 570 jyly 29 tamyzda (bıyl 17-18 shilde) dúnıege keldi. Muhammed týardan 2-3 aı buryn ákesi óldi. Ákeden qalǵan mura : bes túıe, birneshe qoı jáne assırıılik kún Baraqat. ...,.... kóshpendi taıpalarǵa tárbıege berý dástúri bardy. Bul joly Mekkege balalardy tárbıege alýǵa qurǵaqshylyq saldarynan joqshylyqqa ushyraǵan Baný-Sal, Baný-Bákir taıpalarynyń áıelderi kelip edi. Olar qolaqy tólemi az bola ma, al jesir áıel turmysqa shyqsa jańa kúıeý tipti eshteńe tatyrmaı ma dep ákesiz jetim Muhammedti alǵysy kelmedi [39]. Basqa pysyq áıelder baǵa shartyna kelisip, aýqatty táýir úılerden bala alyp jatqanda, Halıma degen áıel qur qol qaıtpaý úshin kúıeýiniń ruqsatymen Muhammedti ala ketti. Súıtip, alty aılyq náreste kóshpendiler qolyna tústi. Sonda 4 jyl tárbıelendi. ... Muhammed pen onyń emshektes aǵasy qozylardy qarap, úıden alystaý jerde oınap júrgen. Bir kezde olardyń janyna aq kıim kıgen eki adam keldi. Olar Muhammedtiń shalqasynan jatqyzyp, keýde súıegin ashyp, júregin shyǵaryp alǵan. Júreginde qara daq bar eken, sony alyp tastap, balanyń júregi men ishki saraıyn appaq qarmen jaýyp tazartyp, júregin ornyna Salǵanda, burylyp kete beripti. Halıma Muhammedti sheshesine qaıta ákelip beredi. Alty jasqa tolǵanda sheshesi Muhammedti Iasrıbte turatyn naǵashylarymen tanystyrýǵa alyp barady. Qaıta kele jatyp Ámına jol ústinde kenetten qaıtys bolyp , Abva eldi mekeniniń janynda jerlenedi. Muhammedti atasy Ábdi ál-Mútálib (Sheıba) qolyna aldy. Ol Qaǵbanyń kiltshisi bolǵandyqtan ýaqytynyń kóbin dinı ordanyń janynda ótkizdi. Súıikti nemeresi atasynyń janynda bolady, keıde túnep te qalatyn. Ábdi ál-Mútálibtiń basqa nemereleri mańaılaıda almaıtyn kereýet Muhammedtiń jatsa-jastyǵy, qısaısa-tósegi boldy. Qaǵba mańyndaǵy dinı Ǵuryp, joralǵylar Muhammedtiń kóz aldynda ótip jatty. Qaǵbanyń kúndelikti tirligimen etene bolý Muhammedtiń boıynda dinge degen, dinı oqýǵa degen qushtarlyqty erte oıatty. Muhammed kórgen-bilgenin buljymas qaǵıda dep túsinbeı, ár saq qıalǵa salynyp kóp oılanatyn[30]. Muhammed segizge tolǵanda “seniń tabanyńa qadalǵan shógir (myńǵa) (tiken) meniń mańdaıyma qadalsyn” dep otyratyn abzal atasy Ábdi ál-Mútálib qaıtys boldy. Ol óleriniń aldynda úlken uly Ábý Tálipti shaqyryp alyp, Muhammedke qamqor bolýdy tapsyrdy. Jıyrma bes jasynda Hýbaılı qyzy Hadıshaǵa úılenip, turmys qurǵan biraz jyldan soń, Muhammed oılamaǵan jerden tańǵajaıyp bir dertke shaldyqty. Derttiń syrt sulbasy-talmaǵa uqsas edi. Ǵajaıyp túster men oqta-tekte ustaıtyn talma derti Muhammed boıyna jabysqan kesel emes, tylsym dúnıemen baılanysatyn sańylaý dep qabyldady. Ol jas kezinde-aq Hadıshaǵa úılenbeı turyp, Qudaıdyń jalǵyzdyǵy týraly oıǵa boı aldyrǵan edi. Qudireti kúshti jabbardyń jalǵyzdyǵy týraly oı sol kezde etek alǵan hrıstıan, ıýda dinderinde bar bolatyn. Muhammedtiń ulylyǵy sonda-ol Qudaıdyń jalǵyzdyǵyn dáleldeımin dep bas qatyrmaı ony ári qaraı tereńdetip damytty[41]. Hıra taýynda perishte arqyly Muhammedtiń aýzyna salynǵan bes jol sóz - Qudaı bolmysy týraly, Qudaıdyń adamǵa degen yqylas, peıili týraly tereń mazmundy áńgimelerge arqaý bolýǵa molynan jarady. Ramazan aıy arabtar ózara tutatyn qasıetti aıy edi. Onyń ústine osy aıda Alladan aıan bolyp, onyń qadir – qasıeti tipti arta tústi. Sóıtip, bul oraıda Muhammed ıýda, hrıstıan qaǵıdalarynan ári ketti. Muhammed arabtardyń putqa tabynýshylyq úrdisinen úzildi – kesildi bas tartyp, dúnıedegi eń basty fılosofıalyq másele – meıirim men zulymdyq máselesin birbetkeı sheship, Qudaı týraly túsinikti jańasha áliptedi. Qaı dinniń de negizgi, túp qazyǵy Qudaı týraly túsinik. Hrıstıan dini Qudaıdy taıpa, ult sheńberinen shyǵaryp oǵan jalpyhalyqtyq mán berdi. Al Muhammed bolsa, Qudaıdyń jalǵyzdyǵy týraly uǵymdy shegine jetkize damytty. Dindi teorıalyq jaǵynan budan ári tereńdete túsindirý múmkin emes [42]. Budan ári tereńdeter bolsaq, din joǵalyp, fılosofıa, obektıvti ıdealızm úrdisteri bastal