AR TÚZEITİN BİR ǴYLYM TABYLMASA

Shákárimniń tanymdyq álemine Abaı murasy arqyly kirý – utymdy bolaryna aıryqsha den qoıý kerek, óıtkeni bul jol jantaný ilimin tanyp bilýde adastyrmas temirqazyǵymyz.

Eki oı alyby óz týyndylarynda qazaqtyń qoǵamdyq oı sanasyndaǵy sheshýshi ári kúrdeli fılosofıalyq taqyrypty kóterip, onyń ózegine aınalǵan jantaný ilimin tanyp bilý jolynda tolassyz izdeniske túsken.

Aldymen, Abaı óz poezıasynda 1889 jyldan ómiriniń sońyna deıin túp ıeni tanyp bilý jolynda júrek kúltin kótere jyrlaý arqyly tolyq adam iliminiń negizin salýǵa batyl qadam jasaýǵa umtyldy. Bul umtylysty Shákárim dástúrli jalǵastyra damytý arqyly XİX ǵasyr aıaǵy men XX ǵasyr basyndaǵy ádebıette fılosofıalyq lırıkany klasıkalyq bıik deńgeıge kótere bildi.

Ustazy hakim Abaı men shákirti Shákárim túp ıeni (haqıqatty) tanyp bilýge jantaný ilimi arqyly barý jolyn ustandy. Ásirese, bul óte kúrdeli, sheshýi qıyn, salmaǵy zil batpan máseleni Shákárim XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ádebıetiniń oıaný dáýirinde múlde tereńdeı zerttep, sony tanym, tyń oılar jelisin tartty. Ári ony fılosofıalyq lırıka tabıǵatyna saı molynan qamtyp, zerlep, zerttep tereń mán bere qarady.

Qazirgi fılosoftar men psıholog ǵalymdar psıhologıa ǵylymyn jantaný dep atap, bógde baǵyt alyp adasýda. Óıtkeni, shyndyǵyna kelsek, mysaly logıka ǵylymy oılaýdyń zańdylyqtary týraly ǵylym bolsa, psıhologıa adamdaǵy psı­hıkalyq qubylystardy tanyp bilýdiń ǵylymy emes pe?!

Al jandy tanyp bilý ǵaryshtan keletin, ıaǵnı jannyń tylsym qubylys bolýy sebepti, ol jantaný ilimine jatady. Abaı men Shákárimniń zertteý, izdený ny­sanasyna alyp otyrǵany da osy ǵarysh, ıaǵnı túp ıeden keletin jandy taný ilimi. Psıhologıa men bul aıtylyp otyrǵan túp bolmysy ǵaryshtan keletin shyn mánindegi jantaný iliminiń arasynda jer men kókteı aıyrma bar. Osy sebepti Shákárim: “Jannyń bastan baryn baıqamapty, psıholog ǵylymyn shashqan adam”, – dep máseleniń tórkinin dál basyp, psıholog ǵalymdardyń adasý sebebin eskertip otyr.

Anyǵyna kelsek, Abaı men Shákárimdegi fılosofıalyq lırıkanyń ózekti taqyrybyna aınalyp otyrǵan asa kúrdeli de uǵynýy qıyn ǵaryshtyq tanymdaǵy jantaný ilimi týraly másele taza aqyl qýatymen tanyp jyrlanǵan ózindik qaıtalanbas tereń syry bar tylsym qubylysqa aınaldy.

XİX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń basynda aǵaıyndy oı alyby Abaı men Shákárimniń ǵaryshtyq tylsym syrǵa toly jantaný ilimin fılosofıalyq lırıka janrynyń ózekti taqyrybyna aınaldyryp, sony oı, tyń tanymmen jyrlaý deńgeıine sol tustaǵy batys pen shyǵys aqyndarynyń qoly jete bermeýi de kóp nárseniń syryn ańǵartsa kerek-ti. Qazaq poezıasyndaǵy fılosofıalyq lırıkanyń sapalyq deńgeıi men ıdeıalyq órisiniń sharyqtaý shegin tanytatyn osy biregeı rýhanı qubylystyń tetigi jantaný ilimimen ushtasýynda jatsa kerek-ti.

Meniń paıymdaýymsha, Shákárimniń tirshilik pen jannyń paıda bolýy jaıyndaǵy tanymynda qos satyly uǵymnyń qatarlasyp jatýy baıqalady:

a) Kún planetasy men jer planetasy arasynda, ıaǵnı Kún-ata, Jer-ana sıpatyndaǵy qarym-qatynasynan áýeli ósimdik álemi paıda bolǵanǵa uqsaıdy. Ósimdikten jan-janýar álemi paıda bolǵan da, odan adamzat jaralǵan degen tanymdy usynady. Bul tanym negizi Shákárim óleńinde bylaı sýretteledi:

Bas qozǵalys qoı jannyń atasy... Sol jannan talaı jan ósken, Janyna qaraı tán ósken. Ósimdik jany nashar bop, Olardan jándik jáne ósken, Jándikten adam jaralǵan.

Bulardyń bári kúnniń jerge túsken jyly nurynan jaralýy sebepti, bul qubylysty jaralystyń tómengi satysy dep qaraımyz.

á) Al endi kún júıesindegi jer planetasynda tirshilik ataýlyǵa jan qaıdan keldi degen uly suraqqa Shákárim: “Bas qozǵalys qoı – jannyń atasy” dep kórsetedi de, búkil álemdik joǵary qabattaǵy qubylystyń mán maǵynasyna oı júgirtip:

Janymyz kúnnen kelgen nurdan, Tánimiz topyraq pen sýdan jaralǵan,

– dep oı qorytyp alyp, “Jaryq nurdan jaralǵan kún joǵalmas”, – dep kúnniń ózin jaratqan kúsh qýaty joǵary álem qabatynda jatqan túp ıe qudiretin meńzeıdi.

Jaralys basy qozǵalys, Qozǵaýǵa kerek qolǵabys. Jan de meıli bir mán de, Sol qýatpen bol tanys. Álemdi sol mán jaratqan,

– dep jaralystyń joǵary satysyna qaraı silteıdi. Túp ıeni “jan”, “mán” degen balama sózben beredi de, búkil ǵaryshtyq álemdi sol “mán” (“jan”) jaratqan dep oı túıedi. Muny álemniń joǵary qabatynda bolyp jatqan sheshýshi qubylys retinde qaraıdy. Osy oı qorytyndysyna kelgen Shákárim:

Shyndy bilmek oılasań sen Aldymen jandy bil, –

dep janǵa mán berý arqyly túp ıeni taza aqylmen tanyp bilý kerektigin dep eskertedi. Shákárimniń jantaný iliminde janǵa aıryqsha mán bere qaraýynda máseleniń sheshiler túıini jatqany baıqalady. Onyń fılosofıalyq lırıkasynda jantaný iliminiń erekshe nazar aýdara jyrlaýyna oı kózimen qaraı almaı kelemiz.

Shákárimniń “Joǵala ma jan ólgen soń?” degen suraqqa jaýap berýi ustazy Abaı pikirimen sabaqtasyp jatýynda da mán bar.

Abaı:

Óldi deýge bola ma aıtyńdarshy, Ólmeıtuǵyn artynda sóz qaldyrǵan, – dep oı tolǵasa,

Shákárim:

Ǵıbrat qylar artyńa iz qaldyrsań, Shyn baqyt, osyny uq máńgilik ólmeısiń,

– deıdi. Biz bul jerde qos alyptyń rýhanı tamyr soǵýy bir yrǵaqpen úılesim taýyp jatqanyn baıqaımyz.

Eki oı alybynyń adamshylyq nemese ishteı rýhanı jaǵynan tolysyp jan tazalyǵymen tazarý, tolyǵý jolyndaǵy jantaný iliminiń negizin salýy – bizderdi irgeli ǵylymı izdenister jasaýǵa mindetteıdi.

Shákárim qoıǵan suraqtyń biri – “Ne qylǵan jón?” máselesi adamzat balasynyń myna jalǵan fánı ótkinshi dúnıede “boqtyń qaby” bolyp toǵyshar qalypta qalý ma, álde rýhanı qazyna kózin izdenip, Abaı negizin salǵan tolyq adam iliminiń tertesin ustap, adam bolýdyń jolyna birjolata túsýi me degen suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Eki oı alybynyń maqsaty – tilge kónse qazaǵyn hám jalpy adamzat balasyn osy jolǵa salý, izgilikke bastaý. Óıtkeni, búgingi kúngi adamzattyń aldyna eń ózekti másele retinde Shákárimniń:

Ar túzeıtin bir ǵylym tabylmasa, Zulymdyqty jalǵanda ádil jeńbes, –

degen moraldyq tezıst qoıylyp otyrǵanyn moıyndaýymyz kerek. Árıne, ol ar túzetetin ǵylym – Abaı negizin qalaǵan tolyq adam ilimi. Osy ilim tolyq zerttelip, ǵylymı turǵydan júıelenip jolǵa qoıylsa, qoǵam úshin teńdesi joq rýhanı qazyna kózine aınalary haq.

Tolyq adam ilimi Júsip Balasaǵunıdiń jáýánmártilik ilimi men Iasaýıdegi hal iliminen (kemel adam) nár alyp, XX ǵasyr sońynda Abaı arqyly dúnıege keldi. Ǵajap zor rýhanı qubylysqa aınaldy. Basy Xİ ǵasyrdaǵy jáýenmártlik iliminen bastaý alyp, XX ǵasyr sońynda Abaı negizin salǵan tolyq adam iliminiń mán-maǵynasy ashylyp, ǵylymı turǵydan júıelense, búgingi toǵysharlyq pıǵylǵa toıtarys berer rýhanı qýat kúshine aınalar edi. Ári túrki halyqtarynyń ortaq moraldyq kodeksiniń irgetasyna da negiz bolyp qalanary anyq nárse. Iaǵnı, Sháká­rim armandaǵan “Ar ǵylymy oqylsa”, adamzat balasy adamshylyq jolyna baǵyt almaq. Óıtkeni, Shákárim armandaǵandaı:

Haqıqatty jyrlaǵan keleshekte Merzim bolyp shyǵýy ǵajap emes, –

deıtin zaman keldi dep bilemiz. Búgingi qazaq qoǵamynyń damý qarqyny osy uly armannyń júzege asýynyń kepili retinde arqaý bolyp órilýi bizdi kútip turǵandaı.

Avtory: Mekemtas MYRZAHMETULY, profesor. Túrkistan.