Biz sóz etkeli otyrǵan babamyz kúrdeli taǵdyr ıesi. Ony ózimizden buryn ózgeler tanyp, baǵa bergen. Oǵan amerıkalyq ǵalym M.B.Olkottyń “asa myqty tulǵa, reseılik zertteýshiler A.I.Levshın, A.Dobromyslovtyń “ataqty adam” dep sıpattaýy anyq dálel. Al Shernıaz aqyn bolsa Baımaǵambet sultanǵa bergen jaýabynda:

Ar jaqta dúmbirlegen Arynǵazy Jaılaǵan arǵyn, naıman, Ótensazy... Baıeke, tanymasań, tanytaıyn Men edim Isataıdyń Shernıazy, – deıdi.

Sonymen, Arynǵazy kim? Ol qandaı isterimen tarıhta qaldy? Onyń ómirinen alynar taǵylym nede? Arynǵazynyń zamandastary – 1820 jylǵy Buharaǵa barǵan A.F.Negrı basqarǵan orys elshiligi quramynda bolǵan kapıtan E.K.Meıendorf: “Sultannyń bet-álpeti ádemi, úlken, sulý, qara kózdi, syrt-pishini kelbetti jáne salıqaly kórinedi. Bizge ol keń túrde paıymdaı biletin adam retinde áser qaldyrdy”, dep keltiredi. 1820 jyly 21 qarashada Orynbor shekara komısıasynyń tóraǵasy V.F.Tımkovskııge jazǵan taǵy bir hatynda joǵarydaǵy joldardyń ıesi: “Ol (Arynǵazy – Á.M., U.T.) qatal sheshim qabyldaı alatyn, jigerli, meniń baıqaýymsha, minezi mazań sıaqty. Sebebi, bizdiń ákimshilikti óziniń san qyrly qıalymen jalyqtyrǵan. Men onyń qataldyǵy men ádildigi jóninde aıtqanmyn. Al onyń adaldyǵyna kelsek, men oǵan senbes edim. Sebebi, meniń oıymsha, ol árqashan da tek óz paıdasy úshin qımyldaıdy”, – deıdi. Al Syrtqy ister mınıstrliginiń aýdarmashysy Ia.O.Iarsev 1821 jyly 24 qarashada Azıa departamenti dırektory K.K.Rodofınıkınge: “Arynǵazy 35 jas shamasynda. Onyń syrtqy pishini: uzyn boıly, symbatty. Keń jaýyryndy, júrisi pań, sulý júzdi, qalyń qara, shaǵyn saqaldy, oınaqshyǵan qara kózdi, is-áreketi jınaqy. Ol — qyzýqandy. Ashýlanǵan kezde júzi kúreńitip, kózi qanǵa tolyp, qoly dirildeıdi. Al qýanyshyn jasyra almaıdy. Onyń rýhynyń ulylyǵy men shıraqtyǵy qazirgi jaǵdaıda — ónegeli. Ol eshýaqytta ózgeniń kózinshe óziniń jabyqqanyn, muńaıǵanyn sezdirmeıdi. Sonymen qatar, is-áreketterinde jáne barlyq jaǵdaıda da qaýiptengenin, qoryqqanyn sezdirtpeı, aınalasyndaǵylarǵa jaý-júrektiligimen, qatańdyǵymen úlgi kórsete alady. Ol shyǵys úlgisinde bilim alǵan. Onyń bilimi arabsha oqýdan ári aspaıdy. Degenmen, onyń aqyly keń, oılaý qabileti joǵary. Onyń sózi jaǵymdy, senimdi jáne árqashan da pańdana sóıleıdi. Ol qashan da qaıyrymdy, qoly ashyq jáne árdaıym kim-kimge de kómektesýge daıar turady”, deıdi Arynǵazyǵa L.Meıerdiń de bergen baǵasy qyzyq! Ol: “Sultandar arasynan shyqqan qazaqtyń jalǵyz, adal patrıoty”, dep óz oıyn ashyq aıtqan. Arynǵazy Syr boıy qazaqtaryn bılegen Ábilǵazy sultannyń shańyraǵynda 1786 jyly dúnıege keldi. Ata shejiresine toqtalar bolsaq, Jánibek hannyń Jádik sultannan taraıtynyn atap ótsek jetkilikti. Onyń arǵy atalary — tutastaı qazaq­ty bılegen Shyǵaı, Esim, Qaıyp handar. Bergi atalary — kishi júzdiń ońtústiginde ózindik orny bar Batyr Qaıypuly, Hıýany bılegen Qaıyp han. Onyń qoǵamdyq-saıası kózqarasynyń qalyptasýy Syrym Datuly bastaǵan ult-azattyq qozǵalystyń sońǵy jyldaryna, kishi júz qazaqtarynyń uzaq jyldar boıy kúresiniń nátıjesinde Jaıyq-Edil aralyǵynyń qazaqtarǵa qaıtarylýy tusynda, ońtústikte Hıýa handary­nyń Batys Qazaqstan óńirine qaıta-qaıta basqynshylyq áreketteri kúsheıgen kezeńde bastaldy. Muraǵatqa arqa súıesek, Arynǵazy sultan esimi 1811 jyly Bókeı sultandy han taǵyna otyrǵyzýshylar qatarynda atalyp, jazba derekte alǵash ret kezdesedi. Patsha úkimeti Ábilqaıyr men Batyr handardan taraıtyn urpaqtardy ózara qarama-qarsy qoıǵanymen, HİH ǵasyrdyń basynda olardyń qazaqqa ortaq máselede birlese qımyldaǵany anyq baıqalady. Arynǵazynyń ákesi Ábilǵazy han da ata dástúri boıynsha Bókeı hanmen únemi baılanysta boldy. Mine, osy kezeńde Arynǵazy kórshiles túrkimen hany Nuraly uly Piráliniń qyzy Jaqsyǵa úılengen-di. Keıin Jaqsy hanymnyń bedeli ózimizge belgili Ábilqaıyr hannyń zaıyby Bopaı hanymnan, Nuraly hannyń qyzy Toıqaradan, Kenesary hannyń qaryndasy Bopaıdan kem emes deńgeıde boldy. Jalpy, qaı kezeńde de kishi júzdi bılegen Ábilqaıyr, Batyr urpaqtary óz jerleriniń tutastyǵyn saqtaýǵa bar kúshin saldy. Oǵan eldiń ońtústigindegi Hıýa handyǵymen, túrkimendermen bolǵan túrli qarym-qatynastar dálel bola alady. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, HİH ǵasyrdyń birinshi shıreginde Hıýa hany Muhammed Rahımniń qazaqtarǵa qarsy ashyq jaýlaýshylyq áreketi sıpat aldy. Orys tyńshylarynyń maǵlumatyna sensek, Hıýa hanynda 35 myńǵa deıin atty ásker bolsa, onyń 5 myńy myltyqpen qarýlanǵan eken. Turaqty áskerdi qalyptastyrǵan Muhammed Rahım olarǵa turaqty jalaqy berýdi de uıymdastyrǵan. 1812 jyly qańtar aıynda Hıýa hany ózbek, túrkimen, qaraqalpaqtardy qosyp, Syr boıy qazaqtaryna shabýyldap, 100 myń qoı, 40 myń túıe, onysymen qoımaı, 500 qyz-kelinshekti eline aıdap ketti. Mundaı joıqyn shabýyl 1815 jyldyń qysynda taǵy da qaıtalandy. Osy joryqta Muhammed Rahım Ábilǵazy bılegen shekti rýyn baǵyndyrýdy kózdedi. 5 myń muzdaı qarýlanǵan hıýalyqtar shabýylynan Ábil­ǵazy han, shekti Janazar bastaǵan el Syrdarıanyń arǵy betine ótýge májbúr boldy. Kóp uzamaı Ábilǵazy han dúnıe saldy. Qalyptasqan ishki jáne syrtqy jaǵdaıdy qatań eskergen shekti rýbasylary Arynǵazy sultanǵa senim bildirip, 1815 jyly Syrdarıa ózeniniń sol jaq jaǵalaýynda, Jankent qalasy mańynda ony ózderine han kóterdi. Arynǵazy sultannyń han saılanýy HİH ǵasyr basyndaǵy qazaq dalasy úshin úlken tarıhı betburystyń bastamasy boldy. Óıtkeni, HVİİİ ǵasyrda qazaqtyń ishki máse­lelerine aralasýdy batyl qolǵa alǵan orys saıasatkerleri Ábilqaıyr, Batyr urpaqtary arasynda belgili dárejede talas-tartysty qyzdyryp, qazaq sultandaryn únemi bir-birine aıdap salyp otyratyn. Patsha úkimetimen baılanysqa shyqqan qazaq sultandarynyń Orynbor gýbernatorymen jazysqan hattarynda onyń alǵashqy belgileri baıqalyp ta qalyp jatty. Osyny eskergen Arynǵazy Ábilqaıyr han urpaqtary – Nuraly, Eráli, Piráli handarmen, óz baýyrlary — kishi júzdegi Qarabaı, Sherǵazy sultandarmen, orta júzdegi Batyr han urpaqtary — Jantóre Jıhangeruly, Juma Qudaımeńdiuly, Baba Qaıypuldarymen, Syrym batyr urpaqtarymen, Buharadaǵy musylman dinı ókilderimen kelisimge kelip, eldi biriktirý jumysyn bastap ketti. Sóıtip, ol HİH ǵasyr basynda mundaǵy rýlar arasyndaǵy tartysty óziniń batyldyǵymen toqtata bildi. Bul baǵytta han ádet-ǵuryp jáne sharıǵat zańdaryna súıenip, arazdyqty týdyrýshy kinálilerdi kópshilik aldynda ólim jazasyna kesýge deıin bardy. El aýzynda sol ýaqytta Jaıyq boıyndaǵy kishi júzden Arynǵazy degen han shyǵypty, ózi qara qyldy qaq jarǵan ádil eken deıdi degen áńgimeler tarady. Ony estigen orta júzdiń Torǵaı elindegi arǵyn rýlary da ádildik izdep kelip turǵan. Arynǵazy janynan arǵyn rýy bıleýshileri – Juma Qudaımeńdiuly, Musa batyr, qypshaq rýynan – Qusyraý sultan tabyla bildi. Tarıhshy E.Bekmahanov óziniń eńbekterinde Kenesarynyń sot-quqyqtyq reformasy­nyń negizi Arynǵazy tájirıbesinen alynǵandyǵyn atap ótedi. Ǵalym odan ári sultannyń osy saladaǵy jańashyldyǵy týraly “onyń reformatorlyq qyzmeti Táýke hanǵa qaraǵanda, basqasha sıpattalatyn. Soǵan qaramastan, Arynǵazynyń sot isin qurý qyzmeti han bıligin nyǵaıtýǵa arnalǵan edi. Onyń biriktirýshi saıasaty feodaldyq negizde quryldy. Arynǵazy rý-shonjarlar bıleriniń sot quqyǵyn shektedi. Rýlar arasyndaǵy daý-janjal ol taǵaıyndaǵan qazylar arqyly sheshiletin boldy. Arynǵazynyń zań shyǵarýshylyq qyzmetindegi bir jańalyq – ol sot isin qazaqtardyń ádettegi quqyǵy boıynsha emes, sharıat dástúri boıynsha júrgizý, bul sózsiz túrde oń qadam jáne qazaqtardyń quqyqtyq qatynastardyń damýyndaǵy belgili bir kezeń boldy”, – dep kórsetedi. 1816 jylǵy 20-25 mamyrda Or ózeniniń mańynda kishi, orta júz qazaqtarynyń Arynǵazy uıymdastyrǵan Halyq keńesi ótti. Oǵan ataqty Kótibar bı, Arystan batyr, bastaǵan kishi júzdiń kóptegen sultandary men rýbasylary jáne orta júzden 7 myńǵa jýyq adam qatysqan. Kezdesý qorytyndysynda han orta júz rýlary men jappas, jaǵalbaıly rýlarynyń arasyndaǵy tartys máselelerin ádettilikpen sheshken. Muny estigen patsha úkimeti ózderi taǵaıyndaǵan kishi júz hany Sherǵazy Aıshýaqulynyń bedeline kúmán keltire bastady. Orynbor gýbernatory G.S.Volkonskıı Arynǵazymen qarym-qatynas ornatýǵa kiristi. Hannyń el ishindegi biriktirý saıasaty men orys úkimetiniń oǵan degen qyzyǵýshylyǵynyń artýy taǵy da Hıýadaǵy Muhammed Rahımniń qazaqtarǵa qarsy shabýylyna ákeldi. 1816 jyly qarasha aıynda Súıin bı bastaǵan hıýalyqtar 10 myń qolmen 11 kún boıy Jankent qalasyn, onyń mańyndaǵy 100 qazaq aýylyn aıaýsyz tonady. Joryq kezinde qazaqtar 2 myń adamynan aıyryldy. Ońtústikte qalyptasqan saıası jaǵdaıdan shyǵýdyń birden-bir joly kishi júzdegi Sherǵazy han, Qarataı sultanmen ózara birlesý qajettigin túsingen Arynǵazy orys ákimshiligi uıymdastyrǵan 1817 jylǵy 29 tamyzdaǵy Orynbor Saýda úıindegi kezdesýdi qabyl aldy. Qazaqtar arasyndaǵy belgili úsh tulǵanyń kezdesýi nátıjesinde Hıýa, Buhara baǵytyndaǵy máseleler sheshilgendeı kórindi. Buhara jaǵyna Arynǵazy, Hıýa baǵytyna Qarataı jaýapkershiligi kelisildi. Reseı baǵytyn anyqtaǵan Arynǵazy Hıýamen de qatynasty retteýge umtyldy. 1817 jyly qarasha aıynyń aıaǵynda ol Úrgenish qalasyna Hıýa hanymen kezdesýge aǵasy Sherǵazy Qaıypulyn jiberdi. Osy saparda tutqyndar almasyldy. Biraq, Hıýa hany Arynǵazynyń kishi júzde ǵana emes, Reseı saıasatkerleri aldynda da zor bedelge ıe bolyp, qazaqtyń memlekettik máselelerimen derbes shuǵyldana bastaýynan sekem alyp, qaıtkende de ony óziniń qulaq-kesti quly etýge tyrysty. Sol kúnnen bastap Hıýa hany Syrdarıa qazaqtarynyń hany degen ataqqa ózi tańdaǵan sultandardy kótere bastady. Elshilik saparynan soń Sherǵazy Qaıypuly da Hıýa taǵaıyndaǵan Syr boıy qazaqtarynyń hany bolyp shyǵa keldi. 1818 jyly qazan aıynda Arynǵazy Hıýaǵa taǵy da óz inisi Ardý sultan bastaǵan qazaq elshiligin attandyrdy. Muham­med Rahım esh kelispesten birden Ardý sultandy tutqynǵa aldy. Muny estigen Arynǵazy Orynbor ákimshiliginen qoldaý surady. Kóp uzamaı P.K.Essen Hıýaǵa bashqurt starshyny Ábýbákirovti jiberdi. Orynbor gýbernatoryna Muhammed Rahımnen qaıtarylǵan jaýap hattan onyń Arynǵazyny “qazaqtardan shyqqan qaraqshy jáne búlikshi” dep sıpattap, “ol kerýenderdi tonady” jáne “musylman dinine adal adamdardy jazalady” degen kiná taǵylǵany belgili boldy. Hıýa endi Arynǵazynyń ústinen orys ákimshiligine aryz aıtyp, qaıtkende de ony ózine bas ıdirýdi kózdedi. Mundaı saıasatpen Reseı saıasatkerleri de ábden ýlanǵan-dy. Sóıtip, Arynǵazy úshin soltústiktegi aıý men ońtústiktegi ilbistiń talasy bastaldy. Hıýa hanyna qarsy Arynǵazynyń saıasatyn paıdalanýdy kózdegen P.K.Essen 1818 jyly kishi júz hany Sherǵazyny Han keńesiniń tóraǵasy qyzmetine taǵaıyndady. Arynǵazynyń qoǵamdyq-saıası ómirinde úlken tarıhı oqıǵalar bastaldy. Birin­shiden, patsha úkimeti sonaý Ábilqaıyr zamanynan beri Batyr han urpaqtaryn mundaı úlken qyzmetke taǵaıyndap kórgen emes edi. Ekinshiden, Arynǵazy kishi júzdiń tolyqtaı handyǵyna qolyn sozyp, oǵan Orta júzdiń bedeldi basshylaryn óz saıasatyna jaqyndatýǵa múmkindik aldy. Úshinshiden, únemi Hıýa basqynshylyǵyna ushyrap otyrǵan Syr boıy qazaqtaryn qaıtadan kishi júz handyǵyna qosyp, kúsh biriktirý áreketteri jandandy. Tórtinshiden, sońǵy jyldary ábden shaıqala bastaǵan handyq basqarýdy kúsheıtýge, ózge rýbasylaryn bir ortaq basshylyqqa jınaý oıy júzege asa bastady. 1819 jyly shilde aıynda Arynǵazynyń el arasyndaǵy bedeli men basqarýshylyq qabiletiniń qanshalyqty ekendigi aıqyndaldy. Kishi júz qazaqtary, sonyń ishinde Álim uldarynan – shekti, tórtqara, shómekeı, qarakesek rýlary, 12 ata Baıulynan – sherkesh, adaı, berish, baıbaqty, taz, tana, alasha, masqar, qyzylqurt, ysyq, jap­pas rýlary, Jetirý birlestiginen – tabyn, tama, kete, kerderi rýlary, Orta júzden — qypshaq, arǵyn, Uly júzden – úısin rýlarynyń ókilderi – barlyǵy 380 el ıgileri orys ákimshiligine Arynǵazyny kishi júz handyǵyna usyndy. P.K.Essen sultannyń ata-tegin túgel tarqatyp, patsha úkimetine, onyń atasy Qaıyptyń Buhara men Úrgenishti basqarǵandyǵyn, Qytaımen odaqtasqanyn, sultannyń qazirgi baýyry Ýálı hannyń Orta júzdi, bıleıtindigin alǵa tartyp, qoldaý qajet dep tapty. Arynǵazynyń mundaı kúsh alýyna, árıne, aldymen Hıýa hany qarsy boldy. Ol Sherǵazy handy sultanǵa qarsy aıdap saldy. 1819 jyly qyrkúıek aıynda Hıýa hanynyń Syr boıyna shabýylǵa daıyndalyp jatqandyǵy anyqtaldy. Onyń aldyn-alý úshin Arynǵazy 14 qyrkúıekte Orynbor gýbernatoryna habarlap, áskerı kómek surady. Gýbernator “Syrdarıadan ári ótýge bolmaıdy, oǵan óz kelisi­mimdi bere almaımyn” dep orys áskeriniń kómekke kelmeıtindigin, tipti qarý-jaraq bermeıtindigin de sezdirdi. Muny bilgen Arynǵazy Buhara hanymen kelisip, orta júz sultany Juma Qudaımeńdiulyna, Musa batyrǵa, starshyn Esmurat Baltaulyna habar saldy. Nátıjesinde 1819 jyly 9 qyrkúıekte kishi, orta júz qazaqtarynyń keńesi ótip, Úrgenishke qarsy attanýǵa sheshim qabyldandy. Biraq Buharadan keletin áskerden habar bolmady. Onyń sebebin zertteýshi A.F.Rázanov qaraqalpaqtardyń Jańadarıa ózenindegi bógetti ashyp jiberýinen izdedi. Qazaq qoldary jaýǵa qarsy jalǵyz qaldy. Osyny paıdalanǵan Muhammed Rahım 12 myń jasaqpen 1820 jyly 25 aqpanda Syr boıyna taǵy da soqqy berdi. Hıýaǵa 802 qyz-kelinshek, 410 túıe, 7085 jylqy, 1138 iri qara, 45675 qoı áketildi. Shaıqasta Arynǵazy hannyń anasy, baýyry Nurym sultan, onyń áıeli, uly, 33 týǵan-týysqany tutqynǵa túsken. Qandy oqıǵanyń eń qasiretti jeri – Hıýa áskerine Arynǵazynyń nemere aǵasy Sherǵazy Qaıypulynyń balasy Jaqash sultannyń jol bastaýy edi. Orynbordyń ózine kómek berý máselesin sheshe almaıtyndyǵyn túsingen Arynǵazy patshamen arnaıy kezdesýge bel býyp, onyń joldaryn izdestire bastady. Orys tyńshylarynyń 1820 jylǵy aqparyna sensek, kishi júzdegi 100 myń aýyl Arynǵazyǵa, 4 myń aýyl Sherǵazy hanǵa baǵynǵan eken. El ishindegi eń bedeldi degen adamdar tizimi Arynǵazy sultan, Temir Eráliuly, Qarataı Nuralyuly delinip, Arynǵazynyń turaqty mekeni retinde 1820 jyldyń kúzinde Elek ózeni kórsetilgen. Sonymen, 1820 jyly shilde aıynda 1819 jyldyń aıaǵynda Reseıge ketken kishi júz hany Sherǵazy Aıshýaquly elge oraldy. Onyń Ýfada, Sankt-Peterbýrgte orys saıasatkerlerimen kezdesýleri Hıýa baǵytyndaǵy Arynǵazynyń is-áreketterin joqqa shyǵardy. Arynǵazy endigi jaǵdaıda Reseı men Hıýa arasyndaǵy qarym-qatynasqa kesirin tıgizýshi bolyp shyǵa keldi. Mine, sondyqtan da Reseı Syrtqy ister mınıstrligi ózderiniń otarlaý saıasatynyń birqalypty júrip, ony qazaq dalasynda is-júzine asyrýshy Sherǵazy hannyń josparyn qoldap, Arynǵazy Sankt-Peterbýrgke jedel túrde kezdesýge shaqyryldy. Bul sheshim 1821 jylǵy 6 mamyrdaǵy Azıa departamentindegi májilis qorytyndysymen zańdastyryldy. Ońtústiktegi eliniń amanatyn, qazaq birligin arqalaǵan Arynǵazy Reseı astanasyna barý táýekeline bel býdy. Sóıtip, ol janyna bedeldi, ózine senimdi adamdar: Murat Jádigerulyn, Eljan Ábilǵazyulyn, Ismaıyl Danıarulyn, qoja Shúkiráli Álmuhamedulyn, Qarajigit molda Bektaýulyn, ataqty Syrym batyrdyń uly Júsipti, Qazym Saryshoqaıulyn, Sanamas Satuly men Sanamas Serdáliulyn, Barmaq Bopashulyn ertip, aldymen Orynborǵa kelip, sol jylǵy 9 shildede Sankt-Peterbýrgke attandy. Ǵalym N.A.Halfın osy sáttegi orys úkimetiniń aldyn-ala sheship qoıǵanyndaı, “Muhammed Rahımniń orys saýdasynyń damýyna keltirip otyrǵan zıanyna jáne qazaqtarǵa degen shapqynshylyq saıasatyna kóz juma qarap, orys saýdasynyń tabys kóziniń kilt tómendeý sebebine kináli jan izdeldi. Ol Arynǵazy Ábilǵazyuly dep tabyldy” degen joldarmen anyqtady. Reseı patshasy İ Aleksandrǵa Arynǵazy jónindegi tolyq aqparatty jetkizgen Syrtqy ister mınıstri K.V.Nesselrode edi. Ol bıleýshige 1820 jylǵy Buhara baǵytyndaǵy orys elshiliginiń basshysy A.F.Negrı men onyń qaraýyndaǵy áskerı bas shtab kapıtany E.K.Meıendorftyń kishi júzdiń ońtústigindegi Hıýa saıasatyna Arynǵazyny kinálaǵan hattardy berdi. Azıa komıteti K.Nesselrode ákimshiligi shyǵarǵan qorytyndy boıynsha 1822 jyly 24 aqpanda V.P.Kochýbeı, G.S.Volkonskıı, M.M.Speranskııdiń qatysýymen Arynǵazyny Kalýga qalasyna jer aýdarýǵa sheshim shyǵaryp, aldymen ony Sankt-Peterbýrgte ustaı turý qajet dep sheshti. Kóp keshikpeı hanǵa erip kelgen elshilerden M.Jádigeruly, I.Danıaruly, S.Satuly, Q.Musylmanbıuly elge qaıtaryldy. Jaǵdaıdyń aýyrlaǵanyn sezgen Arynǵazy dostarynyń báriniń de otbasy oshaq qasyna aman jetýine beıil edi. Sondyqtan da ol Sankt-Peterbýrgte qalǵan qandastarynan Shúkir­álini, Qarajigitti jáne Barmaqty qyrǵa qaıtarý máselesin kóterdi. Qarajigit Bektaýuly bastaǵan bul ekinshi top elge 1922 jylǵy qazan aıynda jetti. Kóp uzamaı búkil qyrda Arynǵazyny orys tutqynynan bosatý úshin áreketter bastaldy. Elek jaǵalaýyn qazaqtarǵa qaıtarý úshin kúresken tabyn Jolaman Tilenshiuly da “Reseı Arynǵazyny elge qaıtarmasa, orys shekarasyna soqqy beretindigin jetkizdi”. Qazaqtar Buhara, Hıýa baǵytyndaǵy orys kerýenderin toqtatýǵa kóshti. Ońtústik qazaqtary máseleni retteýge kelgen Sherǵazy hannyń elshiligin Hıýa baǵytyna ótkizbeı qoıdy. 1822 jyly jeltoqsan aıynda jaǵalbaıly rýynyń qazaqtary Barmaq Bopashulynyń bastaýymen eki sóılegen Sherǵazy hannan kek alý maqsatynda onyń uly Esqazyny óltirdi. Al Tabyn, kete rýlary bolsa Arynǵazy men Júsip Syrymulyn elge qaıtarýdy talap etken hattaryn P.K.Essenge jetkizdi. 1822 jyly 29 jeltoqsanda Buhara kópesteri K.V.Nes­selrodege “1820-1822 jyldarda Buharaǵa 4 myń túıelik taýar jibergenimizben jetpedi, onyń negizgi sebebi, elde tártip ornatatyn Arynǵazynyń joqtyǵy” dep habarlady. Ózbek saýdagerleri 1823 jylǵy naýryz aıynda osy máseleni ekinshi ret qaıta kóterdi. Reseı tarıhshysy V.G.Semenov: “orys úkimetiniń durys oılanbastan jasaǵan qımylynyń saldarynan Arynǵazynyń ustalýy týraly habar qazaq dalasyna jetken kezde, elde tynyshtyq buzyldy”,– dep ashyq jazdy. Asyl azamaty elge qaıtarýǵa kishi júzdiń de, orta júzdiń de beldi adamdary óte qatty aralasty. Soǵan qaramastan Arynǵazy, baýyry Eljan sultan, Júsip Syrym­uly 1823 jylǵy 14 mamyrda Kalýgaǵa jer aýdaryldy. Onyń ózi qatań qupıa jaǵdaıda júzege asty. Óıtkeni 1823 jylǵy 3 qyrkúıektegi Jolaman Tilenshiulynyń, Asaý Baraqulynyń, Janaly Ikbaıulynyń, Kótibas Tólebaıulynyń P.K.Essenge jazǵan hatynda Arynǵazynyń qazir qaı jerde ekendigi suralǵan. Kepil ıelerin urlap áketýden qoryqqan P.K.Essen handy Sankt-Peterbýrgte dep aldaýsyratyp jaýap bergen. 1826 jyly 8 qyrkúıekte Azıa departamenti Arynǵazyny qyrǵa qaıtarý máselesin talqylap, sol kezdegi parsy-túrik elindegi jaǵdaı qalypqa kelgenshe, keıinge qaldyrý qajet dep sheshti. Biraq ony Kalýgadan Máskeýge kóshirýge keliskendeı boldy. Ókinishke qaraı, Moskvada Hıýa men Buhara kópesterinen basqa qazaqtardyń da júretindigin eskergen Azıa departamenti 1828 jyly 20 aqpanda handy onda kóshirý qaýipti degen qorytyndyǵa keldi. Departament jýrnalynda: “Kishi júzdi basqarý jónindegi qazirgi engizilip jatqan sharalar (handyqty joıý – Á.M., U.T.) tolyq júzege aspaıynsha, Arynǵazyny Kalýgada ustaǵan tıimdi. Sebebi, ol munda kelse, jergilikti tatarlar arqyly Kishi júzdegi óz jaqtastarymen baılanysqa shyǵady”,– dep jazylǵan. 1829 jyly 19 aqpanda Arynǵazynyń senimdi serigi Júsip Syrymuly elge qaıtýǵa ruqsat aldy. Sodan bastap hannyń janynda tek qana Eljan Ábilǵazyuly ǵana qaldy. Sol jyldary qyrdaǵy (Nuraly hannyń nemeresi Jaqsy hanym qaıtadan Arynǵazy janyna barýǵa ruqsat suraǵan-dy. Alaıda, oǵan da naqty jaýap berilmeı, esil er elden shettetile berdi. 1830 jyly aqpanda Orynbor gýbernatory bolyp taǵaıyndalǵan P.P.Sýhtelen ólke jaıymen tanysqan soń-aq: “Arynǵazy sultannyń elge jiberilýi ázirshe bizdiń yńǵaıǵa qurylyp bolmaǵan Ordaǵa keselin tıgizedi”, degen sheshim shyǵardy. Bul sóz sultannyń elge qaıtý armanyna birjolata balta shapty. Arynǵazynyń 1831 jyly qarasha aıynda orys patshasy İ Nıkolaıǵa, jeltoqsan aıynda K.K.Rodofınıkınge jazǵan hattarynda: “Elime qaıtaryńyz, eń bolmaǵanda, Máskeýge kóshirińiz”, degen ótinishteri tipti nazarǵa alynbady. Sońǵy jyldarda hannyń janynda Eljanmen birge onymen 1829 jyly qosylǵan tatar qyzy Mádına Hasanova ǵana qaldy. Mádına 1833 jylǵy mamyr aıyndaǵy Azıa departamentine jazǵan hatynda Arynǵazynyń elge degen saǵynyshtan aýrý bolǵandyǵyn habarlady. Osy áıeldiń qajyrly talpynysymen orys ákimshiligi 1833 jyly 21 tamyzda kepil ıelerin Máskeýge kóshýge buıryq shyǵardy. Biraq arada 2 kún ótkennen keıin Arynǵazy dúnıe saldy. Ony jerleý úshin Máskeýden arnaıy molda shaqyrylyp, 28 tamyzda denesi Kalýga jerine berildi. Sóıtip, qazaqtyń birtýar azamatynyń súıegi ımperıalyq pıǵylmen ýlanǵan saıasattyń qurbany bolyp, Otanynan tysqary jerde máńgilikke qaldy. 1835 jyly 25 naýryzda Orynborǵa taǵaıyndalǵan jańa gýbernator V.A.Perovskııge Jaqsy hanym: “Men 14 jyl boıyna Arynǵazymen kezdese almadym. Endi eger zańǵa qaıshy bolmasa, onyń súıegin elge ákelip jerlep, paryzymyzdy oryndap, ózimizdi aqtasaq” dep hat joldady. Gýbernator orys zańdarynda bir jerlengen adamnyń arýaǵyn mazalamaıdy degen syltaýmen oǵan ruqsat bermedi. Kezinde Ábilqaıyr urpaqtary da Ýfada qalǵan Nuraly handy qaıta qazaq jerine jerleý máselesin kótergen-di. Munyń artynda qaı ýaqytta da orys úkimetiniń bolashaq urpaqty ózine májbúrleý saıasaty jatqandyǵy búginde anyq. Arynǵazy shet jerde qalsa da, onyń otbasyn ustap qalǵan Jaqsy hanym Ultýǵan, Topyq, Mádına atty áıelderi men uldary Muhammedqazy, Aıtmuhammed, qyzy Fatımaǵa qorǵan bola bildi. Orynbor shekaralyq komısıasy 1847 jyly 22 qańtarda Kalýgada Arynǵazydan qalǵan dúnıe-múlikti bólýdi uıymdastyrdy. Oǵan óz otbasy atynan Jaqsy hanym Aıtmuhammed pen Fatımany jiberdi. “Ornynda bar – ońalar” degen. Qandaı zaman, qandaı jaǵdaı bolmasyn, esil erden qalǵan tuıaqtar babasynyń atyna kir keltirmedi. Bir urpaǵy keshegi keńestik zamanda adal eńbek etip, oqý-aǵartý salasynda kózge tústi. Búginde sultannyń shópshekteri urpaqtary Aqtóbe oblysynda turady. Qoryta kelgende, Arynǵazy han taǵdyry táýelsizdikke qol jetkizýimizben qaıtadan ortamyzǵa oraldy. Endigi maqsat – onyń tarıhy arqyly uly babalarymyzdyń dańqty joldaryn urpaqqa úlgi etý.

Ábilseıit MUHTAR, tarıh ǵylymdarynyń doktory, Uljan AHMETOVA, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty.