Leksıa jospary. 1. Kásiporyn damýyndaǵy qaqtyǵystar. 2. Antıkrızıstik basqarýdaǵy daý-janjal sebepteri jáne olardyń roli. 3. Tartystardy antıkrızıstik basqarý.

1. Kásiporyn damýyndaǵy qaqtyǵystar. Uıymnyń jumystyq ortada ómir súrýi, qımyldylyǵymen, birqalypty emestiligimen jáne boljamsyzdyǵymen sıpattalady. Sol sebepten, uıymnyń ómir súrý jáne damýynyń eń basty sharty ol – qorshaǵan ortaǵa beıimdelý jáne sol ortadaǵy ózgeristerge qalyptasýy bolyp sanalady. Uıym neǵurlym kúrdelirek jáne syrtqy orta neǵurlym jyldamdyraq bolsa, sol sebepti qarym – qatynasy men táýeldiligi kúrdelirek jáne basqarýy qımyldy jáne ıkemdi bolýy tıis. Antıkrızıstik basqarýdyń osyndaı sharttarda qalyptasýy menedjerdiń uıymdyq prosesterdi qajetti turaqtylyqpen qamtamasyz etýi eleýli oryn alady. Kez – kelgen uıymnyń ómir súrýi men damýynda qarama – qaıshylyqtardyń týyndaýy men olardy sheshýimen jáne qandaı da bir ishki jáne syrtqy kúresterimen sıpattalynady. Keıbir kezde qarama – qaıshylyqtar sonshalyqty ótkir, qarama- qarsy baǵyttarynda, maqsattarynda qyzyǵýshylyq jáne eki nemese odan da kóp adamdardyń kóz - qarastarynda qaqtyǵys soqtyǵysyna ákelýi múmkin. Bundaı jaǵdaılarda, qaqtyǵys – qarsy kúres, qorǵanýshylyq bolyp sıpattalady nemese sondaı beınede bolady. Sondyqtan da, mundaı jaǵdaılardy der kezinde toqtatý jáne múmkindiginshe alystatý qajet, sebebi mundaı jaǵdaı kásiporyn turaqtylyǵy úshin óte qaýipti. Alaıda, qaqtyǵys bolýynyń basqa da kóz – qarasy bar, soǵan baılanysty qaqtyǵystyń damý prosesiniń qarym – qatynasy bola alady. Bul kóz – qarasqa súıenetinder tartysty ustap turý onyń damýyna qaraǵanda áldeqaıda jaman jáne kúrdeli dep oılaıdy, al tartystyń ózi kásiporyn damýynda birqatar artyqshylyqtarǵy ıe. Osylaısha, mamandar uıymdy basqarýda keıbir kezde qaqtyǵystardyń tıimdiligin moıyndaıdy, ıaǵnı qaqtyǵystar bolýy múmkin ǵana emes, sonymen qatar qajetti, sebebi, ártúrli kóz – qarastardy estýge, kóptegen máselelerdi jáne olardy sheshý nusqalaryn, taǵy basqany kórýge kómek beredi. Máselen, birge eńbek etýde emes, ıaǵnı basshy men jumysshylar arasyndaǵy óz kóz – qarastaryn aıtý jáne tıimdi sheshim qabyldaý múmkindiginde. Mundaı tujyrymdamalardyń soqtyǵysy daý – janjal bolyp tabylady, biraq ol qıratýshy emes (destrýktıvti) kerisinshe ornyqtyrýshy (konstrýktıvti) bolyp keledi. Daý – janjaldyń konstrýktıvti jáne destrýktıvti túrlerin dál anyqtaý qıyndyq týǵyzady. Ol pozıtıv jáne negatıv fýnksıalaryn atqarýy múmkin, sonymen qatar ol teris jáne oń jaǵdaı saldarymen baılanysty, basshylyqtyń daý – janjalǵa qanshalyqty zeıin salyp kóńil bóleýi jáne olardy qanshalyqty iskerlikpen basqarýynda. 13.1 kestesinde daý – janjaldyń teris saldary kórsetilgen, olar uıym jaǵdaıyn aldaǵy kezde óte kúrdeli túrde aýyrlatýy múmkin jáne de kerisinshe daý – janjaldyń oń saldary, ıaǵnı kásiporynnyń tıimdi jumys isteýine kómek beredi. Sonymen qatar, uıym toptarynda qajetti qaqtyǵys deńgeıi bolady, olar áleýmettik tonýsty ustap turýǵa múmkindik beredi. Tartystar sonymen birge, bólek tulǵanyń damýyna oń áserin tıgizýi múmkin, sebebi ol jumysshylardyń beıimdiligin ashýǵa múmkindik beredi. Qaqtyǵystyń oń fýnksıasy uıymdaǵy jamandyqty eskertedi. Daý – janjaldyń keri áser etý fýnksıasy Daý – janjaldyń oń áser etý fýnksıasy Materıaldyq shyǵyndardyń qosymsha paıda bolýy jáne olardy joǵaltýy: Jumysshylardy negizgi jumystan alańdatý, kóńilin bólý Eńbek ónimdiliginiń azaıýy Renjigenderdiń jumystan shyǵarylýy Qarsylyq toptardyń uıymdasýy. Kollektıvte áleýmettik – psıhologıalyq klımattyń nasharlaýy. Jumysshylar arasyndaǵy jumys qatynastarynyń azaıýy. Úlken kólemdegi emosıonaldy jáne stress shyǵyndary, ıaǵnı olardyń jumys isteý qabilettiligin azaıtýy. Uıymnyń jáne bólek jumysshylardyń ózgeristerge jáne damýǵa stımýly. Oponenttrediń ıntellektýaldy kúshteriniń aktıvızasıasy. Daý – janjaldy, qaqtyǵystyq jaqtardyń jınalyp qalǵan kerneýlikti báseńdetý, sonyń ishinde: Jumysshylardyń aıtylǵan oılarynyń nazar aýdarylǵanyna qanaǵattandyrylýy; Aldaǵy kezde qyzmettesýge beıimdilik; Jumysshylardyń moraldyq jaǵdaıynyń jaqsarýy men jumys motıvasıasynyń kúsheıýi. Toptaǵy jańa erejeler men qarym-qatynastardyń paıda bolýy jáne olardy turaqtandyrý.

Daý – janjaldardyń birqatar qaýipti negatıvti saldarynyń bolýy, onyń sozylýy jáne osyndaı uıymdaǵy qarym – qatynastardyń paıda bolýy basqa faktorlarmen úılesýinde (ekonomıkalyq, saıası jáne taǵy basqa) krızıstik jaǵdaıǵa ákelýi nemese krızıstik jaǵdaıdy týǵyzýy múmkin. Uıymda daý – janjaldyń bolýy onyń krızıstik jaǵdaıyn kýálándyrmaıdy, sebebi daý – janjaldan ketý múmkin emes, al keıbir jaǵdaılarda basshynyń durys sheshim qabyldaýy paıda ákelýi múmkin. Eger daý janjaldar óte jıi týyndasa, al olardy sheshý joldary kerisinshe uzaq ýaqytqa sozylsa, bul uıymda kúrdeli másele bar ekendigin bildiredi, olardy tez arada tekserip, sheshý qajet. Bolmasa uıym damýynan qalady nemese krızıs jaǵdaıyna kiredi. Daý – janjaldar uıymnyń quldyraýyna ákelmes úshin, basshylar olarǵa tıisti nazarlaryn aýdarýy qajet. Qaqtyǵystardy basqarý – uıymdaǵy áleýmettik - óndiristik prosesterdi retteýdegi qurama bóligi. Bul antıkrızıstik basqarýdyń bir sharty, olardy óndirý úshin qajetti bolyp sanalady: Menedjerlerdiń qaqtyǵys jaǵdaıynyń týyndaý sebebi; Qaqtyǵys prosesiniń damý mehanızmin túsinýi; Qaqtıyǵystardy sheshý ádisterin praktıkada qoldana jáne basqara bilý.

2.Antıkrızıstik basqarýdaǵy daý-janjal sebepteri jáne olardyń roli. Qaqtyǵys tendensıalaryn túsiný jáne moıyndaý menedjerden olardyń týyndaýyn jáne týyndaý sebebin túsinýdi talap etedi. Qaqtyǵystar eńbek prosesi aıasynda týyndaýy múmkin, mysalǵa, uıymdaǵy jumystyń nashar bolýy jáne uıym basqarýynyń aıaqtalmaǵandyǵyn, uıymnyń áleýmettik qarym – qatynastarynyń jaman bolýy nemese uıym músheleriniń ózindik erekshelikteri. Qaqtyǵys sebepterin jaqynyraq qarastyraıyq. 1. Eńbek prosesinen týyndaǵan daý – janjal sebepteri. Jumys barysy jumysshylardyń qarym – qatynasyn kózdeıdi, ıaǵnı bılikke jáne qol astynda, eńbektik qarym-qatynasta bolý. Barlyq osy prosester uıym jáne onyń oryndalýy kóz-qarasynan kúrdeli bolyp eseptelinedi. Aldyn ala olardyń arasynda qatysatyn sýbektilerdiń qarama – qaıshylyqtary oryn alady, ıaǵnı jumysshylar, jumys grýppalaryn jáne uıymnyń bólimsheleri. Daý – janjaldar mynadaı jaǵdaılarda týyndaıdy: Maqsattardy alǵa qoıý jáne olardy sheshý; Jumys arysyndaǵy jumystar men sharttardy ornalastyrý men oryndaý; Resýrstardy ornalastyrý; Komýnıkasıalardy júzege asyrý Maqsattarǵa jetý men olardyń ártúrliligi qarama-qaıshylyqtar, kelispeýshilikter jáne tartys týǵyzýy múmkin, sebebi jumysshylar maqsatqa jetý jolyndaǵy kóz – qarastary men tıimdilikteri ár túrli bolýy múmkin. Mysaly, sheshimderdiń qaısysy tıimdi ekendigindegi ár túrli kóriniste bolýy múmkin, keıde ol oı-pikir qaqtyǵystaryna ákelýi múmkin. Qyzmettik shara men sharttardy ornalastyrý prosesinde qaqtyǵystardyń týyndaýy mynalarǵa baılanysty bolady: Sharttardyń táýeldiligi: bir jumysshy nemese bir tolyq top basqalardyń sharalardy oryndaýynda táýeldi bolady – mysal úshin, konveıerde jáne basqa da óndiris prosesterindegi jumysta, ondaı jerlerde kóptegen jumysshylardyń is-qımyl áreketteri. Máselelerdi almastyrý, ıaǵnı olardyń sheshilýi tiginen kóldeneń deńgeıdegi qarym-qatynastardyń jyljýyna. Mysaly, jumysshylardy qajetti quraldarmen qamtamasyz etýde jetkizýshilermen nemese qatarlyq jumysshylar arasynda qaqtyǵysqa ákeledi, bul máselelerdi sheshý bólim basshylarynyń sharty. «basshylyq jáne qol astyndaǵy jumysshylar» sıstemasyndaǵy fýnksıalardyń oryndalmaýyndaǵy mindetteri. Daý – janjaldardyń eń taralǵan sebepteriniń biri – resýrstardy bólýdegi qajettilikter, kóp jaǵdaıda olar shekteýli bolady. 2. Uıymnyń nashar jumysynan týyndaǵan tartystardyń sebepteri. Bul toptyń sebepterine jatqyzýǵa bolady: Adamdardy basqarýdaǵy birtutastyq prınsıpiniń buzylýy; Jumystaǵy tehnologıalyq jáne prosedýralyq belgisizdik; Jumystyń durys bólinbeýi, ıaǵnı basqarý, quqyq, jaýapkershilik jáne taǵy basqa. Antıkrızıstik basqarýda qaqtyǵystardyń sebepteri uıymnyń jumysynyń jaman bolýymen baılanysty ekendigin eskerý qajet. 3. ujymnyń jeke erekshelikterine baılanysty ornaǵan qaqtyǵystar sebebi. Bul top sebepterine jatady: jumysshylardyń stıli jáne manerasynyń ártúrliligi; emosıa jáne sezimderdiń ártúrliligi; jumysshylardyń jeke basynyń negatıvi: basqa adamdardyń qajettiligine nazar aýdarmaýshylyq, qataldylyq jáne taǵy basqa 13.2 kestesinde tartystardyń týyndaý sebepteri jáne olardy joıýdaǵy nemese azaıtýdaǵy jalpy usynys berilgen.

№ Sebepter Obektıvti bolýynyń minezdemesi Antıkrızıstik basqarýdaǵy menedjerdiń áreketi 1 Eńbek prosesi barysynda týyndaǵan Kóp jaǵdaılarda sózsiz Jumysshylarǵa aqparatty jedel jetkizý, qatań baqylaý 2 Uıymnyń nashar jumysynan týyndaýy Bolmaýy tıis Uıymnyń eńbek jáne basqarýyn jetildirý 3 Uıymnyń nashar áleýmettik qarym – qatynasynan týyndaǵan Basshynyń máselege zeıinsiz qaraýy Shartty túrde uıym mádenıetin qurý, jumysshylar arasynda uıymdastyrýshylyq pen áleýmettik qatynas 4 Jeke bas minezi ómirde bolady, biraq olardy toqtatýǵa bolady Ujymdaǵy qatynastar normasyn qurý

3.Tartystardy antıkrızıstik basqarý. Jumys sıtýasıalarynda qaqtyǵystardyń teorıasy men praktıkada 2 strategıasy belgili: 1. qaqtyǵystardyn aldyn alý; 2. qaqtyǵystardy sheshý Qaqtyǵystardy basqarýda kelesiler jatady: 1.«Qaqtyǵystardan qashý», bul adamnyń daý-janjaldan alys bolýy, ıaǵnı stresske ushyramaý úshin. 2.Qarsy kúres, konkýrensıa – bul óz kóz-qarasyndy qandaı da bolsyn baǵamen qabyldaý basqa qatysýshylardyń pikirin synǵa almaý 3.Daý-janjaldy azaıtý, bul jaǵdaıda basshy qaqtyǵysty eskermeıdi, ujymdaǵy jaqsy qarym-qatynasty qoldaýǵa tyrysady. Ol qaqtyǵystarǵa qarsy turýǵa kelesi eskertpelermen shaqyrady: «biz barlyǵymyz bir toppyz», «bul úlken másele emes» jáne taǵy basqa. 4.Qaqtyǵysty kelisim arqyly sheshý, bul sheshim qabyldaýshy ár jaqqa utymdy bolady. Kelisimge (kompromısske) qabilettilik - bul óte qundy qasıet, qaqtyǵystyń tez sheshilýine múmkindik beredi. Biraq, kelisimdik óte tez jáne jaı shyqsa, bul qabyldanyp otyrǵan sheshim sapasyna áser etedi jáne arıfmetıkalyq mindet nemese esep bolyp sheshiledi: bir zatty birdeı bólý, «ádilettilikpen». 5.Daý – janjal sebepterin túsiný úshin qaqtyǵysty eńbektestikpen sheshý, ıaǵnı kóz – qarastaǵy erekshelikter men ózgeshelikterdi moıyndaý jáne ózge de kóz – qarastarmen tanysýǵa daıyndylyq, barlyq jaqtarǵa tıimdi sheshim qabyldaý. Qaqtyǵystardy sheshý úshin – kez kelgen ádisterdi qoldanýǵa bolady. Basshy men ózge jumysshylar tobynyń naqty jaǵdaıǵa táýeldi bolý kerek, ashyp aıtqanda sebepteri, qaqtyǵys nársesi, qatysýshylardyń jeke bas ózgeshelikteri. Qaqtyǵystardy sheshý ár jaǵdaıda iske jeke qaralady.

Ózin - ózi tekserýge arnalǵan suraqtar: 1. Uıymda qaqtyǵystar qandaı fýnksıa atqarady? 2. Qaqtyǵystar qandaı sebep týǵyzýy múmkin? 3. Tartystardyń damý prosesi qandaı? 4. Tartystardy sheshý ádisteri qandaı? 5. Jumysshylar arasynda qarym – qatynasty retteý tásilderin atańyz.