Imanǵazy Nurahmet fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty

Qazir qazaq halqynyń rýhanı damýy bir jolaıryqta turǵan sıaqty. Rýhanıatymyzǵa batys mádenıetin úlgi etemiz be? Joq dástúrli ulttyq mádenıetimizdi negiz etip alyp, sony odan ary damytamyz ba? Ǵalamdasý baǵytyna bútindeı beıimdelip, onyń aýyr da, rahymsyz talaptaryna shartsyz tize búgemiz be? Joq ulttyq bolmysyzdy saqtaı otyryp, álemdik qaýymdastyqtyń quramynda derbes rýhanı qundylyǵy bar ult retinde ómir súremiz be? Osynyń bári búgingi kúnniń aldyndaǵy asa jaýapty mindetter. Osyndaı sheshimin tappaǵan máselelerdiń qatarynda alfavıt tańdaý problemasy da tur. Bul ózi sheshimin tapqan, tańdaýy bitken másele sekildi. Basqa túrki tekti halyqtarmen birge latyn alfavıtine kóshemiz degen pikir jurt arasynda ornyǵyp úlgergen. Túrkıa burynnan latyn alfavıtin qoldanyp keledi, basqa týysqan jurttar da eptep kóship jatyr. Kópten bólinbeý, kóshten qalmaýdyń qamyn oılaǵanda bul da durys tańdaý bolyp turǵandaı. «Barar jerdi maqtaı ber, qalar jerdi taptaı ber» degendeı latyn alfavıtiniń ereksheligin aıtqanda tańdaıymyz tańdaıymyzǵa juqpaıtyn sheshen bolyp aldyq. Jurttyń kóbi latyn grafıkasyn alý tıimdi degenge shynymen senedi, onyń artyqshylyǵyn dál bir ózi zerttep bilip otyrǵandaı tamsana otyryp aıtady. Olardyń tujyrymdary boıynsha túrki halyqtarynyń birazy latyn grafıkasyna kóship jatyr. Túrkilik qaýymdastyqtan bólinip qalmas úshin bizde latyn grafıkasyna kóshýimiz kerek. Onan qalsa bul alfavıt ekonomıkalyq jaqtan tıimdi, tehnıkalyq jaqtan artyqshylyqtarǵa ıe. Ozyq ǵylymı tehnıkaǵa jetkizetin jol. Kóz aldaǵy jaǵdaılardy eskergende jáne máselege bir ǵana ekonomıkalyq turǵydan qaraǵanda, bul pikirlerdiń oryndy jaǵy da joq emes. Degenmen, biz qandaı alfavıtti tańdaımyz, onyń bolashaq úshin qandaı tıimdiligi bar degen saýaldyń tóńireginde áli de asyqpaı oılanyp keleli sheshim qabyldaýymyz qajet ári oǵan múmkinidigimiz bar. Birinshi alfavıt halyqtyń rýhanı bolmysyn qalyptastyratyn negizgi faktorlardyń biri, ol bir toptyń, jekelegen qaıratkerlerdiń erkimen nemese basqalardyń yqpalymen sheshiletin másele emes. Ekinshi alfavıt bolashaq úshin de tarıh úshin de qyzmet etetin bolý kerek. Latyn alfavıtine kóshý túrki halyqtary ortaq tujyrymǵa kelip baryp qabyldanǵan sheshim dep kóńilimizdi aldarqatamyz. Solaı bola tursa da bizdiń oıymyzsha latyn grafıkasyn qabyldaýda alfavıt tańdaýdyń alǵy sharttary men sebebi tolyq ǵylymı negizde qarastyrylyp otyrǵan joq. Alfavıt tańdaýda úsh túrli basty shart bolýy kerek: birinshi – tarıhı shart, ekinshi – ǵylymı shart, úshinshi – saıası shart. Tarıhı shart – qabyldanatyn alfavıt rýhanıattyń tarıhı tamyryn tanýǵa qyzmet etetin, tóltýma alfavıt bolý kerek. Sol alfavıtti qoldaný halyqtyń tarıhı jadyn saqtaýǵa negiz bolýy lazym. Ǵylymı shart – qabyldanatyn alfavıt sol ulttyń dybys júıesine sáıkes keletin jáne dybystyń damý múmkindigine kedergi bolmaıtyn alfavıt bolý kerek. Saıası shart – tańdalatyn alfavıt ulttyń rýhanı jadyn damytýǵa, saıası jáne rýhanı dara bolmysyn qalyptastyrýǵa, ulttyq memlekettiń, ulttyq ıdeologıanyń damýyna qyzmet etý kerek. Mine, osy úsh túrli sharttyń biri kem bolsa ol alfavıt ultqa qyzmet ete almaıdy. Sonymen birge tehnıkalyq progrestiń talaptaryna tolyq jaýap beretin artyqshylyqqa ıe bolýy da alfavıttiń artyqshylyǵy bolyp sanalady. Alfavıttiń tehnıkalyq jáne ekonomıkalyq tıimdiligi, ekinshi oryndaǵy sharttar. Joǵaryda aıtylǵan negizgi úsh túrli shart birdeı bolǵanda sońǵy eki shartqa laıyqty mán berýge bolady. Bizdiń latyn alfavıtin qabyldaýda qosymsha sharttardy birinshi kezekte qarastyryp otyrǵan sıaqtymyz. Óıtkeni, ekonomıkalyq faktorlar ótkinshi sıpatqa ıe. Aıtalyq ekonomıkalyq áleýetimiz bekemdelgen soń taǵy alfavıt qabyldamaımyz ǵoı. Al, tehnıkalyq artyqshylyqtaryna kelsek, ár alfavıttiń ózindik artyqshylyqtary bar. Bul jerde sheshýshi faktor adam ekenin umytpaǵan jón. Joǵaryda atalǵan eń basty úsh túrli shartty negizge alǵanda bizge eń tıimdisi kóne túrki alfavıtin jetildirip, paıdalanýymyz. Onyń sebepterin naqtylap aıtar bolsaq: Birinshi qajettilik kóne túrki alfavıtin jetildirip ulttyq alfavıt retinde paıdalaný. Kóne túrki alfavıti bizdiń tarıhı tóltýma alfavıtimiz. Sonymen birge derbes ult bolýdyń bir sharty derbes til, derbes jazý, tańbasy bolý. Bul turǵydan da tóltýma alfavıtimizdiń mańyzy zor. 80-jyldarda batys sosıologtary HHİ ǵasyrdyń sońynda dúnıede 5-7 ult qana qalady. Ol ulttar derbes tili, derbes jazýy bar jáne ony saqtap damyta alǵan ulttar dep boljam jasaǵan eken. Sondyqtan da dúnıedegi kóptegen ulttar til, jazý máselesine erekshe kóńil bólip otyr. Kezinde qytaıda latyn alfavıtin alamyz ba, Qytaıdyń tańbaly jazýyn saqtap qalamyz ba? degen másele tóńireginde qoǵamdyq talqy júrgen edi. Sonda qytaı zıalylary ulttyq bolmysyzdy joǵaltyp almaýdyń, ult retinde joıylyp, quryp ketpeýdiń birden bir kepili – qytaıdyń tańbaly jazýyn saqtap qalý dep sheshken. Bir mıllıardtan artyq halqy bar, 5000 jyldyq ulttyq tarıhy bar qytaılar jazýymyzdan aıyrylsaq ult retinde joıylyp ketemiz dep osynsha alańdap otyrǵanda, bizdiń ǵalamdasýdyń qadamyna ilesemiz dep eń negizgi ulttyq qundylyqtarymyzdyń biregeıinen bas tartýymyz qandaı batyrlyq. Al, evreıler ult retindegi damý bolashaǵyn kemeldendirý úshin áldeqashan ólip qalǵan kóne evreı tilin tiriltýge jan salýda. Sonda olar aǵylshyn tili men aǵylshyn alfavıtiniń artyqshylyǵyn bilmeı kórmeı otyr ma? Álde bizdeı tanymaı otyr ma? Joq, olar alfavıt tańdaýdaǵy tarıhı shartty zań retinde qabyldap, sol zańnyń talabyna júginip otyr. Bul turǵydan biz olardyń ozyq tájirıbesin qabyldaýdan bas tartpaýymyz kerek. Óıtkeni, biz zaıyrly memlekettiń ómirsheń mádenıetin qalyptasyrý úshin kúresip jatqan elmiz. Ekinshi derbes jazýdyń bolýy – memlekettik qupıalardy saqtaýdyń tehnıkalyq kepili. Bul óz kezeginde ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdiń de bir kepili. Qazir biz kompúterde Amerıkanyń programmalaryn qoldanamyz. Sondyqtan bizdiń kompúterlerimizdegi qupıa derekterimiz sol programmalardy jasaýshylar men ony jaqsy biletinder úshin «daıyn aspen» teń. Japondyqtar ózderiniń kompúterlik júıesin álemge ashpaı qupıa ustaýda. Ol qupıalyqtyń basty kepili japon grafıkasynyń daralyǵy. Búgingi kúni hakkerler emin-erkin kire almaıtyn dúnıedegi birden bir júıe osy japondyqtarǵa ǵana tán. Bizdiń el damý ústinde jáne damý múmkindigi barynsha mol el. Sondyqtan biz búgingi kúnniń talabyn qanaǵattandyrý úshin emes, erteńgi kúnniń asqaq murattary úshin de jaýap bere alatyn jol izdeýge tıispiz. Tehnıkamyz damıdy, saıası yqpalymyz kúsheıedi, bizdegi tehnıkalyq, saıası jáne rýhanı qundylyqtarymyzǵa basqa elder qyzyǵatyn bolady, sonda ózimizdi ózimiz qorǵaı alatyn, ózimizde bar qundylyqtardy basqalardyń aldynda baǵalaı alatyn quralǵa ıe bolýǵa tıispiz. Mundaı tehnıkalyq jáne rýhanı qorǵanystyń irgetasy alfavıtten bastalady. Úshinshi ulttyq tól alfavıttiń bolýy – ulttyq dybystyq erekshelikterimizdi buzbaı taza saqtaýdyń jáne ony damytýdyń jalǵyz ǵana kepili. Tabıǵaty jat bóten halyqtardyń dybystyq erekshelikterine arnalǵan alfavıtterdiń qaısysy bolsa da bizdiń dybystyq múmkindigimizge sáıkespeıdi, sonyń saldarynan ultymyzdyń dybystyq júıesi buzylady. Til qatynas quraly ǵana emes – oılaýdyń da quraly. Til oıdyń qaby. Qaby buzylǵan oı qutysy buzylǵan aspen teń. Oıdyń qabyn taza saqtaı almasaq, aqyl-oıdyń damýy týraly sóz qozǵaýdyń ózi artyq. Orys alfavıtin qabyldaýdan bizdiń keıbir dybystarymyz buzylǵan. Aıtalyq «ń» dybysyn aıta almaıtyndar men estı almaıtyndar qazaq jastarynyń úshten ekisin quraıdy. Olar «myń» degen san esimdi «myn» dep, «meń» degen zat esimdi «men» dep dybystaıdy. «Ń» degen dybysty jeke aıtsań quıryǵy bar «n» ba, quıryǵy joq «n» ba dep suraıdy. Kóptegen adamdar «i» dybysynyń ornyna «ı» dybysyn, «ó» dybysynyń ornyna «ý» dybysyn qoldanady. Mysaly, Ómirbek deýdiń ornyna «Ýmırbek» deıdi. Temirdi «Tımýr»-ǵa almastyrady. «Á» dybysy adam attarynda qoldanystan shyqqan. Onyń ornyna túgel «A» dybysyn qoldanamyz. Mysaly, Ábdibekti «Abdybek» deımiz. Tórtinshi ulttyq alfavıttiń tarıhı jazý bolýy – tarıhı jadymyzdy qalpyna keltirýdiń ulttyq patrıottyq sezimdi jetildirýdiń, otanshyldyq tárbıeni sińirýdiń eń tıimdi joly. Tarıhymyz tereńde, kóne túrkiler bizdiń ata-babalarymyz, olardan qalǵan muralar bizdiń rýhanı baılyǵymyz degen sózderdi qansha márte estigenmen, jastardyń boıynda ol tarıhtyń óziniki ekenine senimi az. Senim bolmaǵan soń naqty tarıhı tanym da qalyptaspaıdy. Tili bóten, ózi bile bermeıtin jat alfavıtpen jazylǵan bóten mádenıet retinde qabyldaıdy. Bizdiń jastardyń kóne túrki eskertkishterin zertteýge kóp qyzyqpaýynyń sebebide osynda bolsa kerek. Egerde ol eskertkishterdiń jazýlaryn tanysa, ol alfavıtti ózderi qoldanyp otyrsa tarıhı muranyń rýhyn boılaryna tez sińire alady. Ol muralardyń ózderine ǵana tıesili mura ekenine, onda jazylǵan tarıh óz ata-babalarynyń tarıhy ekenine aqyly ǵana emes jandary senedi. Senim kúsheıgen jerde ulttyq tarıhı jady da kúsheıedi. Ulttyq maqtanysh, ulttyq patrıottyq sezim, otanshyldyq rýh, tarıhqa, óz ultyna degen qurmet osydan qalyptasady. Besinshi kóne túrki alfavıtiniń tehnıkalyq artyqshylyqtary. Latyn alfavıtine kóshýdi jaqtaýshylar onyń osy zamanǵy ǵylymı tehnıkaǵa ıkemdiligin basty nazarda ustaıdy. Sonyń ishinde kompúterge kirgizýge qolaıly degendi alǵa tartady. Alaıda, bul basty shart emes. Jazýdyń qolaısyzdyǵy jaǵynan dúnıede aldyńǵy orynda turatyn elder Qytaı, Japon, Koreı elderi. Mysalǵa qytaıdy alsaq, olar ıeroglıfteriniń sanyna ózderi áli jetken emes, qansha sóz bolsa sonsha ıeroglıf bar. Biraq olar bizdiń jazýymyz kompúterge kirmeıdi dep ózderiniń tarıhı jazýlarynan jeringen joq, kerisinshe, jazýlaryn kompúterge kirgize bildi. Qytaı jazýyn kompúterde basý úshin aldymen aǵylshynsha transkrıpsıasyn jazyp alyp, sonan soń qytaıshaǵa aınaldyrady. Sonda bas-aıaǵy 30 áripti kompúterge kirgize almasaq, ony ózimizdiń osaldyǵymyzdan kórmeı, ne ge bar páleni alfavıtke (áripke) aýdarýymyz kerek. Reti kelgende aıta ketken jón kóne túrki alfavıti soldan ońǵa, ońnan solǵa, joǵarydan tómen, tómennen joǵary tórt baǵytta birdeı jazýǵa qolaıly alfavıt. Bul asa sırek kezdesetin artyqshylyq. Ásirese, kompúterlik operasıalardy júzege asyrýda teńdessiz qasıetke ıe. Qazaqstan qazir Orta Azıa aımaǵynda jetekshi oryndaǵy el, onyń ústine Ortalyq Azıa elderiniń saıası odaǵyn qurýǵa bastamashy bolyp otyr. Ǵylymı jaqtan da túrkologıanyń ortalyǵy bolýǵa múmkindigi bar el. Bul bastamashylyq bizdiń múmkindigizben salystyrǵanda áli de jetildire túsýdi qajet eteri anyq. Biz berisi qazaq halqynyń, arysy tutas túrki jurtynyń bolashaǵy úshin basqalardan artyq jaýapkershilikti arqalaýǵa tıispiz. Sebebi, bizdiń rýhanı potensıalymyz basqa túrki jurttaryna qaraǵanda áldeqaıda artyq. Til baılyǵy jaǵynan biz báriniń de aldyndamyz. Mysalǵa týystyq ataýǵa kelsek túrikter shojyq, shojyǵym shojyǵy degennen ary bara almaıdy. Uıǵyr, ózbekterde bala neýere, páı neýere arǵy jaǵy buldyr. Qazaqta «ata, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene, júrejat, týajat» «jaýtanysam» bolyp kete beredi. Onyń ústine til tazalyǵy jaǵynan da qazaq tili aldyńǵy orynda. Kóne túrki tiliniń tazalyǵyn saqtap qalǵan jalǵyz til – qazaq tili. Túrik tilinde aǵylshyn tiliniń elementi basym bolsa, uıǵyr, ózbek tilderinde arab, parsy sózderiniń ara salmaǵy joǵary. Onyń ústine túrik tilindegi aǵylshyn sózderi bútindeı túrik tiline sińip ketken. Ol sózderdi qabyldaǵan kezde de túrik tiliniń erekshelikterine beıimdep qabyldaǵan. Uıǵyr, ózbek tilderindegi arab, parsy sózderi de osyndaı. Ol sózderdiń basqa ulttyń sózi ekeni ajyratylmaı ketken. Al, qazaq tiline kelsek, bizdiń leksıkamyzdaǵy arab, parsy sózderi az. Al, orys tilinen kirgen sózder bizdiń tilimizdiń ereksheligine sáıkes ózgeristerge túspegen. Orys tiliniń óz ereksheligi boıynsha qabyldanǵan. Bul arada bizdiń shet tilderden sóz qabyldaýdaǵy kemshiligimiz bolyp atalyp kelgen, basqa halyqtardyń sózderin áýelgi bolmysyn ózgertpeı, óz tilimizdiń zańdylyǵyna beıimdemeı qabyldaı salatyn, ózimiz sol sózdiń tabıǵatyna beıimdelip ketetin ereksheligimiz bizdiń tilimizdegi shet tilderden kirgen sózderdi ońaı ajyratyp alýǵa múmkindik beretin artyqshylyq tetik bolyp otyr. Ekonomıkalyq jaqtan da Túrkıadan basqa eshbir túrki tekti memleket Qazaqstanmen teńdese almaıdy. Bizdiń tabıǵaı baılyqtarymyz, geografıalyq jaǵdaıymyz basqalar oryndaı almaıtyn talaptardy oryndaýǵa múmkindik beredi. Qazirgi dúnıelik aǵymǵa qaraǵanda túrki halyqtarynyń jeke-jeke memleket bola tura rýhanı tutastyqqa jetýi saıası jaqtan da asa mańyzdy. N.Nazarbaevtyń Orta Azıa odaǵyn qurý ıdeasy da osyndaı qajettiliktiń talaby ekeni daýsyz. Al, túrki halyqtarynyń basyn saıasat arqyly biriktire almaıtynymyz anyq. Ekonomıkalyq múddeler ulttardyń odaqtasýyna túrtki bolǵanmen, birtutastyqqa jetkizetin jol bola almaıdy. Taza til máselesi de bul problemanyń túıinin sheshe almaıdy. Óıtkeni, ár halyq óz tilin súıedi, óz tilin saqtap qalǵysy keledi. Al olarǵa ortaq til jasap berý eshkimniń de qolynan kelmeıdi. Túrik halyqtarynyń basyn biriktirý degen sóz olardyń basyn qosyp jańa ult jasaý emes, qaıta túrki tektes halyqtardyń rýhanı tutastyǵyna qol jetkizý. Túrki tektes halyqtardyń taǵdyrynyń ortaq ekenine ár túrki tektes azamattardyń kózin jetkizý. Bul rýhanı tutastyqqa jetýdiń jalǵyz joly – ortaq alfavıttiń bolýy. Ol ortaq alfavıt sózsiz kóne túrki alfavıti negizinde jasalýy kerek. Sonda bul alfavıtke túrki halyqtarynyń bári de qurmet etetin bolady. Al onan ary túrki halyqtaryna ortaq tý, ánuran bolsa, rýhanı tutastyqty odan ári bekemdeı túsetini anyq.

Qazaqy dástúrlerdi berik ustaný, sharıǵat sharttaryna adaldyq, álemdik aqsúıektik ádepterdi jete meńgerý, dostyq, qaryzǵa beriktik, eń bastysy ult múddesi úshin bárin qurban etý sıaqty asyl qasıetterdi Alash qaıratkerleriniń barshasynyń boıynan tabýǵa bolady. Rymǵalı Nurǵalı