ÁOJ 373.371.83

«ALPAMYS BATYR» JYRYN OQYTÝ ARQYLY TÁRBIE JUMYSTARYNYŃ QUZYRETTİLİGİN ARTTYRÝ

Z.D. Kóshimbetova Q.A. Iassaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti Taraz ınstıtýty, Taraz q.

«Alpamys batyr» jyry qazaq halqynyń aýyz ádebıetine jatady jáne jyrdyń qazaqsha birneshe nusqalary bar. M. Ǵabdýlın «Alpamys batyr» jyrynyń jınalýy men zerttelýi týray bylaı dep jazady: «…«Alpamys» qazaq eline, ásirese ońtústik qazaqtaryna, erteden tanys, kóp zaman boıyna aýyzsha aıtý arqyly taraǵan kóne jyrdyń biri bola tursa da, tek ótken ǵasyrdyń aıaq kezinde ǵana hatqa túsip, baspa júzine shyqty. Jyrdyń bir varıantyn alǵash ret Júsipbek qoja Sheıhuly Islamov degen kisi 1899 - jyly Qazan qalasynda bastyryp shyǵardy. Sodan keıin jyrdyń osy varıanty ózgerissiz 1901, 1905, 1907, 1910, 1912, 1914, 1916 jyldary qaıta basyldy. Jyrdyń bul varıantynda aıtylatyn negizgi áńgimeler Alpamystyń Gúlbarshynǵa úılenýi, Taıshyq hanǵa attanýy. Ultandy jeńýi jaıynda bolatyn…» (M.Ǵabdýllın,«Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti», Almaty, «Mektep» baspasy, 1974- jyl, 169 -170 better). Alpamys batyrdyń qalmaqtarmen soǵysqan sáti jyrda bylaı sýretteledi: … Astynda Shubar sekirdi, Jazym bolyp keter dep, Ústinde bala bekindi, Shynjyr arqan,temir tor, Jún- jún bolǵan sekildi. Taǵy shubar bulqyndy, Ústinde bala julqyndy, Qamalap turǵan qalmaqqa, Jalǵyz bala umtyldy. Endi qalmaq sasady, Qaqpanyń aýzyn ashady. Birine biri qaramaı, Qaqpaǵa qulyp sala almaı, Bet betimen qashady. Aldyńǵy jaǵyn qalmaqtyń Art jaǵy kelip basady… …Kók ordanyń basynda, Kók ózenniń qasynda, Taıshyq handaı hanyna Alpamys beren aıqasty. Qarsylasyp qalysty, Taıynbaı naıza salysty. Birine biri ylaǵyp, Eki naıza qaǵysty. Osy menen ekeýi Biraz jerge barysty. Naızalaryn tastasyp, Qylyshpenen salysty. At ústinen júgirtip, Birin biri shabysty… («Alpamys batyr», «Qazaq ádebıeti» (hrestomatıa), qurastyrýshylar: T.Aqsholaqov, Á.Qanafın, M. Hasenov, Almaty, «Mektep» baspasy, 2001 -jyl, 89 bet). Jasóspirimderdi erlikke, batyrlyqqa, Otandy súıýge tárbıeleýde «Alpamys batyr» jyrynyń mańyzy zor. Alpamys týǵan elin shet el basqynshylarynan qorǵaýda eren erligimen halyq súıispenshiligine bólengen tulǵa. Alpamystyń baýyrlaryna degen ystyq yqylasy jyrdyń ón boıynda órbip, órilip otyrady. Baýyrlaryna degen mahabaty da Otanyn sheksiz súıetinin dáleldep tur. Alpamys batyrdyń boıyndaǵy patrıottyq sezim bylaı óriledi: «Qarsy umtyldy Alpamys, Aq tuıǵyndaı quntıyp. Aýadan quıǵan tuıǵyndaı, Bir uryp ketti sypyryp. Ushyp ketip kállasy, Denesi qaldy otyryp… («Alpamys batyr», «Qazaq ádebıeti», (hrestomatıa), qurastyrýshylar: T. Aqsholaqov, Á.Qanafın, M. Hasenov, Almaty, «Mektep» baspasy, 2001- jyl, 87 bet). Alpamystyń jaýyna degen ymyrasyzdyǵy qalmaqtyń Taımas degen batyryn jekpe-jekte óltirýinen anyq baıqalady. Taımastyń jeńilýi : «Ushyp ketti kállasy, denesi qaldy otyryp…» – dep sýretteledi. M. Ǵabdýlın: «… Á.Dıvaev «Alpamystyń bir varıantyn Jıenmurat Bekmuhamedovtan jazyp alyp, «Burynǵy ótken zamanda Jıdeli-Baısyn degen jerde ótken Alpamys batyrdyń hıkaıasy degen atpen 1901-jyly bastyryp shyǵardy. Jyrdyń bul varıanty (nusqasy, 3. K) Alpamystyń Gúlbarshynǵa úılenýimen aıaqtalady…»-dep jazdy ( M.Ǵabdýlın, « Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti», Almaty, «Mektep» baspasy, 1974-jyl, 170-bet). Belgili fólklorshy Áýbákir Dıvaevtyń Jetisý jerine kelip qazaq halqynyń aýyz ádebıetin jınaǵany belgili. Onyń «Tartý» atty jınaǵy qazaq fólklorynyń birine jatady. Qazaqtyń belgili jazýshysy S. Muhanov ta qazaq fólkloryn jınap, kitap etip bastyrýda kóp eńbektendi. Keńes úkimeti qurylǵannan soń qazaq batyrlar jyryn jınaq etip shyǵarý qolǵa alyndy. Bul ıgi iste S. Muhanov az eńbektengen joq Bul jóninde M. Ǵabdýllın bylaı dep jazdy: «… 1922-jyly Á. Dıvaev «Alpamys» jyryn qaıta bastyryp shyǵardy. Al 1939- jyly «Batyrlar» atty jınaq shyqty. Onyń redaksıasyn basqarǵan, sóz basyn jazǵan S. Muhanov edi. Ol «Alpmys» jyryn jańa jınaqqa engizgende, jyrdyń elarasynda aıtylyp kelgen jáne buryn baspa júzinde shyqqan nusqalaryn sheber biriktirdi de, tutas bir jyrǵa aınaldyrdy…» (M. Ǵabdýllın, Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti», Almaty, «Mektep» baspasy, 1974-jyl, 169-170 better). «Alpamys batyr» jyrynda Alpamys pen Taıshyq hannyń aınasy tebirene jyrlanady. Alpamystyń ón boıynda jaýyna degen yza-kek qaınaıdy. Jyrdy oqýshy nemese tyńdaýshy Alpamys boıyndaǵy patrıotızmge qaıran qalady: … Olar maıdan ishinde, Túzetti bular uysty. Oıyn eken burynǵy, İriletti jumysty. Ordan bala shyqqaly, Alǵan joq áli tynysty. Ekeýi de boldyryp, Atynyń basyn burysty… Alpamystyń árýaǵy, Taıshyqtyń ústin basady. Muny bilip Taıshyq han Qalaǵa qaraı qashady. Qaqpanyń jetip aýzynda, Taıshyq handy shanshady… («Alpamys batyr», «Qazaq ádebıeti», (hrestomatıa), qurastyrǵandar: T. Aqsholaqov, Á.Qanafın, M. Hasenov, Almaty, «Mektep» baspasy, 2001- jyl, 89 - bet). Qazaq halqynyń aýyz ádebıetiniń «Alpamys batyr» jyry jastardyń rýhanı baılyǵyn arttyrýda úlken ról oınaıtyny belgili. Alpamys—batyr. Ol óz halqynyń joǵalyp ketken bir bóligin izdep taýyp, óz eline qosý úshin shybyn janyn shúberekke túıip attanady. Jyrdyń kótergen bir ıdeıasy—eldik pen birlik. Bul jóninde M. Ǵabdýlın bylaı dep jazady: «… Alpamystyń batyrlyq iske bel baılaǵan sapary Gúlbarshyndy izdep shyǵýynan bastalady. Ózine- jar- joldas- qalyńdyq izdep shyǵý, bul jolda ár túrli erlik ister jasap, batyrlyq synnan ótý- dúnıe júzindegi epostyq shyǵarmalardyń kóbinde kezdesetin jaı. Ondaǵy batyrlardyń Alpamystan úlken bir aıyrmashylyǵy bar: Alpamys batyrdyń iske tek Gúlbarshyn úshin ǵana attanbaıdy. Ol bir kezde Baıbórige ókpelep bóline kóshken, qalmaq eline ketken qońyrat rýynyń bir bóligin izdep te shyǵady. Ózine týys bolǵan rýdyń bir bóligi jat jurtqa kóship ketýi, qalmaq hanyna qońsy bolýy, onyń zorlyq- zombylyǵyn kórýi, Alpamysqa qatty batatyn sıaqty…» ( M. Ǵabdýlın, «Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti», Almaty, «Mektep» baspasy, 1974-jyl, 172-173-better). Jyrda Alpamys óz halqynyń janashyry, qamqtrshysy. El birligin saqtaýshy batyr. Onyń oıy men maqsaty bólingen eldi biriktirý. «Bólingendi bóri jer» degen ulaǵatty sózden qorytyndy shyǵarý. «Tórteý túgel bolsa tóbedegi keledi» degen ataly sózdiń qadir – qasıetin uǵyný. Osy turǵydan qaraǵanda Alpamys batyr ǵana emes, iri qaıratker, kósem. Sondyqtan M. Ǵabdýlın: «…ol ókpelep kóship ketken el-jurtynyń bir bólegin qaıtarý, ony qońyrattarǵa qaıta tabystyrý, tatýlastyrý maqsatyn kózdeıdi, rý birligin qarastyrady. Jyr rý arasynda birlik bolsa, eldik bar ekendigin ańǵartady. Baısarynyń qalmaq hanyna kóship ketýin, ol jerde jat jurttan qorlyq kórýin sýretteý arqyly jyr birsypyra jaıdy elestetkendeı bolady. Rý birligin buzyp bóline kóshken adamdar osyndaı ókinishti kúıge ushyraıdy, sondyqtan birlik saqtaý kerek degen qorytyndy jasaıdy. Osy rette rý birligen qorǵaýshy batyr bolýy kerek dep tanıdy. Batyr rý birligin qorǵaýshy ǵana emes, ol sonymen qatar, batyry bolmaǵan rý bytyrap, tozyp ketedi dep kórsetedi…--dep jazdy. ( M. Ǵabdýlın, «Qazaq halqynyń aýyz ádebıeti», Almaty, «Mektep» baspasy, 1974-jyl 173 bet). Ata – babalarymyzdyń qanyna sińgen dástúr – jerdi shet el basqynshylarynan qorǵaý bolsa, sol jerdi qorǵaýshy halyqtyń basyn biriktirip ustaý ıdeıasyn urpaqtan-urpaqqa jetkizip otyrǵan. Osy eldi biriktirý ıdeıasy «Alpamys batyr» jyryn bıikke kóterip tur. Qazaq halqynyń ulttyq ıdeıasy da osy eldi biriktirý, qasıetti jerdi qorǵaý. El qorǵaý degenimiz- ult birligin saqtaý. «Alpamys batyr» jyry eldigimiz ben erligimizdi búkil álemge bildiretin asa kórneki, halqymyzdyń salt –dástúri saqtaǵan jyr. Jyrdy oqytý arqyly mektep oqýshylaryn patrıotızmge tárbıeleý- qazirgi tańdaǵy kezek kúttirmeıtin másele.