Alashtyń aldaspany

Berdiqoja batyr týraly biz ne bilemiz

Baldáýren – balalyq shaqtaǵy bir beıne áli esimde. Ol aýyldaǵy Tasqynbaı atanyń kelbeti edi. Qadirmendi qarıa tarıh týraly, ótken babalar ómiri týraly keremet áńgimeler aıtatyn. Sonyń biri tómendegideı tolǵanys-tyn.

“Batyrlardyń ishindegi has batyr ǵana ólimnen qoryqpaǵan, keler kún, urpaqtyń erteńi dep naızasyn kókke shanshyp, sharq urǵan solardyń biri ǵana emes-aý, biregeıi Berdiqoja batyr edi ǵoı. Ol tek shanyshqylynyń ǵana emes, alty Alashtyń, tutas qazaqtyń qaısar, er minezdi uly bolatyn. Átteń ... Osy kúnge deıin babamyzdyń jerlengen jerin bile almaı júrgenimiz ókinishti-aq!” – deıtin qarıa. So­dan keıin ol kisi bizge meıirlene kóz tastap: “Al, sender, balalarym, alda-jalda batyr babalaryń týraly estigen-bilgenderiń bolsa – urpaqqa estelik qaldyryńdar, zıratyn tapsańdar, basyna baryp duǵa oqyp, kindik qany tamǵan jerdiń bir ýys topyraǵyn bizdiń atymyzdan salyńdar. Sonda babalaryńnyń arýaǵy bir aýnap túseri haq!”, dep atalyq amanatyn aıtýshy edi. Bul sózdi keıinirek Qarataı Turysov, Mekembaı Omarov aǵalarymyz da eske alyp, qostap-qoldap, qýattap júretin.

Odan beri de kóp ýaqyt ótti. Talaı sý aǵyp, birtalaı dúnıe ózgerdi. Urpaqtyń almasýy, qoǵamnyń aýysýy boldy. Qaıda júrsem de aýyl aqsaqaly amanat etken sol bir sóz qulaǵymnan ketpeı qoıdy. “Shanyshqyly Berdiqoja batyr! Ol kim? Qandaı batyr, nesimen batyr bolǵan? Nege shanyshqyly dep tutas rýdyń atyn batyrǵa qosarlap aıtady? Qazaq eline qandaı eńbegi sińgen? Tarıhta bar bolsa, jerin jaýdan qorǵasa, erlik kórsetse – nege esimi Qarasaı, Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı jáne taǵy sol sekildi batyrlardyń qatarynda atalmaıdy? Zıraty qaıda? Urpaqtary nege únsiz?” degen saýaldar jan-jaǵymnan úzdiksiz qaýmalap, únemi mazalap júretin. Ásirese sońǵy kezderi: “Neden bastaý kerek? Kimge barý qajet?” – dep jıi oılanatynmyn. Munyń jaýaby bir kúni tabyldy.

2005 jyldyń 22 shildesi bolatyn. Qyzmetten kelip, ádettegideı “Egemen Qazaqstan” gazetin oqı bastadym. Onda fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Aqseleý Seıdimbektiń “Baıǵozy batyr” atty kólemdi dúnıesi jaryq kóripti. Oqyp otyryp tóbem kókke bir eli jetpeı qaldy. Taptym! Tabyldy!

Maqalada shanyshqyly Berdiqoja batyr týraly ǵalym – qalamger aǵamyz bir ret emes, úsh jerde erekshe atap kórsetipti. Tómendegi joldardy júregim tolqyp, sirá, on-jıyrma ret oqyǵan shyǵarmyn. “Baıǵozy batyr óz kezeginde ... kereı Jarylǵap, álteke Jıdebaı, shanyshqyly Berdiqoja, shapyrashty Naýryzbaı, ýaq Baıan, alban Raıymbek sıaqty batyrlarmen joryqtas joldas, tós tıgizgen dos-qurdas bolady. Osy oraıda Máshhúr Júsip Kópeevtiń sózi eske túsedi, – dep jalǵastyrady ǵalym. — “Abylaı hannyń zamanyndaǵy qazaq jurtynan shyqqan batyrlar qarakereı Qabanbaı, qanjyǵaly Bógenbaı, qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, kókjarly kókjal Baraq... shanyshqyly Berdiqoja, syrym Malaısary... baltakereı Tursynbaı, taraqty Baıǵozy, on san Orta júzge uran bolǵan Oljabaı, Malaı jádigerden Jaýǵash, Bıǵash, bóri tondy bórte atty, bóri bas Ormanshy, aqsary Shotana, qozǵan Bıikshe mergen, qaraýylshysy álteke Jıdebaı, ýaq Baıan. Bul aıtylǵan batyrlardyń bári de Erbekeıshe buzaý jaryp batyr atanǵan emes, jalǵyz júrip qalmaqtyń qamalyn buzǵan batyrlar...

Altyn qaqpaly qorǵandy buzatuǵyn jolda syrym Malaısary da bar edi, shanyshqyly Berdiqoja da bar edi, – depti Máshhúr Júsip”.

“Egemendegi” maqalany oqı otyryp, Berdiqoja batyr rý, taıpanyń, shaǵyn eldiń emes, berisi qazaqtyń, arysy alty Alashtyń namysyn qorǵaǵan, bes qarýyn saılap, kegin almaı qoımaǵan, artynan ergen bir qaýym jurtty asyraǵan nar tulǵaly er ekenine kózim anyq jetti. Batyrdy izdeýge muryndyq bolǵan maqaladan keıin dereý baba jóninde naqty derek bergen qazaqtyń Máshekeńi, Alashtyń ataqty shejiresi atanǵan Máshhúr Júsiptiń eńbekterine den qoıdym.

Qolyma alǵash túskeni 1993 jyly Almatydaǵy “Jalyn” baspasynan shyqan M.Kópeıulynyń “Qazaq shejiresi” atty kitaby boldy. Sonyń 73-shi betinde, arýaǵynan aınalaıyn, Máshekeń “Shanyshqyly Berdiqoja” degen arnaıy taraý jazǵan eken. Onda mynadaı joldar bar: “Abylaı han zamanynda shanyshqyly Berdiqoja batyrdy jerge talasyp, kektesip júrip rýy azdyǵynan óshtesken dushpan ósip-óngen rýy – týǵany kóptiginen ustap alyp óltireıin dep jatqan eken:

Týysqany az eldiń erligi zaıa,

Tileýqory joq erdiń eńbegi zaıa.

Ekiden kishi balam,

Erjetken soń bálem,

Qaratal Qoıandyǵa qosyńdy taıa, —

degen eken. Sol aıtqany aıtqandaı bolyp, ekiden kishi, úshinshi balasy er jetip, at arqasyna mingen soń, ákesin óltirgen eki aǵaıyndy neme eken, sol ekeýiniń birin Qaratal Qoıandyda óltirip, biri qashyp, “bul Arqada bolsam, meni tiri qoımas” dep, Buhar ketken eken. Sony qoımaı qýyp baryp, sol Buharda júrgen jerinde óltiripti. Berdiqojany joqtaǵan joqtaýynda aıtylǵan eken:

Mingeni Berdekemniń qara alaıaq,

Jaý, shirkin, kiselepti-aý aıamaı-aq.

Berdiqoja batyr balalaryn synaǵanda bylaısha synaıdy eken. Úıelmeli — súıelmeli úsh balasy bolypty, bir-birimen teteles týǵan. Birde pyshaqty sabyn jerge tirep, ushyn joǵary qaratyp, balalaryna:

– Ana jaqtan domalap kelip, myna pyshaqtyń ústinen ótińdershi, – deıdi eken. Úlken balasy domalap kelýin kelip, dál pyshaqqa jaqyn kelgende, taıqyp, jaltaryp aýnaıdy eken. Ekiden sońǵysy pyshaqpen jumysy joq, jaltarmaı, bultarmaı aýnaıdy eken. Pyshaqtyń ózi jaltarady eken. Ózin jaý óltirerin bilgen soń, joldasyna aıtqan eken:

– Jaý jerinde qaldym ǵoı, meniń súıegimdi alyp kete almassyńdar, bir barmaǵymdy kesip alyp, mańaılas jerlerine kómińder de, soǵan tam salyp, “Ber­diqoja tamy” atańdar. Meni esine alǵandar duǵa ǵylyp óter, — dep.

Daǵandeli ózeniniń jaǵasyna tam salypty, shoshaq mola kúni bul kúngishe qulamaı tur desedi. Daǵandeli ózeni Qarqaralyǵa qaraǵan eldiń shetinde, Kókshetaý, Dýana taýlarynan kórinip turady, – deıdi. Júrginshiniń qara jolynyń ústinde, Jetisýǵa barǵandar Qozy Kórpesh – Baıan tamyn kórdik, Shanyshqyly Berdiqoja batyrdyń tamyn kórdik desedi”.

Máshhúr Júsip atamyz qaldyrǵan jazbalarynda osylaısha oı túıipti. Joǵarydaǵy sóılemderdi oqyǵannan keıin men taǵat tappadym. Tarıhshylar men ǵalym-zertteýshilerdiń XVİİİ ǵasyrdaǵy tarıhı oqıǵalar, sol kezeńdegi batyrlar men bıler jóninde jazǵan kitaptaryn izdestire bastadym. İshinen Berdiqoja babam týraly derekterdi terýge kóshtim. Solardy jınastyryp júrip, Máshekeń jazyp ketken Qaraǵandy oblysyndaǵy Qarqaraly aýdanynyń azamattaryna da suraý saldym. Mundaıda ýaqyt ótip bola ma? Degenmen, batyr babamyz jaıynda jazyl­ǵan kitaptar, zertteýler, maqalalar men arhıvtik málimetter birte-birte jınaqtala bastady. Ústimizdegi jyldyń mamyr aıynda Qarqaraly aýdanynan jaqsy habar kelip jetti. Máshekeń atamyz jazǵandaı, Daǵandeli ózeniniń bıik bir belesinde Berdiqoja batyrdyń tamy bar bolyp shyqty.

Dereý jolǵa jınaldyq. “Qazaqstan” ulttyq telearnasynyń tilshisi men operatory, taǵy birneshe azamat osy jyldyń 17 mamyrynda Qarqaralyǵa kelip jettik. Bizdi ultjandy azamat, Qarqaraly aýdanynyń ákimi Nıhanbaı Omarhanov jyly júzben kútip alyp, batyr jerlengen jerge ózi bastap alyp bardy. Qarqaralydan 250 shaqyrym qashyqtyqtaǵy Temirshi aýylyna túske taman ilindik. Aýyldan 45 shaqyrym jerde Máshekeń jazǵan Kókshetaý men Dýana taýlary ornalasqan eken. Eki taýdyń aralyǵyndaǵy Daǵandeli ózeniniń bıik jerinde eski mazar tur.

Osydan eki jarym ǵasyr buryn turǵyzylǵan batyr beıitiniń qos qabyrǵasy qulap, kesekteri jan-jaqta shashylyp jatyr. Kúmbeziniń jartysy ǵana saqtalypty. Degenmen jel men jaýynnan mújilip, kún kózi qaqtaǵan batyr mazary óziniń asqaqtyǵan saqtap qalypty. Uzyndyǵy segiz metr shamasynda, kúmbezi doǵal, tórt qulaqty, bıik etip soqqany kórinip tur. Saqtalyp qalǵan ońtústik shyǵys buryshy ıinniń bitisi onyń sharshyly shıki kirpishten órilgenin ańǵartady. Beıitten sál tómende taspen shegendelgen qudyq bar eken. Tereńdigi qyryq qulashtaı. Sýy taza ári sýyq. Kezinde bul mańaıda, irgedegi Daǵandeli ózeni boıynda batyr babaǵa qarasty aýyldar qonys tepken kórinedi.

Dál osy jerde XVİİİ ǵasyrda Abylaı han týynyń astyna bir qol bolyp birigip, Qazaq elin qanymen, janymen qorǵaǵan Bógenbaı, Qabanbaı, Qarasaı, Jánibek, Baraq batyrlarmen tize qosyp aıdahardaı Qytaı men qaharly jońǵar-qalmaq basqynshylaryna qarsy erlik kórsetken Berdiqoja batyrdyń múrdesi jatyr degenge ne senerińdi, ne senbesińdi bilmeısiń. Alaıda, arnaıy at basyn tirep kelgen bizdi Temirshi aýylynyń ákimi Qaırat Muhtardyń sózi jigerlendire tústi.

– Bala kezimizde kónekóz qarıalar “bul zıratta jaýgershilik zamanda qol bastaǵan batyr jerlengen” dep aıtyp otyratyn. Keıinnen Máshhúr – Júsip Kópeıulynyń kitaby arqyly Berdiqoja batyr jatqanyn oqyp bildik. Keıbireýler “Barmaqtyń beıiti” dep te ataıdy. Onyń mánisi mynada bolsa kerek: jońǵarlarmen shaıqasta jaý qorshaýynda qalatynyn sezgen batyr úzeńgiles joldastaryna barmaǵyn qy­lyshpen shaýyp berip, ony el kóp júretin jerge jerleýin suraǵan desedi. Bul naqty dáleldenbegen. Ańyz túrinde aıtylady, – dep Máshhúr Júsip sózin eske saldy.

Al Temirshi aýylynyń turǵyny Qabykesh Eljanov degen qarıa aýyl basshysyn qostap, bylaı dedi:

– Osy Daǵandeli ózeniniń boıynda 1968 – 1970 jyldary jylqy baqtym. Onda ózenniń sýy mol, aǵysy qatty edi. Myna jaqtan Shubartaý aýdanynyń, myna jaqtan Qarqaralynyń malshylary osynaý kókoraı shalǵyndy, maısa alqapqa kelip bas qosatyn. Birin-biri qonaqqa shaqyryp, áńgime-dúken quratyn. Sondaı áńgimeniń birinde barshatastyq kereı Tańsyqbaıdyń Qaseni bul zıratta Berdiqoja batyrdyń denesi jatyr degendi aıtyp edi. Men bul beıitti 1962 jyly kórgenimde qabyrǵalary bútin, kesekteri túgel bolǵan. Sodan beri qanshama jyldar ótti. Kútim bolmaǵasyn beıit qulap, topyraqqa aınalady emes pe?..

Aýdan ákiminiń aıtýynsha, osy aýmaqta Qazaq eliniń qazyǵy retinde saqtalǵan 300-den asa tarıhı-mádenı eskertkish bar kórinedi. Jalpy Qarqaralynyń úsh myń jyldan astam tarıhy bary belgili. Ǵalymdar bul aımaqtyń 10-15 paıyzy ǵana zerttelgenin alǵa tartady. Dese de, sońǵy jyldary Elbasynyń “Mádenı mura” baǵdarlamasy aıasynda birqatar ıgilikti is-sharalar qolǵa alynypty.

Kezinde qazaq óneriniń ordasy atanǵan Qoıandy jármeńkesinen bastap Qarqaralynyń tarıhyn zertteýde, tarıhı ǵımarattarǵa jóndeý (restavrasıa) júrgizýde edáýir jumystar atqarylypty. Ákimniń aıtýynsha, irgesi qalanǵanyna 156 jyl bolǵan Qarqaralydaǵy Qunanbaı meshiti qalpyna keltirilip, Abaı toqtaǵan úı men dáýlesker kúıshi Táttimbettiń mazary jóndeýden ótedi eken. Sonymen qatar daýylpaz aqyn Qasymnyń (Amanjolov) týǵan aýylyn abattandyrý, ataqty sazger-ánshi Mádı Bapıulynyń muralaryn jaryqqa shyǵarý úshin de qomaqty qarjy bólinipti. Bir atap aıtarlyǵy osynaý ıgilikti sharalardyń arasynda Berdiqoja batyrdyń beıitin jańartý isi de josparda bar eken.

Sonymen, ózimiz basyna táý etip, Quran baǵyshtaǵan, kindik qany tamǵan jerden alys jatqan Berdiqoja batyr týraly joǵaryda aıtqannan basqa ne bilemiz? Endi qolda bar derekterge bir sát nazar aýdaryp kórelik. Qazaqstan ulttyq ensıklopedıasynyń 2-shi tomynyń (Almaty, 1999 jyl) 286-betinde Berdiqojaǵa da oryn berilgen. Onda: “Berdiqoja batyr (shamamen 1690-1770 j.j) – jońǵarlarǵa qarsy shaıqasta qol bastaǵan aǵa batyr. Maǵlumattarǵa qaraǵanda qazaq qolbasylary Berdiqoja batyrsyz han keńesin ótkizbegen, joryqqa da shyqpaǵan. Ony Uly júzde Tóle bıden keıingi úlken saıası qaıratker, uly qolbasshy mártebesinde qurmettegen. Berdiqoja batyr Aıagóz, Bulanty-Bileýti jáne Sarysý ózeni boıyndaǵy, İle basyndaǵy Talqy, Ebi, Alakól, Altaıdaǵy Ulanasý, Qandysý, Aıdynsý, Shar, Shorǵa urystarynda, Qozymańyraq, Qoımańyraq, Aqsháýli, Itishpes kólderi mańyndaǵy, Ańyraqaıdaǵy shaıqastarda Uly júz jasaqtaryna basshylyq etken” dep jazylǵan. Basqa-basqa, ǵylymı-tarıhı jaǵy jiti zerttelgen, kúmándi oıdan ada ensıklopedıalyq eńbek bultartpas aıǵaqqa qurylady. Demek, Berdiqoja batyr Abylaı hannyń dáýirinde ári qolbasshy, ári iri saıası qaıratker bolǵany tarıhtan málim bolyp otyr. Han keńesi, anaý-mynaý emes, úsh júzdiń ıgi jaqsysy bas qosqan han otyrysy Berdiqoja batyrsyz ótpeýi – onyń aqyly asqan kemeńger adam ekenin dáıekteıdi.

Tarıhı taqyrypqa tyń túren salǵan, qazaq ádebıetinde qabyrǵaly orny bar Qabdesh Jumadilovtiń “Daraboz” romanynda da Berdiqoja batyrdyń dostyqqa berik, adamgershiligi mol, qıyndyqta árdaıym joldas-joranyń janynan tabyla biletin qasıetti adam ekeni aıtylǵan. Jazýshy shanyshqyly Berdiqojanyń 1729 jyly Itishpes – Alakól boıynda qalmaqtarmen bolǵan iri shaıqasta kertóbelinen aıyrylǵan qarakereı Qabanbaıǵa óziniń aqboz atyn berip, qaptaǵan qalmaq qolynan batyrdy aman alyp qalǵanyn baıandaıdy. Jazýshynyń pikirinshe, Qabanbaıdyń “Daraboz” atanýyna sebepshi bolǵan da sol Berdiqojanyń aqboz aty eken. Sodan keıin Berdiqoja men Qabanbaı ekeýi jan aıamas dos bolady. Kóp jyl boıy Qabanbaımen tize qosyp, Orta júz jaǵynda birge soǵysady.

Shejireshi Máshhúr–Júsiptiń: “Shanyshqyly Berdiqoja – Abylaı zamanyndaǵy eń ataqty, eń senimdi batyrlardyń biri”, degen sózi Berdiqojanyń Abylaıdyń adal da has batyry bolǵanyn dáleldese kerek.

Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń “Jalańash baba” degen shyǵarmasynda Abylaı týy astynda birikken qarakereı Qabanbaı, qanjyǵaly Bógenbaı, shanyshqyly Berdiqoja, kókjarly kókjal Baraq batyrlardy ataıdy. Zerdeli aqynnyń sózine sensek, kókjal Baraq pen tama Shynqoja naıman jigitterinen quralǵan 2000 jaýyngerlerdi bastap, Alataýdaǵy qyrǵyz aýyldaryn shaýyp, kóp oljamen qaıtypty. Osy jaǵdaı, keıinde bolǵan jer men kerýen joldary úshin daýlar azattyq jolynda birge kúresken eki el arasyna syzat túsiripti. Osy kezde “Qordaı, Shý boıy men Talas aımaǵyn qorǵap, tynyshtyqty ornatatyn Berdiqoja bar ǵoı”, – dep, oǵan úlken senim artyp, Abylaı han daý men kelissózderge aralaspaǵan eken. Bul tarıhı málimetterge súıensek, Berdiqoja kózsiz batyr ǵana emes, eki el arasyn bitimgershilikke shaqyryp, jer, el, er daýlaryn sheshýge qatysqan, qabiletti elshi de bolǵanyn ańǵaramyz.

Ǵalym, qalamger Aqseleý Seıdimbek joǵarydaǵy aıtqan maqalasynda ǵasyrdan astam ýaqytqa sozylǵan (XVİİ – XVİİİ ǵ.ǵ.) bul soǵys qazaq handyǵy úshin, bir jaǵynan shyǵyn men qurbandyq ákelse, ekinshi jaǵynan – memlekettiń ornyǵýyna, eldik uǵymynyń bekemdenýine, ulttyq sezimniń nyǵaıýyna, týǵan jerdiń halyq sanasynda kıeli sıpat alýyna, eń mándisi ulttyq asqaq rýhqa ıdeal bolatyn áıgili tulǵalardyń halyq jadyna ornyǵýyna aıryqsha yqpal etkenin aıtady.

Shoqan Ýálıhanov jazǵandaı, sol zaman qazaq halqy úshin shyn máninde erlik pen seriliktiń zamany boldy. Qazaq halqynyń jońǵar (oırat, qalmaq) shapqynshylyǵyna qarsy júrgizgen “Uly Otan soǵysynda” (A. Seıdimbek) qazaqtyń kóp batyrynyń arasynda Uly júzdiń shanyshqyly rýynan shyqqan Berdiqoja batyrdyń atynyń erekshe atalýynyń qısyny bar. Buny tarıhı jazbalar da, sol kezdegi derekter de tolyq rastaıdy.

Qalamy qarymdy jazýshy, tarıhı taqyryptardyń bilgiri Muhtar Maǵaýınniń 13 tomdyq shyǵarmalar jınaǵynda (Almaty, “Qaǵanat” baspasy, 2002 jyl) shanyshqyly Berdiqoja týraly qyzyqty ári tyń derekter molynan bar eken.

Muhań óziniń kitabynda bylaı dep sóz órnekteıdi:

“... Han Abylaı attandy degendi estip,

Kelipti shanyshqylydan Berdiqoja ...

Mánisi mol, júgi aýyr osy bir óleń joldaryn alǵash ret aspırant kezimde, ejelgi jyraýlar murasyn aıǵaqtap, qadym kitap, kóne jazbalardy qoparystaǵan sátti kúnderdiń birinde, qazaqtyń barlyq eskilikti sózin kókiregine túıgen Máshhúr – Júsiptiń “Mes” jınaǵynan ushyratqan ekem. Eki júz jyldyq oırat – qazaq soǵysynyń aqyrǵy, sheshýshi kezeńi, Abylaı han úsh alashqa saýyn aıtyp, qalmaqtyń betin teriske burǵan áýelgi uly joryqtarynyń birine daıyndalyp jatqan shaǵy bolsa kerek. “Kelipti shanyshqylydan Berdiqoja”. Árıne jalǵyz emes. Sońynda az ba, kóp pe, tastúıin jasaǵy bar ...

Kóz aldyma aqbaıpaq qara tulparǵa mingen, muzdaı qursanǵan jaýjúrek jas batyr elestegen. Sol kúnnen bastap Berdiqoja esimine nazar aýdaryp edim. Ǵylym akademıasynyń qoljazba qorynda “Berdiqoja batyr” atty jyr bar eken. Arnaıy aldyryp kórdim. Shaqpaq jol oqýshy dápterine arab árpimen jazylǵan. Kólemi ájeptáýir, biraq áldebir umytylǵan epostyń eki bólek úzigi sıaqty, aıaǵy jáne joq – jaqsylyǵyn kóre tura kóńilim tolmaıdy, izdegenim tabylmaǵan. Áıtse de, Berdiqojanyń Abylaı zamanyndaǵy ataqty er ekeni, qarakereı Qabanbaı, qanjyǵaly Bógenbaı, kereı er Jánibek, kókjarly Baraq batyrlarmen úzeńgiles serik, qarýlas batyr bolǵany ańdalǵan”.

Jazýshy Maǵaýın osylaı oı órbitip, Berdiqojanyń kóptegen erlik isterin, batyrlyq minezin alǵa tartady.

Taǵy bir jerinde qalamger: “Aýyl arasyndaǵy tentek – ult batyry dárejesine jetip, qamshy ustaǵan baıshykesh – kósem dárejesine kóterilip, balpaq – bolat tańylyp, ultan – ult tulǵasy dep jarıalanǵan, Alashtyń týyn kóterip, elin saqtaǵan arýaqty batyrlar qatardaǵy kóptiń birine aınalǵan, asqaraly alyptar ataýsyz qalyp jatqan búgingi kúni, árıne, tikeleı urpaqtary, baılyqqa jetpegen, atalas aǵaıyny bılikke jetpegen basqa da arystar sıaqty, bir kezde qazaqtyń qaıqy qara qylyshy bolǵan Berdiqoja batyrdyń esimi de umytylýǵa jaqyndaǵan edi. Áıteýir múlde eskerýsiz qalmasyn dep “Qazaq tarıhynyń álippesi” atty kitabymda Abylaı zamanynyń bas batyrlarynyń qatarynda atadym”, – dep jazypty. Atalasy úshin ǵana emes, dúıim eldiń, alty Alashtyń muraty úshin atqa qonyp, eliniń táýelsizdigi jolynda jan bergen qazaqtyń qaıqy qara qylyshy – Berdiqoja batyrdy ataýsyz qaldyrmaı, esimin iltıpatpen eske alǵan jazýshy aǵamyzǵa myń alǵys.

Muhtar Maǵaýınniń sózinen kóp nárseni oıǵa túıýge bolady. Biraq bir nárse meni mazalap, qoıar emes. Nelikten Berdiqoja óziniń týyp-ósken atamekenin tastap Arqa jerine kelip, máńgi tynys tapty? Ne sebep? Bul jaıynda ǵalym-zertteýshiler ne deıdi?

Orys áskeriniń ofıseri, tarıhshy ári etnograf ǵalym Ivan Grıgorevıch Andreevtiń “Qyrǵyz – qaısaqtyń Orta júziniń sıpattamasy” degen eńbeginde bul jóninde azdaǵan maǵlumat ushyrasady. Onyń jazýynsha, 1781 jyly Abylaı han qaıtys bolǵasyn Alataýdan asyrylǵan qyrǵyz qaıtadan qazaq jerine emine bastaıdy. Mine, osy kezde Aıagóz mańyna qonys tepken Berdiqoja batyr qyrǵyzdarǵa qarsy soǵysqa attanady. 1785 jyly Aıagózdiń tusynda batyr bastaǵan qazaq qoly qyrǵyzdarǵa kúırete soqqy beredi. Berdiqoja batyr 18 jyl boıy qyrǵyz aýyldarymen aralas otyrǵan jerin tastap kelgende, qyrǵyzǵa qarsy shyqqan joryqtarynda kómek bermegen aıagózdik naımandarǵa renjip, Saryarqaǵa oıysady. Sóıtip, 1783 jyly mamyrda Shyńǵystaý aımaǵyna birjolata kóship keledi. “Egemen Qazaqstan” gazetinde (27.06.07.) basylǵan “Sardar” poemasynda aqyn Nesipbek Aıtuly “Oljabaı Naýryzbaı, Shóńkeı, Shórek, Jaqsybaı, kókjal Baraq, er Jánibek, Hankeldi, Berdiqoja, Baıan, Jantaı Baımurat, Baıǵozy, Atan, Raıymbek” dep ulylar qataryna qosady.

I. Andreevtiń jazýyna qaraǵanda, Berdiqoja bastaǵan Shanyshqyly aýyly malǵa baı, jylqysy kóp, uzyn sany úsh júz shańyraq bolypty. Árıne, Berdiqoja batyr Arqaǵa naımandarǵa ókpelep keldi me, álde, basqa da jaǵdaı boldy ma, ol jaǵyn anyq bile almaımyz. Aqıqaty – aqırettegi denesi Arqanyń alyp tósinde jatqandyǵy.

Berdiqoja batyrdyń ólimi týraly da ártúrli derek bar. Orys ofıseri I. Andreevtiń jazbasyna senetin bolsaq, Berdiqoja batyr az ǵana qolmen qyrǵyzǵa qarsy shaıqasqa attanady. İle ózenine kelip, qyrǵyzdarǵa taıaý aıaldaıdy. Qazaq qoly artta qalǵan jasaqty kútip attaryn otqa jiberedi. Osy kezde qyrǵyzdyń jasaǵy, shamamen 80 adam, olar da attanysqa shyqqan eken, qos tigip beıqam jatqan qazaqtyń ústinen túsedi. Berdiqojanyń basyn shaýyp, dalaǵa tastap ketedi. Mundaı sumdyqty kórgen qazaqtyń artynan kelgen jasaǵy qyrǵyzdardy qýa jó­nelip, urysta jeńip, Esengeldi manaptyń ulyn tutqynǵa túsiripti. Batyrdyń súıegin alyp eline qaıtady.

2007 jyly Bishkek qalasynda jaryq kórgen “Alymbektın sanjyrasy” (“Qyrǵyz shejiresinde”) degen kitapta Berdiqoja batyrdyń Esenqul bastaǵan kóp qolmen aıamaı shaıqasyp, aqyry, qyrǵyzdyń qylyshynan qaza tapqany jazylǵan. Demek, batyrdyń qyrǵyzdardyń qolynan mert bolǵany aqıqat.

Berdiqoja batyr – 1786 jyly qańtarda, máıit buzylmaıtyn qys kezinde qaza tapqan. Aýylǵa jetip, qaraly habardy estirtken soń, Berdiqojanyń áıelderi tutqynǵa túsken Esengeldi manaptyń ulyn pyshaqtap óltirgen. Batyrdyń artynda inisi Sekloıan (Sekerjan) men tórt uly qalady. Úlkeni – Lepes, endi biri – Shoq, qalǵanynyń esimderi belgisiz ...

Armany joq batyr jaý qolynan óledi degen sóz bar – Er muraty sol bolsa kerek. Berdiqojanyń sońynan ergen shanyshqylylardyń bir bóligi bas batyrynan aıyrylǵan soń Shyǵys Túrkistanǵa ótip, abaq-kereı arasyna baryp, kereı ishindegi shanyshqyly atany quraıdy. Sol shanyshqylylardyń búgingi urpaǵy ózderin kereımiz, arýaqty Berdiqojanyń áýletimiz desip júr. Biraq olardyń keıin óz jeri Tashkent mańyna qaıta oralǵany týraly da tarıhı derek bar ...

Birqatar tarıhı jazbalarda Berdiqojanyń arýaqty, áýlıe, óte qasıetti kisi bolǵany aıtylady. Degenmen, qanshalyqty áýlıe – batyr bolǵanyn dóp basyp aıtý qıyn ekenin bile tura, biz kýá bolǵan birneshe jaıt Berdiqojanyń teginiń tegin emes ekendigin aıǵaqtaıdy.

“Batyrdyń beıiti tabyldy. Tez jetińizder!” degen habardy estigen kúnniń erteńine Qarqaralyǵa barǵanymyzdy joǵaryda aıttyq. Sol joly aýdan ákimi Nıqanbaı Omarhanov bizdi jyly júzben qarsy alǵanymen, óńinde bir abyrjýshylyq bar ekenin baıqaǵanbyz. Oǵan biz onsha kóńil aýdarmadyq. Qabyldaýynda otyryp Berdiqoja batyr týraly oı bólise bastaǵanda uıaly telefony shyr ete qaldy. Sóılesip jatyp kózine qýanyshtan jas alǵandaı boldy. Surastyra kelsek, Nıhanbaıdyń turmysqa shyqqan qyzy birer apta perzenthanada tolǵaǵy qysyp, bosana almaı, qınalyp júr eken. Qudaıdyń qudiretinde shek joq ǵoı, Berdiqoja batyrdyń basyna jınalyp jatqanda mynadaı qýanyshty habardy estip, tóbemiz kókke jetkendeı boldy. Ózi de qaıta-qaıta: “Batyr babamyzdyń shapaǵaty sheksiz eken. Árýaqty kisi ǵoı” deı berdi ...

Taǵy bir kórinis. Batyr beıitiniń basyna barǵanda kúmbezge lashyn kelip qonyp, adamnan da, kınoǵa túsirip júrgen operatordan da úrikpeı, miz baqpaı otyra berdi. Biz muny batyrdyń zıratyn qyzǵyshtaı qorǵap júrgen kıeli qus dep túsindik.

Qarqaralydaǵy Qunanbaı meshitiniń ımamy Nurbek qajy beıitke júreleı otyryp batyrdyń arýaǵyna duǵa baǵyshtaǵan sátte oılamaǵan jerden tóbemizge dala búrkiti kelip, aınalyp júrgeni de tańqalarlyq jaıt edi. Ne alystap ketpeı, ne jaqyndap kelmeı, qyran kókte samǵady da júrdi. Biz kólikke otyryp Qarqaralyǵa qaraı bet alǵanda, tóbemizde qalyqtaı ushyp, edáýir jerge deıin shyǵaryp saldy. Múmkin, bul qyran Berdiqoja batyrdyń kıesi bolar...

Muhtar Maǵaýın óziniń kitabynda Berdiqoja batyrdyń arýaǵy týraly birqatar syr shertken eken. Kókshetaý men Dýana taýlarynyń arasy “Shoqan” keńsharynyń jaılaýy bolyp sanalady. Jazýshyny batyr beıitine bastap kelgen Kenje Qashymashymovtyń aıtýynsha, 1965 jyldyń 22 maýsymynda kenetten qara bult qaptap burshaq jaýyp, keńshardyń toǵyz myń qoıy úsip ólipti. Al Berdiqoja tamynyń túbinde otyrǵan Baltabek Jumabekovtyń bir toqtysy da shyǵynǵa ushyramapty. Tipti, eki-úsh shaqyrym qashyqtyqta jaýǵan burshaq bul jerge tambaǵan. Kópshilik muny batyr arýaǵynyń qasıetine balaıdy. Mańaıdaǵy aýyldardan batyr beıitiniń basyna arnaıy kelip, osynda túnep, bir perzent surap, bas amandyǵyn tilep júrgender áli kúnge bar eken.

Batyr jerlengen jerdiń taǵy bir ereksheligi, bul jaı ǵana jer emes. Tarıhı meken! “Taýarıh hamsada” jazylǵanyndaı, Abylaı han shúrshitke qarsy qol jınap, soǵysqa attanarda dál osy Daǵandeli ózeniniń boıyna ordasyn tigipti. Bul – baıaǵy Qunanbaı qajy ákesi Óskenbaıǵa úsh júzge saýyn aıtyp, ulan-asyr as bergen jer. As berilgen Kókshetaý taýy ejelgi “Qozy Kórpesh – Baıan sulý” jyryndaǵy Jorǵa taýynyń aralyǵynda, Ashshy men Kókshe sýlarynyń quıylysy Daǵandeli ózeniniń bastaýy oń qabaq, bıik jerde tur. Saryarqanyń osyndaı shuraıly, keń alqap tósin alashtyń has batyry, qazaqtyń qaısar uly Berdiqoja da teginnen tegin tańdamasa kerek.

Berdiqoja batyrdyń kindik qany tamǵan ata qonysy Syr men Keles ózenderiniń aralyǵy ekendiginde eshkimniń shúbási bolmaýy tıis. Batyrdyń atadan balaǵa jalǵasqan shanyshqyly rýynan taraıtyn urpaqtary ósip-órkendegen, búginde Shymkent, Saryaǵash, Tashkent, Taraz, Almaty, Túrkistan, Kentaý jáne taǵy basqa qalalarda túrady.

Bizdiń eń aldymen osy Berdiqoja batyr týraly derekterdi izdeýge túrtki bolǵan, qazaqtyń shejiresin, aımaqtyń tarıhyn jetik biletin, kópti kórgen, kózi ashyq Nurmuhamed Ájimetov aqsaqal edi. Osy rette batyrdyń murasyn zerttep, ony tıanaqtap, kópshiliktiń nazaryn aýdarǵan baba urpaǵy Úmitken Súıinshiqyzynyń eńbegin de aıta ketken jón.

Sondaı-aq, kezinde Tashkentti bılegen datqa Moldaqoshyq, Baba túkti shashty Ázız atamyz, batyr Qasymbek pen Qaraman, ataqty kúıshi-sazger Qazanǵap Tilepbergenuly, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Qarataı Turysov, jazýshylar Nemat Kelimbetov jáne Tutqabaı Imanbekov, áıgili ánshi Jamal Omarova, el qurmetine bólengen Meırambek Jeksembıev, Oshaqbaı Kólbaev pen Aralbaı Baısaparov aǵalarymyz, general Shahnurat Álimov, Keńes Odaǵynyń batyrlary İlesbek Joldasov pen İlıas Orazov, “Dańq” ordeniniń tolyq ıegerleri Turdymurat Ázimbaev, Taıyr Tastandıev, Alqar Ońǵarov, halyq ártisi Almagúl Súgirbaeva, kórnekti ǵalymdar Ýsmadıar Mahanov, Dosym Súleev pen Órisbaı Chomanov, Eýropa, álem birinshilikteriniń júldegeri, boksshy Nurjan Smanov, taǵy basqa qazaqqa belgili azamattar men osy joldardyń avtory da Berdiqoja batyrdyń urpaqtary ekenin mereı-mártebe tutady.

Osy rette batyrdyń tustasy, qazaqtyń qaısar da rýhty aqyny Aqtamberdi jyraýdyń:

“Bilimdi týǵan jaqsylar,

Az da bolsa kóppen teń!

Jaqsysy ketken aýyldyń,

Artynan jaqsy shyqpasa,

Órtenip ketken jermen teń!” – degen ataly sóziniń aqıqattyǵyna taǵy bir kóz jetkizgendeı bolasyń. Urpaǵy bardyń – ulany bar, al ulany bardyń – ulylyǵy umytylmaıdy...

Bir áttegen-aıy, batyrmen joryqtas, úzeńgiles bolǵan Bógenbaı, Qabanbaı, Qarasaı, Raıymbek, Jánibek syndy batyrlardyń esimderi Qazaq eliniń kóp qalalaryndaǵy kóshelerge, bilim men murajaılarǵa berilip jatqanda Berdiqoja atynyń eshbir jerde atalmaýy kóńilge qaıaý túsiredi. Demek, shanyshqyly Berdiqojanyń tarıh sahnasyna qaıta shyǵyp, keıingi óskeleń urpaqqa uran bolatyn kezi jetti. Tek bul iske muryndyq, jetekshi bolatyn, qajymaı-talmaı eńbek etetin nar tulǵaly azamattar qajet-aq.

Osy jerde qısyny keletin bir oı, áli kúnge deıin tarıhshylarymyz Berdiqoja batyrdyń týǵan jyly men ólgen jylyn dál anyqtaı almaı keledi. Ulttyq ensıklopedıada 1690 jyly ómirge kelip, 1770 jyly ómirden ótti dese, orys zertteýshisi I. Andreev 1685 jyly týyp, 1786 jyldyń qantarynda qaıtys boldy dep jazady. Mundaı árqıly pikirdiń basqa eńbekterde de ara-kidik ushyrasyp júrgeni jasyryn emes. Osyny bir izge túsirý bizdiń mindetimizge jatatyny anyq.

Batyrdyń atyn asqaqtatý – rýdyń atyn áıgileý úshin emes, qazaqtyń ótkenin búgingi kúnge jalǵastyrý, elin súıýdiń úlgisin urpaqtyń sanasyna ornyqtyrý úshin kerek. Qazaq memleketin qalyptastyrýda qabyrǵaly is tyndyrǵan has batyrlardy qurmetteý – ótkendi jańǵyrtý, bolashaqqa baǵdar, keleshekke kemel qadam jasaý.

Berdiqoja batyrdy endi shyndap qolǵa almasaq, jazýshy M.Maǵaýın aıtqandaı, tarıh betinen, urpaq sanasynan umytylyp, óship qalýy da kádik. Qazaq elin, Alash muratyn alǵa qoıǵan, soǵan adaldyq tanytqan has batyr Berdiqojanyń esimin qaıta jańǵyrtyp, onyń erlik isin “Mádenı mura” baǵdarlamasyna engizý arqyly memleket tarapynan atqarylatyn resmı is-sharalar tizbesine qossa, batyr týraly tarıhı derekter men maǵlumattardy jınastyryp kitaptar shyǵarsa, derekti fılm túsirip, týǵan elinde este qaldyrý sharalaryn qolǵa alsa – nur ústine nur bolar edi.

Avtor týraly anyqtama

Baqtybaı Qasymbekov 1958 jyly ómirge kelgen. Lenııngradtaǵy Tehnologıa ınstıtýtyn úzdik bitirip, Máskeýdegi N.S.Kýrnakov atyndaǵy jalpy jáne neorganıkalyq hımıa ınstıtýtynyń aspırantýrasyn aıaqtap, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty, odan keıin ǵylym doktory atanǵan. 70-ten astam ǵylymı eńbekter men patentterdiń ıegeri. Otanymyzdaǵy nanotehnologıany qoldaný arqyly asyl zattardy krıstaldy túrde óndirý prosesi mektebiniń negizin qalaýshy. Ol sonymen qatar, ultymyzdyń arǵy-bergi tarıhyn zerttep, zerdeleýmen de aınalysyp júr. Qazir Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrliginiń aqparat basshysy bolyp qyzmet atqarady.

Avtory: Baqtybaı QASYMBEKOV, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, profesor.